دگردیسی اسطورة آفرینشِ مهری در عرفانِ ایرانی- اسلامی (با تکیه بر اشعارِ مولوی)

محورهای موضوعی : اسطوره

عبدالله واثق عباسی ¹ , یعقوب فولادی ²

1 - دانشیارِ گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

تاریخ دریافت : 1396/06/27 تاریخ پذیرش : 1396/06/27 تاریخ انتشار : 1396/06/01

کلید واژه: اسطوره, آیینِ مهر, گاوکشی, عرفان ایرانی ـ اسلامی,

چکیده مقاله :

یکی از اصلی‌ترین جایگاه‌های بازتولید اسطوره‌ها، نحله‌های فرهنگی ـ اعتقادی در بسترِ دین و فرهنگِ جدید است. در این گرایش‌های فرهنگی نو، بازتولیدِ اسطوره گاه آگاهانه است و گاه ناآگاهانه؛ گاه به صورت مستقیم و با همان شکل است و گاه با جرح و تعدیل و به شکل‌های مختلف که معمولاً برای ادامة حیاتِ خود به لایه‌های ژرف‌ترِ فرهنگِ جدید پناه می‌برد. این پژوهش با روشِ تطبیقی ـ تحلیلی بر آن است تا چگونگی دگردیسی و بازتولیدِ اسطورة آفرینشِ مهری (میتراییسم) را در عرفانِ ایرانی ـ اسلامی نشان‌دهد. به نظر می‌رسد اسطورة آفرینشِ مهری از طریق لایه‌های نهانِ فرهنگی، در عرفانِ ایرانی ـ اسلامی تبلور یافته است و به شکلِ کشتنِ گاوِ نفس و گاوِ تن در عرصة عرفان حیاتِ خود را در کالبَدی جدید ادامه می‌دهد.

چکیده انگلیسی:

One of the main contexts for the reproduction of myths is cultural-belief schools, the schools which are based on religion and modern culture. In these new cultural schools, the reproduction of the myth is sometimes conscious and sometimes unconscious; it is sometimes directly and sometimes by alteration and in various forms that take shelter in the deeper layers of modern culture in order to survive. By using comparative-analytical method, the present research tries to show how Mithraic myth of creation is transformed and reproduced in Iranian-Islamic mysticism. It seems that Mithraic myth of creation has manifested in Iranian-Islamic mysticism through the hidden cultural layers and continues its own life in the new form of killing ‘cow of body’ and ‘cow of soul’.

منابع و مأخذ:

اوستا. 1385. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. جلد اول. تهران: مروارید.

آزادی ده‌عباسانی، نجیمه. 1394. «رمزگشایی آیین قربانی در اسطوره، عرفان و فرهنگ»، فصلنامة ادبیاتِ عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س 11. ش 38. صص 40 – 11.

استخری، پروین. 1381. «میتراییسم»، نامة انجمن (انجمن آثار و مفاخرِ فرهنگی)، ش7، صص 160 – 150.

افراسیاب‌پور، علی اکبر. 1389. «ریشه‌های عرفانی در اساطیر ایران»، فصلنامة تخصصی عرفان. س6. ش 24. تابستان. صص 32 – 13.

اقبال لاهوری، محمد. 1380. سیرِ فلسفه در ایران. ترجمة امیرحسین آریان‌پور. تهران: نگاه.

الیاده، میرچا. 1374. اسطوره، رویا، راز. ترجمة رؤیا منجم. چاپ اول. تهران: فکر روز.

________. 1372. رساله در تاریخ ادیان. مترجم جلال ستاری. چاپ اوّل. تهران: سروش.

اولانسی، دیوید. 1380. پژوهشی نو در میتراپرستی: کیهان‌شناسی و نجات و رستگاری در دنیای باستان. ترجمه و تحقیق مریم امینی. چاپ اول. تهران: چشمه.

بهار، مهرداد. 1384. «آیین مهر و ورزشِ باستانی ایران در کتاب»، در از اسطوره تا تاریخ. چاپ چهارم. تهران: چشمه.

بویس، مری. 1390. آیینِ زرتشت کهن‌روزگار و قدرتِ ماندگارش. ترجمة ابوالحسن تهامی. چاپ چهارم. تهران: قطره.

