مدلسازی اثرات سوگیری های رفتاری بر تصمیم های سرمایه گذاری فردی در شرکت ها با رویکرد معادلات ساختاری

مدلسازی اثرات سوگیری های رفتاری بر تصمیم های سرمایه گذاری فردی در شرکت ها با رویکرد معادلات ساختاری

محورهای موضوعی : حسابداری مدیریت

علی شجاعی ¹ , علیرضا غیاثوند ² , فرید صفتی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه حسابداری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
2 - استادیار، گروه حسابداری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران (نویسنده مسئول)
3 - استادیار گروه حسابداری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران

تاریخ دریافت : 1402/10/03 تاریخ پذیرش : 1402/12/14 تاریخ انتشار : 1403/06/31

کلید واژه: تصمیمات عقلایی, کارایی بازار سرمایه, مالی رفتاری, عوامل روانشناختی, تورش های رفتاری.,

چکیده مقاله :

سوگیری های رفتاری از جمله عوامل موثر بر تصمیم گیری های فردی سرمایه گذاران در بازارهای مالی می باشد. هدف این پژوهش ارائه مدل اثرات سوگیری های رفتاری فردی بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی در بازار سرمایه ایران با استفاده از مدل یابی معادلات ساختاری است. به این منظور نمونه ای از سرمایه گذاران فردی به روش در دسترس انتخاب و داده های سوگیری رفتاری و تصمیمات سرمایه گذاری آنها به روش میدانی و از طریق 400 پرسشنامه جمع آوری شده است. روایی پرسشنامه از طریق نظرات متخصصین بررسی و پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ تأیید شد. داده های جمع آوری شده از طریق نرم افزار Amos 24 و روش مدل یابی معادلات ساختاری مورد تحلیل آماری قرارگرفت. نتایج پژوهش نشان داد سوگیری های قضاوتی بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی در سطح اطمینان 95% با ضریب مسیر 502/0 تأثیر مثبت و معنی داری دارد. به عبارتی سازه های فرا اعتمادی، لنگر انداختن، آشناگرایی، رویدادگرایی، توان پنداری، دیرپذیری، شکل گرایی، خطای فرافکنی و خطای کنترل که بارهای عاملی بزرگتر از 4/0 دارند به عنوان سازه های تشکیل دهنده متغیر پنهان سوگیری قضاوتی پذیرفته و بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی (مبلغ سرمایه گذاری، دفعات معامله سهام ماهیانه، حجم ریالی معاملات سهام ماهیانه، تعداد سهام موجود در پرتفوی، تعداد صنایع موجود در پرتفوی) تأثیر مثبت و معنی داری دارند.

چکیده انگلیسی:

Behavioral biases are among the factors influencing the individual decisions of investors in the financial markets. The purpose of this research is to provide a model of the effects of individual behavioral biases on individual investment decisions in the Iranian capital market using structural equation modeling. For this purpose, a sample of individual investors was selected using the accessible method, and data on their behavioral biases and investment decisions was collected through the field method and through 400 questionnaires. The validity of the questionnaire was confirmed through expert opinions and its reliability was confirmed through Cronbach's alpha. The collected data were statistically analyzed through Amos 24 software and the structural equation modeling method. The results of the research showed that judgmental biases have a positive and significant effect on individual investment decisions at a 95% confidence level with a path coefficient of 0.502. In other words, constructs of overconfidence, anchoring, familiarity, eventism, imaginability, procrastination, formalism, projection error, and control error, which have factor loadings greater than 0.4, are accepted as constructs that make up the latent variable of judgmental bias and affect decisions. Individual investment (amount of investment, frequency of monthly stock trading, Rial volume of monthly stock trading, number of stocks in the portfolio, number of industries in the portfolio) have a positive and significant effect.

متن کامل:



نشریـه علمـی حسابداري مدیریت دوره 17 / شماره 61 /  تابستان 1403 صفحه 152  تا 171

 

مدلسازی اثرات سوگیری های رفتاری بر تصمیم های سرمایه گذاری فردی در شرکت ها

با رویکرد معادلات ساختاری

علی شجاعی¹

علیرضا غیاثوند²*

فرید صفتی³

        

تاريخ دريافت: 03/10/1402      تاريخ پذيرش: 14/12/1402

چکیده

سوگیری های رفتاری از جمله عوامل موثر بر تصمیم گیری های فردی سرمایه گذاران در بازارهای مالی می باشد. هدف این پژوهش ارائه مدل اثرات سوگیری های رفتاری فردی بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی در بازار سرمایه ایران با استفاده از مدل یابی معادلات ساختاری است. به این منظور نمونه ای از سرمایه گذاران فردی به روش در دسترس انتخاب و داده های سوگیری رفتاری و تصمیمات سرمایه گذاری آنها به روش میدانی و از طریق 400 پرسشنامه جمع آوری شده است. روایی پرسشنامه از طریق نظرات متخصصین بررسی و پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ تأیید شد. داده های جمع آوری شده از طریق نرم افزار Amos 24 و روش مدل یابی معادلات ساختاری مورد تحلیل آماری قرارگرفت. نتایج پژوهش نشان داد سوگیری های قضاوتی بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی در سطح اطمینان 95% با ضریب مسیر 502/0 تأثیر مثبت و معنی داری دارد. به عبارتی سازه های فرا اعتمادی، لنگر انداختن، آشناگرایی، رویدادگرایی، توان پنداری، دیرپذیری، شکل گرایی، خطای فرافکنی و خطای کنترل که بارهای عاملی بزرگتر از 4/0 دارند به عنوان سازه های تشکیل دهنده متغیر پنهان سوگیری قضاوتی پذیرفته و بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی (مبلغ سرمایه گذاری، دفعات معامله سهام ماهیانه، حجم ریالی معاملات سهام ماهیانه، تعداد سهام موجود در پرتفوی، تعداد صنایع موجود در پرتفوی) تأثیر مثبت و معنی داری دارند.

