طریق سلبی و الهیات تنزیهی وقفه در المواقف عبدالجبّار نفّری
محورهای موضوعی : اسطوره
منیره طلیعه بخش
1
(دانشکده انسانی ، دانشگاه تربیت مدرس)
غلامحسین غلامحسین زاده
2
(دانشکده زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس)
کلید واژه: معرفت, طریق سلبی, الهیات تنزیهی, وقفه, عبدالجبّار نفّری,
چکیده مقاله :
آنچه تاکنون کمتر بدان پرداخته‌اند، گفتار عارفان در نقد علم و معرفت است. در بادی امر نقد معرفت به وسیلة کسانی که خود به عنوان عارف؛ یعنی صاحب معرفت شناخته می‌شوند، در تناقض است، اما همین تناقض تأمل در ماهیت و ساختار حقیقی معرفت در نزد آن‌ها را ایجاب می‌کند. محمدبن عبدالله نفّری در المواقف هفتادوهفت موقف را در طریق عارف عنوان می‌کند که نظم مشخصی ندارد، اما به لحاظ ساختار و محتوا از الگویی پیروی می‌کنند که بنا بر نام موقف/ ایستگاه می‌توان آن را توقف نامید. وقفه به معنای مدت زمان تأمل است تا عارف نسبت به جایگاه خود آگاهی یابد. گواه این مدعا آن است که اکثر موقف‌ها با کلامی سلبی و منفی به پایان می‌رسند. ساختار مواقف ساختار مبتنی بر طریق سلبی است؛ چراکه سراسر این اثر در مورد نفی مقام وقفه است. هدف این جستار بیان ماهیت مقام وقفه، مبانی طریق سلبی و الهیات تنزیهی در اندیشة نفّری است که به روش تحلیلی ـ تطبیقی در سه بُعد وجودی، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی انجام می‌شود. نتایج این جستار حاکی از آن است که متن نفّری به لحاظ هستی‌شناسی پیش از آثار ابن‌عربی زمینة توجه به ذات حقّ و تأمل در مفهوم عدم را فراهم آورده است؛ حقیقت معرفت در نزد نفّری، جهل عالمانه و حیرت است و زبان متناقض و گنگ او بیانگر کلام سلبی است.
The Negative Theology of “Waqfih” in Al-Niffari’s Al-Kitāb al-Mawāqif Mystics' views on the critique of knowledge is a subject that has been less addressed so far. In essence, it seems that critique of knowledge by those who are mystics, that is, are known to have knowledge, to be a contradiction. But this contradiction leads us to reflect on the true nature and structure of knowledge in the eyes of mystics. Muhammad ibn Abd al-Jabbar ibn al-Hasan Al-Niffari in his book, Al-Kitāb al-Mawāqif (The Book of Standings) talks about seventy-seven ‘mawqif’ (standings/stayings) in the process of the mystic's spiritual journey. They do not have a definite order, but they follow a pattern of structure and content. Another term is ‘waqfih’ that refers to a period of contemplation in which the mystic becomes aware of his position. The structure of al-Kitāb al-Mawāqif is based on the negative theology; all of the book is about negation of the position of ‘waqfih’, and in the most positions, the author ends his speech with negative words. The aim of present article is to consider the role of ‘waqfih’ and the elements of the negative theology in the thoughts of Al-Niffari. The research is done from three perspective: existential, epistemological and linguistic by using an analytical-comparative method. The results indicate that Al-Niffari in his book, before Ibn Arabi, have ontologically provided the basis for attention to the Divine essence and the concept of non-existence. According to Al-Niffari, the reality of knowledge is “wise ignorance” and astonishment, and his mute and contradictory language refers to his negative speech.
کتابنامه
قرآن کریم.
آقاخانی‌نژاد، حسنعلی. 1389. «زندگی‌نامه و آرای عرفانی محمدبن عبدالجبار نفرّی». نشریه عرفان اسلامی. ش 26. صص 272-247.