رستگار فسایی، منصور. 1382. پیکرگردانی در اساطیر. چاپ اوّل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضی، هاشم. 1371. آیینِ مهر(میتراییسم).چاپ اول. تهران: بهجت.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1369. ارزشِ میراثِ صوفیه. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

_____________ . 1363. جست‌وجو در تصوفِ ایران. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

سجادی، ضیاء‌الدین. 1372. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1380. نوشته بر دریا، از میراثِ عرفانی ابوالحسن خرقانی. تهران: سخن.

شمیسا، سیروس. 1376. فرهنگ اشارات. تهران: فردوس.

شورتهایم، المار. 1387. گسترش یک آیینِ ایرانی در اروپا. ترجمة نادرقلی درخشانی. با پیوست‌هایی از ابوالقاسم پرتو اعظم، رکن‌الدین همایون‌فرّخ، اکرم امیر افشاری و منوچهر جمالی. چاپ اول. تهران: ثالث.

فرنبغ دادگی. 1369. بندهشن. گزارنده مهرداد بهار. چاپ اول. تهران: توس.

کمیلی، مختار و منصوره آرین فر. 1387. «ردّپای اساطیر در داستانِ شیر و گاو از کلیله و دمنه»، مجلة زبان و ادبیاتِ فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، س6. بهار و تابستان. صص 92 ـ 83.

کومن، فرانتس. 1386. دینِ مهری. ترجمة احمد آجودانی. چاپ اول. تهران: ثالث.

لافورگ، رنه و آلندی، رنه. 1378. «نمادپردازی»، در کتاب اسطوره و رمز: مجموعه مقالات. ترجمة جلال ستاری. چاپ دوم. تهران: سروش.

مجتبایی، فتح‌الله. 1352. شهرِ زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایرانِ باستان. تهران: چاپخانة کاویان.

معین، محمد. 1371. فرهنگ فارسی. جلد دوم از دورة شش جلدی. تهران: امیرکبیر.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. 1371. مثنوی معنوی. مطابقِ نسخة تصحیح شدة رینولد نیکلسون. چاپ سوم. تهران: نگاه.

_________________ . 1387. کلیاتِ دیوانِ شمس. مطابقِ نسخة تصحیح شدة استاد بدیع‌الزمان فروزانفر. 2 جلد. چاپ چهارم. تهران: نگاه.

مینایی، محمد. 1324. «منشأ تصوف از کجاست؟»، پژوهش‌های فلسفی، نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش 21 و 22. صص 79 – 73.

نفیسی، سعید. 1346. سرچشمة تصوف. تهران. فروغی.

وِرمازِرن، مارتین. 1390. آیینِ میترا. ترجمة بزرگ نادرزاد. چاپ هشتم. تهران: چشمه.

یشتها. 1377. گزارش ابراهیم پورداود. ج اول. تهران: اساطیر.

Avestā. (2006/1385SH). Reported by Jalīl DūstXāh. Tehrān: Morvārīd.

Afrāsyābpūr, Alīakbar. (2010/ 13890SH). “Rīšehā-ye erfānī dar asātīr-e īrān”. Fasl-nāme-ye Taxassosī-ye Erfān. Year 6. No. 24.

Azādī-ye deh-abbāsī, Najīmeh. (2015/1394SH). “Ramzgošāei-ye ā’īn-e qorbānī dar ostūreh, erfān va farhang”. Quārterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 11. No. 38.

Bahār, Mehrdād. (2005/1384SH). "A’īn-e mehr va varzeš-e bāstānī dar īrān". Az ostūreh tā tārīx. 4^th ed. Tehrān: Češmeh.

Boyce, Mary. (2011/1390SH). A’īn-e zartošt, kohan rūzgar va qodrat-e māndegāraš (Zoroastrianism its antiquity and constant vigour). Tr. by Abolhasan Tahāmī. 4^th ed. Tehrān: Negāh.

Cumont, Franz. (2007/1386SH). Din-e mehrī. Tr. by Ahmad Ajūdānī. Tehrān: Sāles.

Eliade, Mircea.  (1985/1372SH). Resāleh dar tārīx-e adiyān (Traited'histoire des religions).Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Sorūsh.