واژه های کلیدی: تصمیمات عقلایی، كارايي بازار سرمايه، مالی رفتاری، عوامل روانشناختی، تورش هاي رفتاري.

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  دکتری دانشجو، گروه حسابداری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران[e-mail]

[2]  استادیار، گروه حسابداری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران (نویسنده مسئول)[e-mail]

[3]  استادیار، گروه حسابداری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران[e-mail]

1- مقدمه

با توجه به تحولاتی که در جهان امروز به ویژه در کشورهای در حال توسعه رخ داده است، که با تهدیدات عدیده­ای مواجه می­باشند، این کشورها برای حل مشکلات اقتصادی خود نیازمند راهکارهای مناسب جهت استفاده بهتر از امکانات و ثروت­های خدادادی خود می­باشند. در این راستا، یکی از راهکارهای مهم، بسط و توسعه سرمایه­گذاری است(زینی وند و همکاران، 1400). بنابراین یکی از عوامل موثر بر رشد و توسعه پایدار، سرمایه‏گذاری موثر است و برای رشد اقتصادی لازم است افراد مازاد درآمد خود را سرمایه‏گذاری کنند. بازار سرمایه به عنوان یکی از ارکان اساسی نظام اقتصادی هر کشور و محل تجمع منابع مالی ارزان قیمت‌‌‌‌‌‌‌‌،‌‌‌‌‌‌‌‌‌ سرگردان و پراکنده به سمت واحدهای مولد اقتصادی است. نماد بازار سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌،‌‌‌‌‌‌‌‌‌ بورس اوراق بهادار و نهادهای وابسته ‌می‌باشد(کیامهر و همکاران، 1399). به عبارتی بورس اوراق بهادار عمده­ترین راه تجهیز و تخصیص بهینه سرمایه در کشور است. شناخت این بازار و عناصر و ارتباطات موجود در آن یکی از عوامل مهم توسعه بازار سرمایه محسوب می­گردد. یکی از عناصر مهم این بازار سرمایه­گذاران هستند. از آنجا که جذب سرمایه­ها و پس­اندازهای کوچک و هدایت آنها به سمت توسعه شرکت­ها از اهمیت بالایی برخوردار است، شناخت رفتار تأمین­کنندگان منابع مالی و عوامل مؤثر بر تصمیم­های اقتصادی آنها همواره موضوعی چالش برانگیز برای محافل دانشگاهی و حتی خود           مشارکت­کنندگان در بازار بوده است(سعادت زاده حصار و همکاران، 1400). هدف عمده سرمایه‏گذاران از فعالیت در بازار سهام، کسب بازده معقول است و بازده از دو بخشِ تغییرات  قیمت سهام و سود سهام تقسیمی به دست می‏آید. سرمایه‏گذاران و تحلیل‏گران مالی باید بتوانند با استفاده از مدل‏های سرمایه‏گذاری، قیمت سهام و بازده را پیش‏بینی کنند. تئوری مالی نئوکلاسیک بیان می‏کند که قیمت سهام، ارزش بنیادی سهام را نشان می‏دهد و منعکس‏کننده‏ ارزش جریان‏های نقدی آتی است. از دیدگاه فرضیه‏ بازار کارا، قیمت اوراق بهادار منعکس‏کننده‏ تمام اطلاعات موجود در بازار است و انتظار می‏رود که تأثیر هرگونه اطلاعات جدید در بازار، سریعاً در قیمت سهام شرکت‏ها منعکس شود. بر پایه این تئوری، سرمایه‏گذاران دارای رفتار عقلایی بوده و به دنبال حداکثر ساختن مطلوبیت مورد انتظار خود هستند(تقوی و همکاران، 1401). تا اواخر قرن بیستم میلادی، نظریه های مالی نئوکلاسیک پارادایم حاکم بر بازارهای مالی بود. عقلایی بودن انسان پیش فرض اصلی این نظریه ها بود؛ موضوعی که در دهه های اخیر و عمدتاً با ورود مباحث روانشناسی به حوزه اقتصاد و مالی، به چالش کشیده شد و "مالی رفتاری" به تدریج به گفتمان غالب در میان نظریه پردازان حوزه مالی تبدیل شد(جمشیدی و قالیباف اصل، 1399). امروزه ایده رفتار کاملاً عقلایی سرمایه گذاران که همواره به دنبال حداکثر کردن مطلوبیت خود هستند، در راستای توجیه رفتار و وا کنش بازارها کافی نیست، بنابراین مالی رفتاری را می توان پارادایمی دانست که با توجه به آن، بازارهای مالی با استفاده از مدل هایی مورد مطالعه قرار می گیرند که دو فرض اصلی محدودکننده پارادایم مالی سنتی یعنی شبیه سازی مطلوبیت مورد انتظار و عقلانیت کامل را کنار می گذارد(پشوتنی زاده و خامه چی، 1401). موضوع مالی رفتاری از جمله مباحث جدیدی است که در طول دو دهه گذشته توسط برخی اندیشمندان مالی مطرح شد و به سرعت مورد توجه اساتيد صاحبنظران و دانشجویان این رشته در سراسر دنيا قرار گرفت. با افزایش روز افزون حضور شرکت­های مختلف در بازار سهام، سرمایه­گذاران با گزینه­های متفاوتی برای سرمایه­گذاری مواجه می شوند که کار را برای اخذ تصميمات سرمایه گذاری مناسب، مشکل و پيچيده کرده است که گاهاً منجر به سوگیری های رفتاری سرمایه گذاران می شود(بینشیان و دهدار، 1397). منظور از سوگیری­های رفتاری، انحراف از تصمیم­گیری­های درست و بهینه است. به دلیل محدود بودن زمان و منابع شناخت، نمی­توان داده­های جمع­آوری شده از محیط را به طور بهینه تجزیه و تحلیل کرد؛ بنابراین ذهن انسان به طور طبیعی از محاسبات سرانگشتی استفاده می­کند. اگر از چنین روش­های ابتکاری به طور مناسب استفاده شود، می­توانند مؤثر واقع شوند، در غیر این صورت، سوگیری­های غیرقابل اجتنابی پیش خواهند آمد. به همين دليل لزوم بررسی این سوگیری­های رفتاری در بازار سهام احساس می­­گردد(قالمق و همکاران، 1395). هدف اصلی در پژوهش حاضر ارائه مدل اثرات سوگیری های رفتاری فردی بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی در بازار سرمایه ایران می باشد. براي تحقق اين اهداف در پژوهش حاضر از روش معادلات ساختاری اسـتفاده شـده اسـت.

