کیخسرو و بهرام (خوانش بینامتنی شاهنامه و هفت پیکر از منظر شخصیت پردازی اسطوره‌گونه کیخسرو و بهرام گور)

محورهای موضوعی : اسطوره

رضا رفایی قدیمی مشهد ¹ , حسینعلی قبادی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

تاریخ دریافت : 1397/03/21 تاریخ پذیرش : 1398/07/15 تاریخ انتشار : 1398/09/01

کلید واژه: اسطوره, سیاوش, مقاومت, مماشات, پدیدارشناختی,

چکیده مقاله :

شاهنامه به عنوان الگوی سرآمد حماسه‌های ایرانی، منشأ خلق آثار متعدد حماسی پس از خود شده است. در این پژوهش با خوانشی بینامتنی، اثرگذاری شاهنامه بر هفت‌پیکر نظامی در خلق شخصیت اسطوره‌گونۀ بهرام گور بررسی شده است. پژوهش حاضر در پی یافتن مواردی از داستان و شخصیت اسطوره‌ای کیخسرو در شاهنامه است که الهام‌بخش شخصیت‌‌پردازی نظامی در پردازش شخصیت بهرام گور بوده است؛ بدین ترتیب می‌توان الگویی برای خلق شخصیت بهرام در روایت نظامی پیدا کرد. اشارۀ نظامی در ابتدای هفت‌پیکر بر ابتنای اثرش بر شاهنامه و شواهد متنی موجود، این مدعا را تقویت می‌کند. این پژوهش با روشی توصیفی ـ تحلیلی بینامتنی، در حوزۀ دو شخصیت یاد شده، برپایۀ آرای ژرار ژنت دو اثر شاهنامه و هفت‌پیکر را بررسی کرده و نتایج نشان دهندة آن است که که روابط بینامتنی صریح و ضمنی، در مواردی همچون پیش‌بینی و رؤیاهای بزرگان در مورد دو شخصیت، اعمال و رفتار، شخصیت عرفانی و فرجام آن‌ها نمود یافته است.

چکیده انگلیسی:

Shānāmeh, as an exemplary pattern for Persian epics, has been the source of numerous epic works. Based on an intertextual reading, in the present article the attempt is made to study the influence of the Shānāmeh on Haft Paykar in the creation of the mythological personality of Bahrām Gor (Bahrām the Onager). The present study seeks to explore the mythological personality of Kei Khosrow in Shānāmeh that has inspired Nizami Ganjavi in the processing of Bahrām Gor 's character. Nizami Ganjavi's reference at the beginning of Haft Paykar to Shānāmeh and the textual evidence reinforces this claim.  So, one can find a pattern for the creation of the character of Bahrām Gor according to Nizami Ganjavi's narrative. Based on the thoughts of Gérard Genette and by using a descriptive-analytical method and intertextual approach, the article tries to examine the characters of Bahrām Gor and Kei Khosrow in Shānāmeh and Haft Paykar. The results show that explicit and implicit intertextual relationships are presented in cases such as the actions and behaviors and mystical personality of the two characters and the dreams and predictions of the elders about them.  

منابع و مأخذ:

آلن، گراهام. 1380. بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: مرکز.

آیدنلو، سجاد. 1395. «غیبت بهرام گور (بررسی مضمونی حماسی ـ اساطیری در روایات پایان زندگی بهرام پنجم)». مجلۀ شعر پژوهی ( بوستان ادب). س8. ش2 (پیاپی 28). صص 60-27.

ــــــــــ . 1388. در مقالۀ «سیاوش، مسیح و کیخسرو (مقایسه‌ای تطبیقی)». نشریۀ پژوهش‌های ادبی. س6. ش23. صص44-9. 

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1389. «اسطورۀ کیخسرو در شاهنامه». نشریۀ بخارا. ش 76. 73-57.

بهار، مهرداد. 1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9. تهران: آگه.

حسن‌زادۀ دستجردی. 1391. «نقد و تحلیل مقایسه‌ای منطق داستانی بهرام گور در شاهنامه و متون تاریخی قدیم». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. س1. ش2. صص146-127.

خراسانی، فهیمه و حسینعلی قبادی. 1393. «خوانشی پدیدارشناسانه از داستان کیخسرو». فصلنامةادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش36. صص116-93.

دهخدا، علی‌اکبر. 1339. لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران.

رزمجو، حسین. 1381. قلمرو ادبیات حماسی ایران. ج2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضایی خسروی، فریبا، موسی پرنیان و نسرین رضایی خسروی. 1397. «تحلیل شخصیت از خود فراروندۀ کیخسرو بر اساس نظریۀ ویکتور فرانکل». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش52. صص209-181.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1389. پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد: دربارۀ زندگی، آثار و اندیشۀ نظامی. چ8. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــ . 1381.  نامورنامه: دربارۀ فردوسی و شاهنامه. تهران: سخن.