------------------. (1987/1374SH). Ostūre, royā, (rāz. Myths, Dreams, Mystries). Tr. by Tr. by Royā Monajjem Tehrān: Fekr-e rouz.

Eqbāl-e Lāhūrī, Mohammad. (2010/1380SH). Seir-e falsafeh dar īrān. Tr. by Amīr Hossein Ariyānpūr. Tehrān: Negāh.

Estaxrī, Parvīn. (2002/1381SH). “ Mītrā’īsm” .  Nāme-ye Anoman (Anjoman-e āsār va mafāxer-e farhangi). No. 7.

Faranbaq Dādagī (1982/1369SH). Bondeheš. Tr. by Mehrdād Bahār. 4^th ed. Tehrān: Tūs.

Komeylī, Moxtār & Mansūreh Āriyānfar. (2008/1387SH). “Radd-e pāy-e asātīr dar dāstān-e šir va gāv az kalīleh va demneh”. Sīstan and Balūčestān University Quartery Journal of  Language and Literature. Year. 6.

Laforgue, Reneh & Reneh Allendy. (1991/1378SH). "Namādpardāzī". Ostūreh va ramz: a collention of essays. Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Sorūš.

 Mīnāei, Mohammad. (1945/1324Sh). "Manša'-e tasavvof az kojāst?". Pažūhešhā-ye Falsafī, Našrīye-ye Dāneškade-ye Adabiyāt va Olūm-e Ensānī-ye Tabrīz. No. 21 and 22.

Mo’īn, Mohammad. (1954/1371SH). Farhang-e mo’īn. Tehran: Amīr Kabīr.

Mojtabāei, Fathollāh. (1973/1352SH). Šahr-e zība-ye aflātūn va šāhī ārmānī dar īrān-e bāstān. Tehrān: Kāviyān.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1984/1371SH). Masnavī-ye m'anavī. With the effort of Reynold Alleyne Nicholson. 3^rd ed. Tehrān: Negāh.

---------------------------------------. (2008/1387SH). Kolyiāt-e dīvān-e šams. With the effort of Badī'e al-zzamān Forūzānfar. 4^th ed. Tehrān: Negāh.

Nafīsī, Sa’īd. (1967/1346SH). Sarčešmeh-ye tasavvof. Tehrān: Forīqī.

Rastegār-e fasāei, Mansūr. (2003/1382SH). Paykargardānī dar asātīr. Tehrān:    Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī va Motāle'āt-e farhangī.

 Razī, Hāšem. (1989/1371SH). A’īn-e mehr (Mīthrāism). Tehrān: Behjat.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad Rezā. (2001/1380SH). Nevešteh bar daryā: az mīrās-e erfānī Abolhasan Xaraqānī. Tehrān: Soxan.

Šamīsā, Sīrūs, (1999/1376SH).  Farhang-e ešārāt. Tehrān: Fesdows.

Sajjādī, Ziyāodīn. (1985/1372SH). Moqaddamei bar mabānī-ye erfān va tasavvof. Tehrān: Samt.

Shwerrtheim, Elmar. (2008/1387SH). Gostareš-e yek ā’īn-e īranī dar Orūpā. Tr. by Nāderqolī Deraxšānī.  First ed. Tehrān: Sāles.

Ulansey, David. (2001/1380SH). Pažūhešī no dar mītrā-parastī (‎The origins of the Mithraic mysteries). Translation & Reaserch by Maryam Amīnī. Tehrān: Češmeh.

‎ Vermaseren, Maarten.  (2011/1390SH). Ā’īn-e mītrā (Mithra Ce Dieu mysterieux). Tr. by Bozorg Nāderzādeh. 8^th ed. Tehrān: Češmeh.

Yashthā. (1998/1377SH).  With the effort of Ebrāhīm Pūrdāvūd. Vol. 1. Tehrān: Asātīr.

Zarrīnkūb, Abdolhossein. (1982/1369SH). Arzeš-e mīrās-e sūfīyeh. 5^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

-------------------------------. (1984/1363SH). Jost-o-jū dar tasavvof-e īran. 2^nd ed. Tehrān: Amīrkabīr.