خواجه احمد کاسانی؛ دیدگاه‌ها و اصطلاحات عرفانی

محورهای موضوعی : اسطوره

زینب رحمانیان کوشککی ¹ (دانشگاه آزاد فسا)
محمد علی آتش سودا ² (زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا، فسا، ایران.)
سید محسن ساجدی راد ³ (زبان و ادبیات فارسی ، دانشکده ادبیات ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا ، فسا ، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/09/08 تاریخ پذیرش : 1400/01/15 تاریخ انتشار : 1400/04/01

کلید واژه: مولوی, نقشبندیه, اصطلاحات عرفانی, احمد کاسانی, رساله‌های عرفانی,

چکیده مقاله :

خواجه احمد کاسانی (866 ـ949 ق) از عارفان معروف نقشبندیة ماوراءالنهر است که بیش از سی‌رساله در حوزة عرفان تألیف کرده است. بیشتر این رساله‌ها به‌ صورت نسخة خطی در کتابخانه‌های مختلف موجود و به صورت معدود و پراکنده در چند مقاله یا پایان‌نامه معرفی و یا تصحیح شده‌اند. موضوع رساله‌ها، عرفانی و تعاریف اصطلاحات گاه مشابه کشف المحجوب و گاه شرح دیدگاه‌های بهاءالدین نقشبند است. البته در این میان دیدگاه‌های خاص و متفاوت عرفانی وی نیز دیده می‌شود. پژوهش حاضر به شیوة توصیفی ـ تحلیلی، تلاش دارد ضمن مطالعة رساله‌های کاسانی، دیدگاه‌های عرفانی وی و تعاریفش را از برخی اصطلاحات بررسی کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد کاسانی در بیان دیدگاه‌ها و اصطلاحات عرفانی، از الگوی معرفتی خاصی پیروی نمی‌کند و در هر رساله، موضوعی مشخص را محور قرار داده است. در بیشتر رساله‌های وی به صورت تقریبی مطالب پراکنده و پرتکرار دربارة برخی اصطلاحات عرفانی چون: فنا و بقا، غیبت و حضور و... دیده می‌شود. تعاریف وی از این اصطلاحات گاه برگرفته از کتاب‌های عرفانی پیشین و گاه برساختة خودش است. کاسانی در شرح موضوعات عرفانی به شدت تحت تأثیر مولانا است و در رساله‌های وی استشهاد به ابیات مثنوی بسیار دیده می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Jalaluddin Ahmad Kasani (866-949 AH) is one of the famous Naqshbandiyya mystics of Transoxiana who has written more than 30 treatises in the field of mysticism. Most of these treatises are available as manuscripts in various libraries and have been introduced or edited sparsely in a few articles or dissertations. The subject of the treatises is mysticism; in some, the mystical terms are dealt with in the manner of the book Kashf al-Mahjoub; in some, the views of Baha-ud-Din Naqshband Bukhari are discussed. Of course, special and different mystical views of Kasani can also be found in these treatises. In the present research, which has been done in a descriptive-analytical method, an attempt has been made to examine his mystical views and his definitions of some terms, in addition to studying the treatises. The findings show that Kasani does not follow a specific epistemological model in expressing mystical views and terms and in each treatise, he focuses on a specific topic. In most of the treatises, scattered and repetitive data about some mystical terms can be seen such as annihilation and immortality, absence and presence, etc. His definitions of these terms are sometimes taken from previous books and sometimes made by himself. Kasani is strongly influenced by Rumi in his description of mystical subjects; there are many citations to Masnavi Manavi in his treatises.

منابع و مأخذ:

ابوالبقا بن بهاءالدین بن مخدوم اعظم. 1026ق. نسخة خطی جامعالمقامات.پاکستان: کتابخانة گنج‌بخش. ش834.

اژه‌ای، تقی و غلامعباس صائب. 1398. «تحلیل نقش آرا و آثار خواجه محمد پارسا در طریقت نقشبندیه». پژوهش‌های ادبی عرفانی (گوهر گویا). س13. ش3. صص 90ـ65.

بخاری، صلاح بن مبارک. ۱۳۷۱. انیس الطالبین و عده السالکین. تصحیح خلیل ابراهیم صاری اوغلی. به کوشش توفیق سبحانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر ایران.

بنی‌طبا، حسنا سادات. ۱۳۸۹.«خواجگی کاسانی و آثارش». ماه فلسفه. ش۳۷. صص102ـ93.

پارسا، خواجه محمد بن محمد. 1354. رسالة قدسیّه. تصحیح و تعلیقات احمد طاهری عراقی. تهران: طهوری.

پژوهنده، لیلا. ۱۳۷۷.«گل و نوروز».مقالات و بررسی‌ها. ش ۶۳. صص 237ـ197. 

جرداق، جرج. 1376. امام علی ـ علیه السلام ـ صدای عدالت انسانی. ج 1. ترجمة سید هادی خسروشاهی. چ3. قم: نشر خرم.

دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۳۷۳. ج7. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی.

راغبیان، مرضیه و محمدرضا موحدی. 1397. «آموزه‌های عرفانی عبدالخالق غجدوانی (بررسی نسخه‌شناسی و تحلیل وصیت نامة مؤسس طریقت خواجگان)». تاریخ ادبیات. س11.ش83. صص 76ـ55.

رستاد، الهام و رحمانیان کوشککی، زینب. 1397. «معرفی نسخه‌های خطی رساله‌های خواجه احمد کاسانی». فصلنامه پژوهشنامة نسخه شناسی نظم و نثر فارسی. س3. ش10. صص 111ـ83. 

سرّاج طوسی. ابونصر عبدالله‌بن علی. بی‌تا. اللمع فی التصوف. تهران: جهان.

سلطانی، منظر، محمدابراهیم مالمیر و فاطمه شریفی. 1398. «معرفی جلال الدین احمد کاسانی و رسائل فارسی و ویژگی‌های سبکی او». فصلنامهتخصصیسبک شناسینظمونثرفارسی. س 12. ش2. صص 187ـ171.      

شریفی، فاطمه و محمدابراهیم مالمیر. 1398. «بررسی تطبیقی تفکرات عرفانی خواجه احمد کاسانی در سلسلة نقشبندیه». متن‌پژوهی ادبی. پذیرفته شده آماده انتشار.

صادقی، مسعود و بنی طبا، حسنا سادات. 1389. «شرح احوال خواجگی احمد کاسانی و گذری بر رسالة در بیان ذکر»، پژوهشنامه عرفان، س2. ش 3. صص 82ـ43.    

کاسانی، احمد. ۹۹۸-۹۹۷ق. نسخة خطی مجموعه رسائل. استانبول: کتابخانه دانشگاه استانبول. ش ۶۴۹.

ــــــــــــ .1280ق. نسخة خطی مجموعه رسائل، اسلام آباد: کتابخانه گنج بخش. ش ۱۴۰۱.

ــــــــــــ .920ـ940ق. نسخة خطی مجموعه رسائل. تهران: کتابخانه مجلس. ش 10560.

ــــــــــــ . 1274ق. نسخة خطی مجموعه رسائل. قم: کتابخانه مرعشی. ش12537.

کریم‌پسندی، کورش. 1396. «بررسی مقایسه‌ای درد در اندیشة عطار و مولوی». فصلنامة تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. ش10. صص 172ـ142.

کشمی بدخشی برهانپوری، محمد هاشم.1374. «نسمات القدس من حدائق الانس. تصحیحمنیرجهانملک». رساله دکتری دانشکده ادبیات. دانشگاه تهران.

مدرس چهاردهی، نورالدین. 1353. «سلسله نقشبندیه». وحید. س12. ش10. صص815ـ812.

معینیان، علی اصغر. 1352. «سماع در نقشبندیه». گوهر آبان. ش10. صص 972ـ966.    

منفرد، سمانه. 1393. «خواجگان سلسله». دانشنامة جهان اسلام. ج16.

مولوی، جلال‌الدین محمد. ۱۳۸۴. مثنوی معنوی. تصحیح نیکلسون و مقدمه دکتر حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای. تهران: محمد.

نفیسی، سعید .۱۳۴۴. تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. بی‌جا: کتابفروشی فروغی.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان .1386. کشف‌المحجوب. به تصحیح دکتر محمود عابدی. چ 3. تهران: سروش.

Abo al-baqā Ebne Bahā'o al-ddīn Ebne Maxdūme A'zam. (1617/1026AH). Nosxe-ye Xatī-ye Jāme'e al-maqāmāt. Pākestān: Ketāb-xāne-ye Ganj-baxš. No. 834.

Banī-tabā, Hasnā Sādāt. (2010/1389SH). "Xājegī-ye Kāsānī va Āsāraš". Māhe Falsafe. No. 37. Pp. 93-102.

Boxārī, Salāh Ebne Mobārak. (1992/1371SH). Anīso al-tālebīn va Oddato al-sālekīn. Ed. by Xalīl Ebrāhīm Sārī Ōqlī. With the Effort of Towfīqe Sobhānī. Tehrān: Anjomane Āsār va Mafāxere Īrān.

Dāyerato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī. (1994/1373SH). Advisor: Kāzem Mūsavī Bojnordī.

Ežeh-ī, Taqī and Qolām-abbāse Sā'eb. (2019/1398SH). "Tahlīle Naqše Ārā va Āsāre Xāje Mohammad Pārsā dar Tarīqate Naqš-bandīye". Mystical literary research (Gohar Goya). 13^th Year. No. 3. Pp. 65-90.

Hojvīrī, Abo al-hasan Alī Ebne Osmān. (2007/1386SH). Kašfo al-mahjūb. Ed. by Doktor Mahmūde Ābedī. 3^rd ed. Tehrān: Sorūš.