سرکاراتی، بهمن. ۱۳۷۸. سایه‌های شکار شده (گزیدۀ مقالات فارسی). تهران: قطره.

سعیدی، مریم و امیرحسین ماحوزی و شهین اوجاق‌علیزاده. 1394. «تخیّل شیر در رزم فردوسی و بزم نظامی (داستان بهرام گور در شاهنامه و هفت‌پیکر)». پژوهشنامة ادب حماسی (پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب). س11. ش20. صص90-73.

شوالیه، ژان، گربران، آلن. 1385. فرهنگ نمادها. ج4. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

صفا، ذبیح‌الله. 1333. حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

طبری، محمدبن جریر. 1362. تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چ2. تهران: اساطیر.

غلامی‌نژاد، محمدعلی و محمد تقوی و محمدرضا براتی. 1386. «بررسی تطبیقی شخصیت بهرام در شاهنامه و هفت‌پیکر». دانشکدۀ ادبیات مشهد. ش158. صص138-117.

فردوسی، ابوالقاسم. 1369. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا: مزدا.

قائمی، فرزاد. 1389. «تحلیل داستان کیخسرو در شاهنامه بر اساس روش نقد اسطوره‌ای». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. س7. ش27. صص 100-77.

قبادی، حسین‌علی. 1388. آیین آینه: سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی. چ2. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

قبچاق شاهی مسکن، علی و لطیفه سلامت باویل. 1391. «تحلیل ساختاری قصۀ بهرام گور در هفت‌پیکر بر اساس «سفر نویسنده» کریستوفر ووگلر». فصلنامة مطالعات نقد ادبی. س7.ش28. صص100-67.

کالر، جاناتان. 1388. بوطیقایساخت‌گرا. ترجمۀ کوروش صفوی. تهران: مینوی‌خرد.

محمدی افشار، هوشنگ. 1396. «بهرام از اسطوره تا تاریخ (جستاری در ویژگی‌های یک نام مشترک)». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13. ش 47. صص 341- 309.

مدرسی، فاطمه. 1382. «کیخسرو فرهمند به روایت فردوسی و سهروردی». پژوهشنامۀ علوم انسانی. ش37. صص102-85.

مکاریک، ایرناریما. 1393. دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.

نامور مطلق، بهمن. 1390. درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.

ــــــــــــــــ . 1386. «ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با متون دیگر». پژوهشنامۀ علوم انسانی. ش56. صص98-83.

نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف. 1315. هفت‌پیکر. تصحیح وحید دستگردی. تهران: ارمغان.

هینلز، جان. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

Alen, graham. (2001/ 1380SH). Beynāmatnīyat (Intertextuality). Tr. by Payām yazdānjū. Tehrān: Markaz.

Aydenlū, sajjād. (2016/1395SH). “Qeybat-e bahrām-e gūr (barresī-ye mazmūnī hamāsī asātīrī dar revāyāt-e pāyān-e zendegī-ye bahrām-e panjom)”. Še’r-pažūhī (Būstān-e Adab). Year 8. No 2. Pp 27-60.

Bahār, Mehrdād. (2012/1391SH). Pažūhešī dar asātīr-e īrān. 9^th ed. Tehrān: Āgah.

Chevalier, Jean & Alain Gheerbrant. (2006/1385SH). Farhang-e namād-hā (Dictionnaire des symbols). Tr. by Sūdābe Fazāyelī. 4^th Vol. Tehrān: Jeyhūn.

Culler, Jonathan. (2009/1388SH). Būtīqā-ye sāxt-garā (structuralist poetics). Tr. by Koroš safavī. Tehrān: Minū-ye Xerad.

Dehxodā, Alī Akbar. (1960/1339SH). Loqat-nāme. Ed. by Mohammad Mo’īn. Tehrān: Tehrān University.

Esmā’īlpūr, Abolqāsem. (2010/1389SH). “Ostūre-ye keyxosrow dar šāhnāme”. Majalle-ye Boxārā. No. 76. Pp. 57-73.

Ferdowsī, Abolqāsem. (1990/1369SH). Šāhnāme. Ed. by Jalāl Xāleqī Motlaq. California: Mazdā.

Hasanzāde Dastjerdī, Afsāne. (2012/1391SH). “Naqd va tahlīl-e moqāyese-yī manteq-e dāstānī-ye bahrām-e gūr dar šāhnāme va motūn-e qadīm”. Pažūheš-nāme-ye Naqd-e Adabī va Balāqat. Year 1. No. 2. Pp. 127-146.

Hinnells, John Russell. (1989/1368SH). Ŝenāxt-e asātīr-e īrān (Persian mythology). Tr. by Ahmad Tafazzolī & Žāle Āmūzegār. Tehrān: Čeŝme.