ابراهیمی دینانی، آرزو و احمد رضی. 1397. «اثرپذیری آدونیس از المواقف نفّری در دیدگاه‌های شاعرانه». زبان و ادبیات عربی. ش19. صص 33- 1.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. 1329. فتوحات‌المکیه. ج2. دار احیاء التراث العربی. بیروت: دار صادر.
____________ . 1375. رسائل ابن‌عربی. به تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
____________ . ۱۳۸۵. فصوص‌الحکم. شرح حسین خوارزمی. چ4. تهران: مولی.
____________ . 1946. فصوص الحکم. تعلیقات ابوالعلاء عفیفی. قاهره: دار احیاء الکتب العربیة.
ابونعیم، احمدبن عبدلله. ۱۳۹۴. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء. مطبعة السعادة.
ابن‌میمون، موسی. 1972. دلالة الحائرین. تحقیق حسین آتای. آنکارا: مکتبة الثقافۀ الدینیۀ.
افلاطون. 1349. مجموعةآثار. ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.
افلوطین. 1366. دورةآثار.ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.
الانصارى الهروی، ابی اسماعیل عبداللّه‌بن محمد. 1386. منازل‌السائرین. شرکة مکتبة و مطبعة البابی الحلبی و اولاده بمصر.
ایلخانی، محمد. 1382. تاریخفلسفهدرقرونوسطیورنسانس. تهران: سمت.
بقلی شیرازی، روزبهان.1360. شرح شطحیات. تهران: طهوری.
پورجوادی، نصرالله. 1394. دریای معرفت (از بایزید بسطامی تا نجم دایه). تهران: هرمس.
تکاورنژاد، صادق. ۱۳۹1. «تحقیق و ترجمه کتاب المواقف محمد عبدالجبار نفّری». پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری.
ـــــــــــــــ . ۱۳۹۵. «مقایسه ملامتی ابن‌عربی و واقف نفرّی». کنگرة بین‌المللی زبان و ادبیات دانشگاه تربیت حیدریه.
حمزئیان، عظیم و قدرت الله خیاطیان و سمیه اسدی. 1393. «تمایز جایگاه علم و معرفت در عرفان ابو عبدالله نفّری». مطالعات عرفانی. ش19. صص 142- 109.
حمزئیان، عظیم و سمیه اسدی. 1395. «بررسی حجاب‌های عرفانی از دیدگاه ابوعبدالله نفّری». پژوهش‌های ادب عرفانی. ش31. صص 90- 65.
رازی، نجم‌الدین عبدالله‌بن محمد. 1389. مرصادالعباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.
سلطانی، منظر و سعید پورعظیمی. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربه عرفانی با نظر به آرای مولانا در باب صورت و معنا». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش 34. صص 159-131.
سراج طوسی، ابونصر. 1382. اللمع فی التصوف. به کوشش رینولد آلن نیکلسون. ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.
سهلگی، محمدبن علی. 1384. دفتر روشنایی: از میراث عرفانی بایزید بسطامی. ترجمة محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1392. زبان شعر در نثر صوفیه: درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی. تهران: سخن.
شولم، گرشوم. 1386. جریانات بزرگ در عرفان یهودی. ترجمة فریدالدین رادمهر. تهران: نیلوفر.
عباسی، حبیب‌الله. 1385. «معرفت و جهل در منظومة فکری محمدبن عبدالجبار نفرّی». فصلنامهادبیات عرفانیعلوم انسانی دانشگاه الزهراء(س). س16 و 17. ش 62 و 61. صص 203-183.
عطار، شیخ فریدالدین. 1393. تذکرةالاولیاء. به تصحیح محمد استعلامی. چ25. تهران: زوّار.
غزالی، ابی حامد محمدبن محمد. 1380. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی.
غزالی، احمد. 1359. سوانح. تصحیح هلموت ریتر. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. 1393. رسالة قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن‌بن احمدعثمانی. باتصحیح بدیع الزمان فروزان‌فر. تهران: علمی و فرهنگی.