  2- مبانی نظری و مروری بر پیشینه پژوهش

سرمایه گذاری را می­توان یکی از ارکان اساسی اقتصاد هر کشوری دانست. تردیدی نیست که افزایش تولید به عنوان یکی از نخستن گام­های فرایند توسعه، مستلزم افزایش سرمایه گذاری خواهد بود و به همین دلیل، نظریه­هایی در علم اقتصاد مطرح است که علت توسعه نیافتگی برخی کشورها را کمبود سرمایه و سرمایه گذاری پنداشته و دور باطل کمبود تولید را ناشی از نبود سرمایه گذاری می­دانند. افزون بر پیامدهای کلان اقتصادی سرمایه گذاری، این مقوله از دیدگاه سرمایه گذاران نیز پدیده­ای مطلوب قلمداد می­شود، زیرا که افزون بر حفظ قدرت خرید پول در برابر تورم، سبب می­شود تا ارزش زمانی پول و پاداش ناشی از تأخیر مصرف نیز مدنظر قرار گیرد. به همین دلیل سرمایه گذاری از هر دو جنبه­ عرضه و تقاضای سرمایه موضوعی ضروری و پیش نیاز حیاتی برای پیشرفت محسوب می­شود(لطفی رزی، 1396). نقش اصلی بورس اوراق بهادار، جذب و هدایت پس اندازها و نقدینگی سرگردان و پراکنده در اقتصاد به سوی مسیرهای بهینه آن است، به گونه ای که منجر به تخصیص بهینه منابع کمیاب مالی شود. بنابراین تخصیص بهینه منابع و سرمایه گذاری های خرد و کلان نقش اساسی در بورس اوراق بهادار دارد. اما این مهم منوط به وجود کارایی بازار سرمايه است(جوزبرکند و پناهیان، 1399). یکی از موضوعات چالش برانگیز در حوزه ادبیات مالی درک فرآیند تصمیم گیری مشارکت کنندگان در بورس اوراق بهادار یا همان بازار سرمایه است. یکی از مهمترین فرضیه های مطرح در این خصوص، "فرضیه بازار کارا" است که به سرعت و تمامیت واکنش قیمت اوراق بهادار به اعلان اطلاعات جدید اشاره دارد. به طور کلی در یک بازار کارا قیمت سهام، برآوردی صحیح و بی طرفانه از ارزش های آتی سهام است و سرمایه گذاران دارای انتظارات منطقی و آگاهانه از قیمت های آینده سهام هستند(بخردی نسب، 1397). در چند دهه گذشته، فرضیه بازار کارا با تکیه بر استفاده سرمایه گذاران منطقی از همه اطلاعات در دسترس، در نقش فرضیه اي مرجع در تشریح رفتار سرمایه گذاران به کار گرفته شده است. در یک بازار کاراي اوراق بهادار، قیمت ها می توانند همه اطلاعات موجود را به درستی منعکس کنند و تغییر قیمت ها در یک چنین بازاري، در طول زمان تصادفی و غیر قابل پیش بینی است(معین الدین و همکاران، 1392). بنيادگرايان مالي با مطرح نمودن "فرضیه بازار كارا" باور داشتند كه با تجزيه و تحليل متغيرهاي مالي و اقتصادي كليدي، مي توان ارزش واقعي سهام را برآورد نمود. بر اساس اين تئوري هيچكس نمي تواند در بلندمدت بطور نظام مند بيشتر از ميزان ریسکی كه متحمل شده است، بازده كسب كند. در چنين بازاري، قيمت سهام انعكاسي از اطلاعات مربوط به آنهاست و تغييرات قيمت ها داراي الگوي خاص و قابل پيش بيني نيست. به بيان ديگر ويژگي مهم بازار كارا اين است كه قيمت تعيين شده در بازار، شاخص مناسبي از ارزش واقعي اوراق بهادار است(افتخاري علي آبادي و وكيلي فرد، 1393). به طور خلاصه در الگوی اقتصاد مالی سنتی فرض      می شود كه تصمیم گیرندگان به طور كامل عقلایی رفتار می كنند و همیشه در پی بیشینه كردن مطلوبیت مورد انتظار خود هستند. به عبارت دیگر دو پایه اصلی در پارادایم سنتی مالی، عقلانیت كامل عوامل و تصمیم گیری های مبتنی بر بیشینه سازی مطلوبیت مورد انتظار است(زنجیردار و خجسته، 1395). از طرفی طي دهه هاي اخير در بورس هاي مختلف دنيا پديده هايي مبتني بر ناكارايي اطلاعاتي، مشاهده شده است. پديده هايي چون نوسانات شديد در قيمت، حباب قیمت، سقوط قيمت، تأثيرات تقويمي، واكنش بيش از اندازه، واكنش كمتر از اندازه، تداوم روند بازده، تفاوت در بازده سهام      شركت هاي كوچك و بزرگ، تفاوت در بازده سهام ارزشي و رشدي و... که همگي نشان دهنده ناكارايي بازار و نبود تعادل بين قيمت و متغيرهاي بنيادي است(هوانگ و سالمون، 2004). اين شواهد تجربي كه از آنها تحت عنوان "ناهنجاري ها" یا "خلاف قاعده" در بازار ياد مي شود و وجود آنها در بسياري از بازارهاي توسعه يافته و برخي بازارهاي نوظهور به اثبات رسيده است، باعث تقويت اين تفكر شده است كه قيمت ها در بازار بيشتر تحت تأثير عوامل رواني تعيين مي شوند. بنابراين، فرض منطقي بودن سرمايه گذاران مورد انتقاد محققان بسياري قرار گرفته است. در اين زمينه عوامل روانشناختي يكي از مهمترين مواردي هستند كه مي توانند بر رفتار سرمايه گذاران و واكنش آنها در تفسير اطلاعات تأثير بگذارند. بررسی شواهد تجربی نشان می دهد در برخی موارد تصميم گيري هاي انسان به طريقي از فرض هاي استاندارد علم اقتصاد منحرف مي شود و گاهي شرايطي به وجود مي آيد كه امكان رفتار عقلايي را از تصميم گيرنده سلب مي كند. عوامل غيرعقلايي همچون احساسات، فرهنگ، سن، شخصيت، جنسيت و ... از جمله عواملي هستند كه تأثير به سزايي در رفتار افراد در موقعيت هاي مختلف تصميم گيري دارند(جليلوند و همکاران، 1395). بنابراین تورش هاي رفتاري (سوگیری های رفتاری) يا رفتارهاي غيرعادي سرمايه گذاران مي تواند به ناكارايي بازار و شكاف بين قيمت واقعي و قيمت بازار سهام منجر شود. رفتارهايي مثل بيش واكنشي و كم واكنشي، اعتماد بيش از حد، لنگر اندازي، رفتار جمعي و ...، مصاديقي از رفتارهاي غيرعادي سرمايه گذاران است كه مي تواند بر كارايي بازار سرمايه تأثيرات سويي داشته باشد(گل ارضي و ضياچي، 1393). می توان بیان کرد که سرمایه گذاران همواره ترکیبی از رفتار عقلایی و احساسات خود را در سرمایه گذاري ها لحاظ می کنند. در برخی شرایط خاص ممکن است رفتارهاي احساسی سرمایه گذاران بر رفتارهاي عقلایی آنها غلبه کرده که این می تواند منجر به تغییر در انتظارات آنها از سودهاي آتی شود و با اثرگذاري بر تصمیمات سرمایه گذاري آنها، بازده      سرمایه گذاري مورد انتظار آنها را تغییر دهد(رایدل، 2021). بروز تضادهای متعدد در رفتار سرمایه گذاران با مفروضات مالی کلاسیک موجب مطرح شدن دانشی جدید بنام "مالی رفتاری" شد. دانش مالی رفتاری سعی دارد با کمک گرفتن از دانش روانشناسی و وارد کردن عوامل روانشناختی به نظریه ها و مدل های مالی، به تشریح آنچه در بازارهای سرمایه رخ می دهد بپردازد و توضیحی قابل قبول برای رفتار سرمایه گذاران و رفتارهای بازار ارائه کند(قربانی بجندی و شاهوردیانی، 1399). لذا هدف این پژوهش مدلسازی اثرات سوگیری های رفتاری فردی بر تصمیم گیری های فردی سرمایه گذاران در بازار سرمایه ایران می باشد. در ادامه به برخی از پژوهش­هایی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با موضوع پژوهش حاضر در ارتباط هستند، اشاره می شود:

زینی وند و همکاران (1402) در پژوهشی به بررسی سوگیری های رفتاری و تصمیمات سرمایه گذاران حقیقی و حقوقی تحت شرایط عدم اطمینان پرداختند. در این پژوهش تأثیر 15 تورش رفتاری سرمایه‌گذاران (حقیقی و حقوقی) بر تصمیمات مالی مبتنی بر خرید، فروش یا عدم اقدام برای معامله از طریق پرسشنامه مورد و برازش مدل‌ رگرسیون لجستیک چند جمله‌ای مورد آزمون قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که تورش‌های رفتاری سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی اثرات متفاوتی بر تصمیمات سرمایه‌گذاری آنها داشته اند و همچنین نوع تأثیرگذاری هریک از تورش‌های رفتاری بر روی انواع تصمیمات سرمایه گذاری، با توجه به شرایط نااطمینانی بازار متفاوت بوده است.

جمالی و بختیاری (1401) در پژوهشی به ارزیابی سوگیری‌های رفتاری مؤثر بر تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران پرداختند. در این پژوهش ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه‌های دلفی و مقایسه زوجی و روش تجزیه و تحلیل داده‌ها، تکنیک‌های تصمیم‌گیری چند معیاره مانند تحلیل سلسله مراتبی فازی بوده است. اولویت‌بندی سوگیری‌های رفتاری موثر بر تصمیمات سرمایه‌گذاران نشان داد که سوگیری اعتماد بیش از حد با وزن 235/0 در رتبه اول قرار، سوگیری بیزاری با وزن 168/0 در رتبه دوم و سوگیری حسابداری ذهنی با وزن 149/0 در رتبه سوم قرار دارد. سوگیری در دسترس بودن، با وزن 119/0 در رتبه چهارم، سوگیری آژانس با وزن 108/0 در رتبه پنجم، سوگیری پشیمانی با وزن 095/0 در رتبه ششم، سوگیری لنگر با وزن 073/0 در رتبه هفتم و در نهایت، سوگیری گله با وزن 054/0 در رتبه هشتم قرار دارد.