Makaryk, Irna Rima. (2014/1393SH). Dāneš-nāme-ye nazarīe-hā-ye adabī-ye mo’āser (Encyclopedia of Contemporary Literary Theori). Tr. by Mehrān Mohājer & Mohammad Nabavī. Tehrān: Āgah.

Modarresī, Fateme. (2003/1382SH). “Keyxosrow farahmand be revāyat-e ferdowsī va sohrevardī”. Pažūheš-nāme-ye Olūm-e Ensānī. No. 37. Pp. 85-102.

Mohammadī Afšār, Hūšang. (2017/1396SH). “Bahrām az ostūre tā tārīx (jostārī dar vīžegī-hā-ye yek nām-e moštarak)”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 13. No. 47. Pp. 309- 341.

Mortazavī, Manūčehr. (1990/1369SH). Ferdowsi va šāhnāme. Tehrān: pažūheš-gāh-e olūm-e ensānī & motāle’āt-e farhangī.

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2011/1390SH). Darāmadī bar beynāmatnīyat: nazarīye-hā va kārbord-hā. Tehrān: soxan.

___________________. (2007/1386SH). “Tarāmatnīyat  motāle’e-ye ravābet-e yek matn bā motūn-e dīgar”. Pažūheš-nāme-ye Olūm-e Ensānī. No. 56. Pp. 127- 142.

Nezāmī Ganjavī, Elyās ebn-e Yūsof. (1936/1315SH). Haft peykar. Ed. by Vahīd Dastgerdī. Tehrān: Armaqān.

Qā’emī, Farzād. (2010/1389SH). “Tahlīl-e dāstān-e keyxosrow dar šāhnāme bar asās-e raves-e naqd-e ostūre-yī”. Pažūheš-hā-ye Adabī. Year 7. No. 27. Pp. 77-100.

Qebčāq Šāhī Maskan, Alī and Latīfe Salāmat Bāvīl. (2012/1391SH). “Tahlīl-e sāxtārī-ye qesse-ye bahrām-e gūr dar haft peykar bar asās-e safar-e nevīsande Christopher Vogler”. Fasl-nāme-ye Motāle’āt-e Naqd-e Adabī. Year 7. No. 28. Pp. 67-100.

Qobādī, Hossein Alī. (2009/1388SH). Āeīn-e āyene: seyr-e tahavvol-e namād-pardāzī dar farhang-e irānī va adabīyāt-e fārsī. 2^nd ed. Tehrān: Tarbīyat Modarres University.

Qolāmīnežād, Mohammad Alī and Mohammad Taqavī and Mohammad Rezā Barātī. (2007/1386SH). “Barresī-ye Tatbīqī-ye šaxsīyat-e bahrām dar šāhnāme va haft peykar”. Dāneškade-ye Adabīyāt-e Mašhād. No. 158. Pp. 117-138.

Razmjū, Hossein. (2002/1381SH). Qalamro-e adabīyāt-e hamāsī-ye īrān. Tehrān: pažūheš-gāh-e olūm-e ensānī & motāle’āt-e farhangī.

Rezāyī Xosravī, Farībā and Mūsā Parnīyān and Nasrīn Rezāyī Xosravī. (2018/1397SH). “Tahlīl-e šaxsīyat-e az xod farāravande-ye keyxosrow bar asās-e nazarīye-ye viktor frankl”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 14. No. 52. Pp. 181-209.

Sa’īdī, Maryam and Amīr Hossein Māhūzī and Šahīn ūjāq Alīzāde. (2015/1394SH). “Taxayyol-e šīr dar razm-e ferdowsī va bazm-e nezāmī (dāstān-e bahrām-e gūr dar šāhnāme va haft peykar) ”. Pažūhešnāme-ye Adab-e Hamāsī (Pažūhešnāme-ye Farhang va Adab). Year 11. No. 20. Pp. 73-90.

Safā, Zabīhollāh. (1954/1333SH). Hamāse-soryī dar īrān. Tehrān: Amīrkabīr.

Sarkārātī, Bahman. (1999/1378SH). Sāye-hā-ye šekār-šode. Tehrān: Qatre.

Tabarī, mohamadm ebn-e Jarīr. (1983/1362SH). Tarīx-e tabarī. Tr. by Abolqāsem Pāyande. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Xorāsānī, Fahīme and Hossein Alī Qobādī. (2014/1393SH). “Xānešī padīdar-šenāsāne az dāstān-e keyxosrow”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 10. No. 36. Pp. 93-116.

Zarrīnkūb, Abdolhossein. (2010/1389SH). Pīr-e ganje dar Jost-o-jū-ye nākojā-ābād. 8^th ed. Tehrān: Soxan.