کاکایی، قاسم. 1381. وحدتوجودبهروایتابنعربیومایستراکهارت. تهران: هرمس.
مستملی بخاری، اسماعیل‌بن محمد. 1363. شرح التعرّف لمذهب التصوف. ترجمة محمد روشن. تهران: اساطیر.
مک‌گین، برنادر. 1397. دربارة عرفان مسیحی. ترجمة محمد صبائی. تهران: ققنوس.
نفّری، محمدبن عبدالجبار. 1352. المواقف. به تصحیح و اهتمام أرثر یوحنا أربری. قاهره: مکتبة المتنبی.
نویا، پل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمة اسماعیل سعادت. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1393. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ9. تهران: سروش.
English source
Anonymous (1961), The Cloud of Unknowing and Other Works, translated into modern English with an introduction on by Clifton Wolters, Penguin Classics, England.
Derrida, Jacques (1989), “how to avoid speaking: Denials”, in Language of the Unsayable, translated by Ken Freiden, New York: Colombia University Press.
Eckhart, Meister (2007), The Complete Mystical Works of Meister Eckhart, Trans by MOC. Walshe. New York: The Crossroad Publishing Company.
Hölderlin, Friedrich (2007), Selected Poems and Fragments, trans by Michael Hamburger, Penguin Books Limited.
Hopkins, Jasper (2013), Nicholas of Cusa, in The History of Western Philosophy of Religion, Volume 2, Edited by Graham Oppy and N. N. Trakakis.
Nicholas of Cusa (1970), on Learned Ignorance: A Translation and an Appraisal of De Docta Ignorantia, translated by Felix Meiner: Hamburg.
Sells, Michael Anthony (1994), Mystical Languages of Unsaying, Chicago: University of Chicago Press.
Turner, Denys (1995), The Darkness of God: Negativity in Christian Mysticism, Cambridge University Press.
_||_
English source
Anonymous (1961), The Cloud of Unknowing and Other Works, translated into modern English with an introduction on by Clifton Wolters, Penguin Classics, England.
Derrida, Jacques (1989), “how to avoid speaking: Denials”, in Language of the Unsayable, translated by Ken Freiden, New York: Colombia University Press.
Eckhart, Meister (2007), The Complete Mystical Works of Meister Eckhart, Trans by MOC. Walshe. New York: The Crossroad Publishing Company.
Hölderlin, Friedrich (2007), Selected Poems and Fragments, trans by Michael Hamburger, Penguin Books Limited.
Hopkins, Jasper (2013), Nicholas of Cusa, in The History of Western Philosophy of Religion, Volume 2, Edited by Graham Oppy and N. N. Trakakis.
Nicholas of Cusa (1970), on Learned Ignorance: A Translation and an Appraisal of De Docta Ignorantia, translated by Felix Meiner: Hamburg.
Sells, Michael Anthony (1994), Mystical Languages of Unsaying, Chicago: University of Chicago Press.
Turner, Denys (1995), The Darkness of God: Negativity in Christian Mysticism, Cambridge University Press.
References
Abbāsī, Habībo Al-lāh. (2006/1385SH). “Ma’refat va Jahl dar Manzūme-ye Fekrī Mohammad ebne Abdo al-jabbāre Naffarī”. Fasl-nāme-ye Elmī-pažūhešī-ye Olūme Ensānī-ye Dānešgāhe Al-zahrā. 16th- 17th Year. No. 61- 62. Pp. 183-203.
Abū-na’īm, Ahmad ebne Abdo al-lāh. (2015/1394SH). Helīyat al-owlīyā va Tabaqāt al-asfīyā. Matba’at al-sa’ādat.
Al-ansārī al-heravi, Abī Esmā’īl Abd al-lāh ebne Mohammed. (2007/1386SH). Manāzel al-sāyerīn. Šarke-ye Maktabe-ye va Matba'e-ye al-babī al-halabī va Owlāde Be-mesr.