 اصوليان و همکاران (1400) در پژوهشی به بررسی تفكر شهودي، سوگيري هاي رفتاري و عملكرد سرمايه گذاران حرفه اي پرداختند. داده های پژوهش با استفاده از پرسش نامه جمع و با استفاده از آزمون های كاي دو، من ويتني، رگرسيون حداقل مربعات و رگرسيون پروبيت استفاده شد. نتايج پژوهش نشان داد كه اعتماد به شهود بر سوگيري اتكا و تعديل و سوگيري سفسطه ارتباط، تأثير مثبت و معناداري دارد، در حالي كه توانايي شناختي بر سوگيري سفسطه ارتباط، تأثير منفي و معناداري مي گذارد. افزون بر اين، سوگيري سفسطه ارتباط بر بازدهي كسب شده تأثير منفي و معناداري دارد. نتايج تحليل رگرسيون نيز نشان داد كه جنسيت، تأثير منفي توانايي شناختي و تأثير مثبت اعتماد به شهود بر سوگيري سفسطه ارتباط را تقويت مي كند.

سعادت زاده حصار و همکاران (1400) در پژوهشی به بررسی ارتباط سوگیری شناختی در رفتار سرمایه گذاران با واسطه نوسانات قیمت سهام پرداختند. روش پژوهش توصیفی ـ همبستگی از نوع تحلیل مسیر و به کمک پرسشنامه های محقق ساخته است. در بررسی روابط میانجی متغیرهای پژوهش نتایج نشان داد که بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان کم با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (35/0) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. همچنین بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان زیاد با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (30/0-) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. بنابراین می توان ادعا نمود که سوگیری های شناخی تحت شرایط نوسان کم کاهش یافته و در نتیجه در رفتار سرمایه گذاران کمتر تحت تاثیر سوگیری های شناختی قرار می گیرد. از طرفی سوگیری در شرایط نوسان زیاد نیز بر رفتار سرمایه گذاران تاثیر منفی داشته و اشتباهات را بالا می برد.

نايب محسني و همکاران (1400) در پژوهشی به تدوين مدل رفتاري تصميم گيري سرمايه گذاران فردي در بازار سرمايه ايران پرداختند. در این پژوهش برای جمع آوری و پردازش داده های پژوهش از مصـاحبه هـاي نيمـه سـاختاريافته و روش نظريه داده بنياد چند وجهي استفاده شده است. يافته هاي پژوهش نشان مي دهد كه عوامل علّي اثرگذار بر تصميم گيري سرمايه گذاران عبارتند از: پشيمانگريزي، طمع، ترس، ناهماهنگي شناختي، اثر شهرت، لنگر ذهني، خوداسنادي، زيانگريزي، لذت قمار، تفكر سرمايهگذاري، رفتار تودهاي، داشـتن بـيشنگـري، نماگري، هيجان كاذب، اعتمادبهنفس كاذب، تعصب به گذشته، تازه گرايي، حسابداري ذهني، توانمندپنداري، عدم تقارن معـاملاتي، خطـاي شباهت، اثر كهربايي، توهم قمارباز، انگيزه، افق زماني، اثر سود اوليه، تجربه، سن، جنسيت و تحليل.

کوانگ و همکاران (2023) در پژوهشی به بررسی عوامل رفتاری موثر بر تصمیم گیری سرمایه گذاران فردی در بازار سهام ویتنام پرداختند. در این پژوهش تأثیر عوامل سوگیری رفتاری بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری400 سرمایه گذار محلی، بین المللی، نهادی و فردی از طریق پرسشنامه و رگرسیون چندگانه جزئی بررسی شد. بر اساس نتایج پژوهش، احساسات سرمایه‌گذار، اعتماد بیش از حد، واکنش بیش از حد/ کمتر از حد، و رفتار گله همگی تأثیر زیادی بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری دارند. علاوه بر این، انتخاب های سرمایه گذاری سرمایه گذاران به طور قابل توجهی تحت تأثیر سن، جنسیت و درجه تحصیلات آنها قرار دارد. اگرچه تجربه تأثیر قابل توجهی بر تصمیمات مالی ندارد، سرمایه گذاران با تجربه بیشتر شروع به نادیده گرفتن جنبه های احساسی می کنند.

سیارکانی و تریستانتو (2022) در پژوهشی به بررسی عواملی که می‌تواند تصمیم گیری برای سرمایه‌گذاری در بازار ارزهای دیجیتال را با استفاده از متغیرهای بیش اعتمادی، سواد مالی و نگرش، پیش ‌بینی کند، پرداختند. داده ها با توزیع پرسشنامه بین دانشجویان جمع آوری شده است. تعداد کل پاسخ دهندگان در این پژوهش که پرسشنامه تکمیل شده را برگشت داده اند 297 دانشجو می باشد. داده های به دست آمده از پاسخ دهندگان با استفاده از مدل سازی معادلات ساختاری با حداقل مربع جزئی (SEM-PLS) تجزیه و تحلیل شده است. در نهایت، نتایج این مطالعه ثابت کرده است که: (1) بیش اعتمادی تأثیر مثبتی بر نگرش دارد. (2) سواد مالی تأثیر مثبتی بر نگرش دارد. (3) بیش اعتمادی تأثیر مثبتی بر تصمیم سرمایه گذار دارد. (4) سواد مالی تأثیر مثبتی بر تصمیم سرمایه گذار دارد. (5) نگرش تأثیر مثبتی بر تصمیم    سرمایه گذار دارد. (6) نگرش رابطه بین بیش اعتمادی و تصمیم سرمایه گذار را تعدیل می کند.