 Jordāq, Jorj. (1997/1376SH). Emām Alī –Alayhe al-salām – Sedāye Edālate Ensānī. 1^st Vol. Tr. by Seyyed Hādī Xosrow Šāhī. 3^rd ed. Qom: Xorram.

Karīm-pasandī, Kūroš. (2017/1396SH). "Barrasī-ye Moqāyeseh-ī-ye Dard dar Andīše-ye Attār va Mowlavī". Quarterly Journal of Persian Language and Literature, Islamic Azad University of Mashhad. No. 10. Pp. 142-172.

Kašmī Badaxšī Borhān-pūrī, Mohammad Hāšem. (1995/1374SH). "Nasamāto al-qods men Hadā'eqo al-ons". Ed. by Monīre Jahān Malek. PhD thesis, Faculty of Literature, University of Tehran.

Kāsānī, Ahmad. (1864/1280AH). Nosxe-ye Xatī-ye Majmū'e Rasā'el. Eslām Ābād: Ketāb-xāne-ye Ganj-baxš. No. 1401.

Kāsānī, Ahmad. (1589-1590/997-998AH). Nosxe-ye Xatī-ye Majmū'e Rasā'el. Estānbol: Ketāb-xāne-ye Dāneš-gāhe Estānbol. No. 649.

Kāsānī, Ahmad. (1514-1534/920-940AH). Nosxe-ye Xatī-ye Majmū'e Rasā'el. Tehrān: Ketāb-xāne-ye Majles. No. 10560.

Kāsānī, Ahmad. (1858/1274AH). Nosxe-ye Xatī-ye Majmū'e Rasā'el. Qom: Ketāb-xāne-ye Mar'ašī. No. 12537.

Moderres Čahār-dahī, Nūro al-ddīn. (1974/1353SH). "Selsel-ye Naqš-bandī-ye". Vahīd. 12^th Year. No. 10. Pp. 812-815.

Mo'īnīyān, Alī Asqar. (1973/1352SH). "Samā’ dar Naqš-bandī-ye". Gowhare Ābān. No.10. 966-972.

Monfared, Samāne. (2014/1393SH) "Xājegāne Selsele". Encyclopedia of the Islamic World. 16^th Vol.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn. (2005/1384SH). Masnavī-ye Ma’navī. Ed. by Nicholson. Introduction by Hoseyn Mohyīo al-ddīn Elāhī-ye Qomšeh-ī. Tehrān: Mohammad.

Nafīsī, Sa’īd. (1965/1344SH). Tārīxe Nazm va Nasr dar Īrān va dar Zabāne Fārsī tā Pāyāne Qarne Dahome Hejrī. Bījā: Ketāb-forūšī-ye Forūqī.

Pārsā, Xāje Mohammad Ebne Mohammad. (1975/1354SH). Resāle-ye Qodsīy-ye. Corrections and comments by Ahmade Tāherī Erāqī. Tehrān: Tahūrī.

Pajūhande, Leylā. (1998/1377SH) "Gol va Nowrūz". Articles and reviews. No. 63. Pp. 197-237.

Rāqebīyān, Marzīye va Movahedī, Mohammad-rezā. (2018/1397SH). "Āmūzahā-ye Erfānī Abdo al-xāleqe Qojdavānī (Barrasī-ye Nosxe-šenāsī va Tahlīle Vasīyat-nāme-ye Mo'assese Tarīqate Xājegān)". history of literature. 11^th Year. No. 83. Pp. 55-76.

Rastād, Elhām and Rahmānī-yān Kūškkī, Zeynab. (2018/1397SH). "Mo'arrefī-ye Nosxehā-ye Xatī-ye Resālehā-ye Xāje Ahmade Kāsānī". Quarterly Journal of Persian Poetry and Poetry. 3^rd Year. No. 10. Pp. 83-111.  

Sādeqī, Mas'ūd and Banī Tabā, Hosnā Sādāt. (2010/1389SH). "Šarhe Ahvāle Xājegī Ahmade Kāsānī va Gozarī bar Resāle dar Bayāne Zekr". Research Journal of Mysticism. 2^nd Year. No. 3. Pp. 43-82.

Sarrāje Tūsī, Abū-nasr Abdo al-llāh Ebne Alī. (n.d.). al-loma’e Fī al-tasavvof. Tehrān: Jahān.

Soltānī, Manzar, Mālmīr, Mohammad Ebrāhīm and Šarīfī, Fāteme. (2019/1398SH). "Mo'arrefī-ye Jalālo al-ddīn Ahmade Kāsānī va Rasā'ele Fārsī va Vīžegīhā-ye Sabkī-ye Ū". Quarterly Journal of Persian Stylistics and Prose. 12^th Year. No. 2. Pp. 171-187.

Šarīfī, Fāteme and Mālmīr, Mohammad Ebrāhīm. (2019/1398SH). "Barrasī-ye Tatbīqī-ye Tafakkorāte Erfānī-ye Xāje Ahmade Kāsānī dar Selsele-ye Naqš-bandī-ye". Literary research text. Accepted ready to publish.