Āqā-xānī-nežād, Hasan-alī. (2010/1389SH). “Zendegī-nāme va Ārā-ye Erfānī-ye Mohammad ebne Abdo al-jabbāre Naffarī”. Našrīye-ye Erfāne Eslāmī. No. 26. Pp. 247-272.
Asad al-lāhī, Xodā-baxš and Behnām Fathī. )2011/1390SH(. "Andīše-ye Towhīdī-ye Sanā’ī dar Moqāyese-ye ba Ebne Arabī". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch Year. No. 24. Pp. 9-39.
Attār, Šeyx Farīd al-din. (2004/1383SH). Tazkerat al-owlīyā. Ed by Mohammad Este’lāmī. 25th ed. Tehrān: Zawwār.
Baqlī Šīrāzī, Rūzbahān. (1981/1360SH). Šarhe Šathiyāt. Tehrān: Tahūrī.
Ebne Arabī, Mohyī al-din. (1950/1329SH). Fotūḥāt al-Makkiyya. 2nd Vol. Dar Ahyā’e al-terās al-arabī. Beyrūt: Dār Sāder.
Ebne Arabī, Mohyī al-din. (2006/1385SH). Fosūs al-hekam. Description by Hossein Xārazmī. 2nd ed. Tehrān: Mowlā.
Ebne Arabī, Mohyī al-din. (1946/1324SH). Fosūs al-hekam. Comments by Abu al-alā Afīfī. Qāhere: DārEhya al-kotobeal-arabīyat.
Ebne Arabī, Mohyī al-din. (1996/1375SH). Rasā’ele Ebne Arabī. Ed. by Najīb Māyele Heravī. Tehrān: Mowlā.
Ebne Meymūn, Mūsā. (1972/1350SH). Dalālat al-hā’erīn. Research by Hoseyn Ātāy. Ānkārā: Maktabat al-saqāfat al-dīnīyat.
Ebrāhīmī Dīnānī, Ārezū and Ahmad Razī. (2018/1397SH). "Asar-pazīrī-ye Ādonīs az “al-mavāqef” Naffarī dar Dīdgāh-ha-ye Šā’erāne". Arabic Language and Literature. No. 19. Pp. 1-33.
Hamze’īyān, Azim and Qodrat al-lāh Xayātīyān and Somayeh Asadī. (2014/1393SH). "Tamāyoze Jāygāhe Elm va Ma’refat dar Erfāne Abū Abd ol-lāhe Naffarī". Mysticism Studies. No. 19. Pp. 109-142.
Hamze’īyān, Azīm and Somayyeh Asadī. (2016/1395SH). "Bar-rasī-ye Hejābhā-ye Erfānī az Dīd-āhe Abu Abd al-lāh Naffarī". Researches on Mystical Literature. No. 31. Pp. 65-90.
Hojvīrī, Abū al-hasan Ali ebne Osmān. (2014/1393SH). Kašf al-mahjūb. Introduction, Ed and Research by Mahmūde Ābedī. 9th ed. Tehrān: Sorūš.
Holy Qor’ān.
Īlxānī, Mohammad. (2003/1382SH). Tārīxe Falsafe dar Qorūne Vostā. Tehrān: Samt.
Jāmī, Abd ol-rahmān ebne Ahmad. (2007/1388SH). E’teqād-nāme. Tehrān: Šeyx ol-eslām Ahmad Jām.
Kākāyī, Qāsem. (2002/1381SH). Vahdate Vojūd be Revāyate Ebne Arabī va Meister Eckhart. Tehrān: Hermes.
McGuinn, Bernard. (1979/1397SH). Darbāre-ye Erfāne Masīhī. (On Christian Mysticism). Tr. by Mohammad Sabā’ī. Tehrān: Qoqnūs.
Mostamalī Boxārī, Esmā’īl ebne Mohammad. (1984/1363SH). Šarhe al-ta'arof le-mazhabe al-tasavof. Tr. by Mohammad Rošan, Tehrān: Asātīr.