ذولیفکار و همکاران (2022) به بررسی تأثیر عوامل شناختی بر رفتار مالی با نقش میانجی اضطراب مالی پرداختند. متغیر وابسته رفتار مالی است و سایر عوامل تبیین کننده عزت نفس، دانش مالی و خودکنترلی است. این مطالعه همچنین از عامل میانجی یعنی اضطراب مالی استفاده کرد. داده ها در این مطالعه با استفاده از پرسشنامه که بین سرمایه گذاران توزیع شده است، جمع آوری شده است. نتایج پژوهش نشان داد ارتباط بین رفتار مالی و عزت نفس با تصمیمات مالی مثبت است. همچنین اضطراب مالی به طور با رفتار مالی سرمایه گذاران رابطه مثبت دارد، اما بین عوامل شناختی و رفتار مالی نقش میانجی دارد.

ناتاسیا و همکاران (2022) در پژوهشی به تجزیه و تحلیل تأثیر سواد مالی و سوگیری رفتاری بر تصمیمات سرمایه گذاری در اندونزی پرداختند. در این پژوهش از داده های کمی با توزیع پرسشنامه استفاده شد. جامعه آماری این پژوهش افرادی بودند که در جاکارتا و اطراف آن زندگی می کنند که حدود 125 پاسخ دهنده وجود دارد. تحلیل داده­ها در این پژوهش با استفاده از ابزار تحلیل مدل سازی معادلات ساختاری SEM)) انجام شد. یافته‌های این پژوهش نشان داد که سوگیری بیش اعتمادی و سوگیری ریسک‌گریزی بر تصمیمات سرمایه‌گذاری تأثیر معناداری دارد. در این میان، سوگیری گله‌ای، اثر تمایل و سواد مالی بر تصمیمات سرمایه‌گذاری تأثیر معناداری ندارد.

گول و خان (2021) در پژوهشی به مطالعه تجربی عوامل نگرش سرمایه گذاران موثر بر رفتار توده­ای در بورس اوراق بهادار پاکستان پرداختند. داده های اولیه برای مطالعه با استفاده از پرسشنامه از نمونه ای متشکل از 194 سرمایه گذار، جمع آوری شده است. برای آزمون فرضیه های این پژوهش از تحلیل رگرسیون خطی چندگانه استفاده شده است. یافته‌های این مطالعه شواهدی را ارائه می‌دهد که عوامل نگرشی بر تمایل سرمایه‌گذاران به رفتار توده­ای تأثیر معناداری دارند. نتایج تحلیل رگرسیون نشان می دهد که انطباق تصمیم، خلق و خو و دقت تصمیم تأثیر قابل‌توجهی بر تمایل سرمایه‌گذاران فردی به اتخاذ رفتار توده­ای دارد. با این حال، تصمیم عجولانه سرمایه گذار و اعتماد بیش از حد، پیش بینی کننده های ناچیز رفتار توده­ای هستند.

3- روش شناسی پژوهش

با توجه به موضوع پژوهش حاضر که ارائه مدل تأثیرگذاری سوگیری های رفتاری بر تصمیم های سرمایه گذاری فردی می باشد که نتایج آن می تواند جهت بهبود کیفیت تصمیمات سرمایه گذاران به کار گرفته شود، پژوهش پیش رو از لحاظ هدف، کاربردی و به جهت نحوه گردآوری داده­ها پیمایشی از نوع توصیفی - همبستگی است. برای تدوین مباني نظري و پیشینه پژوهش از روش كتابخانه­ای و برای جمع آوری داده های رفتاری و تصمیم های سرمایه گذاران از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. روایی پرسشنامه توسط 5 نفر از اساتید پژوهشگر حوزه مالی و سرمایه گذاری بررسی و مرد تأیید قرار گرفته است. برای ارزیابی پایایی (قابلیت اعتماد) پرسشنامه نیز از آزمون آلفای کرونباخ در نرم افزار SPSS 25 و جهت تجزيه و تحليل داده­های جمع آوری شده و مدلسازی اثرات سوگیری رفتاری بر تصمیمات سرمایه گذاران از نرم­افزار   Amos 24  استفاده شد. 

با توجه به مبانی نظری و اهداف پژوهش فرضیه های زیر تدوین شده است:

فرضیه اصلی اول: سوگیری های رفتاری فردی بر تصمیم گیری های سرمایه گذاری فردی سرمایه­گذاران تأثیر دارد.

فرضیه فرعی اول: سوگیری های رفتاری قضاوتی بر تصمیم گیری های سرمایه گذاری فردی سرمایه­گذاران تأثیر دارد.

فرضیه فرعی دوم: سوگیری های رفتاری ترجیحی بر تصمیم گیری های سرمایه گذاری فردی سرمایه­گذاران تأثیر دارد.

فرضیه فرعی سوم: سوگیری های رفتاری بازخوردی بر تصمیم گیری های سرمایه گذاری فردی سرمایه­گذاران تأثیر دارد.

با توجه به اینکه در این پژوهش از روش معادلات ساختاری جهت مدلسازی اثرات سوگیری رفتاری فردی بر تصمیمات فردی سرمایه گذاران استفاده می شود، مدل مفهومی پژوهش در محیط نرم افزار Amos 24   طراحی شد که در شکل 1 ارائه شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش

 

 

نحوه اندازه گیری متغیرهای پژوهش به شرح زیر می باشد:

متغیرهای وابسته:

تصمیم گیری های سرمایه گذاری فردی: در این پژوهش تصمیم گیری های سرمایه گذاری فردی سرمایه گذاران از طریق پرسش نامه طراحی شده توسط محقق و با استفاده از طیف لیکرت پنج درجه ای جمع آوری می شود. این تصمیمات شامل مبلغ سرمایه گذاری، دفعات معامله سهام ماهیانه، حجم ریالی معاملات سهام ماهیانه، تعداد سهام موجود در پرتفوی، تعداد صنایع موجود در پرتفوی می باشد.

متغیرهای مستقل:

سوگیری های رفتاری فردی: با مطالعه ادبیات پژوهش و پیشینه تجربی پژوهش 23 سوگیری رفتاری فردی شناسایی و طبق پژوهش کاهنمن و ریپ (1998) در سه گروه سوگیری های رفتاری "قضاوتی"، "ترجیحی" و "بازخوردی" تقسیم بندی شده است. جهت جمع آوری داده های مربوط به سوگیری های رفتاری فردی بر اساس تعاریف هر سوگیری طبق جدول 1 پرسشنامه طراحی شده است.

 

جدول 1 : انواع سوگیری های رفتاری فردی

ردیف	گروه	نوع	توصیف	اندیشمندان ارائه کننده
1	قضاوتی	خوش‌بینی بیش از حد	وقتی بازار روند صعودی دارد، خیلی از افراد ممکن است با خود این‌گونه فکر کنند که این روند تا مدت‌های مدید ادامه پیدا می‌کند و می‌توانند هر روز پولدار و پولدارتر شوند.	پمپیان (2012)
2	فرا اعتمادی	سرمایه­گذار به توانایی های خود در پیش بینی بیش از اندازه اعتماد دارد.	کلارک و استتمن (2000) و باربر و اودین (2001)
3	نماگری	سرمایه گذار در شرکتی خاص از طریق قرار دادن آن در یک طبقه بندی آشنا و قابل درک سرمایه­گذاری می کند.	کاهنمن، اسلویک و تورسکی (1982)
4	اتکا (لنگر انداختن) و تعدیل	سرمایه گذار بر پایه ترجیحات فردی و نه ضابطه­ای روشن عمل می کند.	نورث کرفت و نی ال (1987)
5	آشنا گرایی(خطاهاي دسترسی به اطلاعات)	سرمایه گذار غالباً به طور ناخودآگاه فرض می کند که تصورات، ایده ها یا تفکراتی که در دسترس تر هستند نشانگرهای غیر سوگیرانه ای از احتمالات آماری ارائه می دهد.	سانتاکلارا و الکانوف (2003)
6	رویداد گرایی	از قبل قابل پیش بینی، توصیف کردن یک رویداد در جهت تقلیل شرمساري بوجود آمده ناشی از مراقب نبودن، حواس پرتی و غافلگیر شدن در اتخاذ تصمیمات ناخوشایند.	کوپر، گوتیرز و مارکیوم (2005)
7	توان پنداری	انتظار یک موفقیت شخصی که احتمال وقوع آن به طور نامتناسبی بالاتر از احتمال عینی و موجه آن است.	فلنر (2004)
8	دیر پذیری	سرمایه گذار به اطلاعات جدید کمتر یا بیشتر از حد انتظار واکنش نشان داده و بجاي اقدام براساس اطلاعات بروز شده، تصورات و ذهنیت هاي قبلی خود را حفظ می کند.	مانتیر (2002)
9	شکل گرایی	سرمایه گذار به یک موقعیت خاص براساس نحوه ارائه آن واکنش هاي متفاوتی را نشان می دهند.	کاهنمن و تورسکی (1984)
10	کوتاه نگری (دیدگاه محدود)	سرمایه گذار را برمی انگیزاند که بجاي آن که براي فردا پس انداز کنند امروز خرج کنند.	بنارتزی و تالر (2004)
11	داشته بیش نگری	سرمایه گذار زمانی که از حق مالکیت یک دارایی برخوردار است ارزش بیشتري در مقایسه با زمانی که آن دارایی مایملک آن نیست، براي آن قائل هست.	لیست (2003)
12	تازه گرایی	سرمایه گذار به شکل بارزي رویدادها و مشاهدات اخیر را بیش از وقایع گذشته به یاد آورده و بر آن ها تمرکز می یابند.	مانتیر (2003)
13	دگرگون گریزی	چینش بدیل­هاي انتخاب بگونه اي که سرمایه گذار مجبور به انتخابی گردد که شرایط فعلی و وضع موجود را تایید نماید	کاهنمن، نتش و تالر (1991)
14	خطاي فرافکنی	سرمایه گذار، یک حادثه یا واقعه اخیر و یا شرایط ایجاد شده در کوتاه مدت را به آینده یا بلندمدت تعمیم می دهد.	گرابر (2001)
15	خطای کنترل	تمایل سرمایه گذار به تخمین بیش از حد کنترلی که آنها روی نتایج دارند	شرفین (2007)
16	ترجیحی	حساب انگاری	تمایل سرمایه گذار به کدگذاري، طبقه بندي و ارزیابی پیامدهای اقتصادي از طریق گروه بندي امتیازات آن ها در مجموعه­اي از حساب هاي ذهنی	دیورز، چرچ، چاراپت و آکرت (2003)
17	باور گرایی (خطای تأیید اطلاعات)	بر ایده­هایی تاکید می شود که موید باورهاي خود سرمایه گذار باشد و در مقابل هر آنچه را که با نظرات سرمایه گذار در تضاد است بی­اهمیت جلوه می­کند.	استتمن و فیشر (2000)
18	ابهام گریزی	سرمایه گذار در مواجهه با توزیع احتمال نامعلوم تمایلی به پذیرش ریسک از خود نشان نمی دهند و عموماً در موقعیت های مبهم دچار تردید می­شوند.	گراهام، هاروی و هانگ (2003)
19	بهینه بینی (جانبداری خوشبینانه)	سرمایه گذاران تمایل دارند در مورد بازارها، اقتصاد و پتانسیل هاي عملکرد مطلوب سرمایه گذاري خود بیش از اندازه بهینه بیندیشند.	لوت جی و من هاف (2004)
20	سازگار گرایی	اغلب سرمایه گذار تلاش می­کند از موقعیت های ناسازگار بپرهیزد.	فستینگر(1975)
21	بازخوردی	پشیمان گریزی	گریز از احساس تأسف و ندامت و در نتیجه پرهیز از انجام اعمال و اقدامات قاطعانه در تصمیم گیري هاي ضعیف بگونه­اي که سبب گردد تا سرمایه گذار تا مدت ها به موقعیت هاي سرمایه گذاري زیانده خود وفادار باقی بمانند و از قبول اشتباه تحقق زیان پرهیز کنند.	استتمن و شفرین (1984)
22	زیان گریزی	تمایل سرمایه گذار به پرهیز از زیان، بیشتر از کشش آنها به سمت کسب سود است، به طوري که مانع می شود تا فرد خود را از دست سرمایه گذاري هاي غیر سودآور حتی هنگامی که خود نیز انتظار تغییر و بهبود اساسی در آن ها را ندارد خلاص شود.	بنارتزی و تالر (1995)
23	خود اسنادی	سرمایه گذار شکست های خود را به عوامل محیطی و موفقیت­های خود را به عوامل ذاتی نسبت می دهد.	دان (1989) گرویس و اودین (2001)