Naffarī, Mohammad ebne Abd al-Jabbār. (1975/1352SH). al-mavāfeq. Ed. By and With the Effort of Arser Yūhanā Arbarī. Qāhere: Maktabe al-motenabī.
Nwyia, Paul. (1994/1373SH). Tafsīre Qorānī va Zabāne Erfānī (Qur'anic interpretation and Mystical Language). Tr. by Esmā’īle Sa’ādat. Tehrān: Markaze Našre Dānešgāhī.
Plato. (1970/1349SH). Majmū’e-ye Āsār (Collection of Works). Tr. by Mohammad Hassane Lotfī. Tehrān: Xārazmī.
Plotinus. (1987/1366SH). Dore-ye Āsār (Collection of works). Tr. by Mohammad Hassan Lotfi, Tehrān: Xārazmī.
Pūr-javādī, Nasr al-lāh. (2015/1394SH). Daryāye Ma'refat (Az Bāyazīde Bastāmī tā Najme Dāye). Tehrān: Hermes.
Qazālī, Abī Hāmed Mohammad ebne Mohammad. (2001/1380SH). Kīmīyaye Sa’adat. With the efforts of Hoseyn Xadīv jam. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Qazālī, Ahmad. (1982/1359SH). Savāneh. Ed. by Helmut Ritter. Tehran: Entešārāte Bonyāde Farhange Īrān.
Qošīrī, Abd al-karīm ebne Havāzen. (2014/1393SH). Resāle-ye Qošīrī-ye. Tr. by Abū Alī Hasan ebne Ahmad Osmānī. Ed. by Badi al-zamāne Forūzān-far. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Rāzī, Najm al-din Abdo al-lah ebne Mohammad. (2010/1389SH). Mersād al-ebād. With the Effort of Mohammad Amīne Rīyāhī, Tehrān: Elmī va Farhangī.
Sahlegī, Mohammad ebne Alī. (2005/1384SH). Daftare Rowšanāyī: Az Mīrāse Erfānīye Bāyazīde Bastāmī. Tr. by Mohammad-reza Šafī’ī-ye Kadkanī. Tehrān: Soxan.
Šafī’ī-ye Kadkanī, Mohammad-reza. (2013/1392SH). Zabāne Še’r dar Nasre Sūfīye: Dar-āmadī be Sabk-šenāsī-ye Negāhe Erfānī. Tehrān: Soxan.
Scholem, Gershom (2007/1386SH). Jaryānāte Bozorg dar Erfāne Yahūdī (Major Trends in Jewish Mysticism). Tr. by Farīd al-dine Rād-mehr. Tehrān: Nīlūfar.
Serāj Tusī, Abū-nasr. (2003/1382SH). al-loma'at fī Tasavof. with the effort of Reynold Alan Nickelson. Tr. by Mehdī Mohebatī, Tehrān: Asātīr.
Soltānī, Manzar and Saeed Pūr-azīmī. (2014/1393SH). "Bayān Nāpazīrīye Tajrobe-ye Erfānī ba Nazar be Ārāye Mowlānā dar bābe “Sowrat” va “Ma’nā”". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch Year. No. 34. Pp. 131-159.
Takāvar-nežād, Sādeq. (2016/1395SH). “Moqāyese-ye Malāmatī-ye ebne Arabī va Vāqefe Naffarī”. Kongere-ye Beyno al-mellalī-ye Zabān va Adabīyāt. Torbate Heydarī-ye. Dānešgāhe Torbate Heydarī-ye.
Takāvar-nežād, Sādeq. (2012/1391SH). Tahqīq va Tarjome-ye Ketābe Al-movāfeqe Mohammad Abdo al-jabbāre Naffarī. Master Thesis. Dānešgāhe Ferdowsī-ye Mašhad. Dāneškade-ye Elāhīyāt va Ma’ārefe Eslāmī-ye Šahīd Motaharī.