 

 

جامعه آماری این پژوهش سرمایه گذاران فردی در بورس اوراق بهادار تهران در سال 1402 می­باشد. با توجه به غیرقابل شمارش بدون تعداد جامعه سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران، تعداد نمونه طبق جدول کرجسی- مورگـان 384 نفر تعیین شد. بدین ترتیب تعداد 450 پرسشنامه الکترونیکی از طریق پست الکترونیک برای نمونه آماری که به روش در دسترس انتخاب شده بودند، ارسال شد و تعداد 416 پرسشنامه دریافت و پس از بررسی تعداد 400 مورد قابل آزمون بودند که به عنوان نمونه اماری مورد آزمون قرار گرفتند.

4- یافته های پژوهش

4-1 آمار توصیفی

قبل از برازش مدل به روش معادلات ساختاری، جهت اطمینان از پایایی (قابلیت اعتماد) پرسشنامه ابتدا آزمون آلفای کرونباخ انجام شد که نتایج آن به جدول 2 می باشد. مقدار آلفای کرونباخ 814/0 بدست آمده است و با توجه به آنکه از 7/0 بزرگتر است می توان پایایی (قابلیت اعتماد) پرسشنامه شناسایی سوگیری رفتاری فردی سرمایه گذاران را نتیجه گرفت. 

 

 

جدول 2. پایایی (قابلیت اعتماد) پرسشنامه آزمون

تعداد سوالات	تعداد پاسخ دهندگان	آلفای کرونباخ
23	400	.814

 

 

جدول 3 اطلاعات (فراوانی و درصد) جمعیت شناسی و همچنین شاخص های تصمیمات سرمایه گذاری فردی نمونه آماری پژوهش را ارائه می کند. بر اساس جدول 3 رده سنی اکثریت (38%) نمونه آماری بین 30 تا 40 سال می باشد. اکثریت (64%) نمونه آماری دارای تحصیلات کارشناسی و بالاتر می باشند و تقریباً 36% از پاسخ دهندگان دارای تحصیلات مرتبط با امور مالی هستند. 33% از پاسخ دهندگان کارمند بخش خصوصی تقریباً 46% از آنها سابقه فعالیت بیشتر از 10 سال در بورس ارواق بهادار دارند. در بعد تصمیمات سرمایه گذاری فردی 64% نمونه آماری سرمایه گذاری جاری کمتر از 5 میلیارد ریال در بورس دارند و غالب آنها (59%) ماهیانه کمتر از 10 مرتبه معامله در بورس انجام می دهند. همچنین 86% از پاسخ دهندگان معاملات ماهیانه کمتر از 5 میلیارد ریال دارند، 86% آنها کمتر از 20 نوع سهام در پرتفوی خود داشته و 58% در کمتر از 10 صنعت سرمایه گذاری نموده اند.

 

جدول 3. فراوانی و درصد جمعیت شناسی

شاخص	متغیرها	ابعاد	فراوانی	درصد
فردی	سن	کمتر از 20 سال	24	0/6
		20  تا 30 سال	46	11/4
		30 تا 40 سال	153	38/3
		40  تا 50 سال	125	31/3
		50  سال به بالا	52	13/0
		بدون پاسخ	0	0
	تحصیلات	دیپلم و کمتر از دیپلم	47	11/8
		فوق دیپلم	96	24/0
		لیسانس	148	37/0
		فوق لیسانس	80	20/0
		دکتری	28	7/0
		بدون پاسخ	1	/2
	رشته تحصیلی	مالی (حسابداری، اقتصاد، مدیریت و...)	146	36/4
		علوم انسانی	95	23/8
		ریاضی و فنی	99	24/8
		علوم تجربی	42	10/5
		هنر	16	4/0
		بدون پاسخ	2	/5
	وضعیت اشتغال	کارمند بخش دولتی	102	25/5
		کارمند بخش خصوصی	132	33/0
		شغل آزاد	105	26/3
		دارای کسب و کار در بخش خصوصی	40	10/0
		بازنشسته	20	5/0
		بدون پاسخ	1	/2
	مدت فعالیت در بورس	کمتر از 5 سال	101	25/3
		5  تا 10 سال	113	28/2
		10  تا 20 سال	119	29/8
		20  تا 30 سال	44	11/0
		30 سال به بالا	21	5/3
		بدون پاسخ	2	/4
تصمیمات سرمایه گذاری	مبلغ سرمایه گذاری	کمتر از 1 میلیارد ریال	131	32/7
		1  میلیارد تا 5 میلیارد ریال	127	31/7
		5  میلیارد تا 10 میلیارد ریال	95	23/8
		10  میلیارد تا 20 میلیارد ریال	35	8/8
		20  میلیارد به بالا	10	2/5
		بدون پاسخ	2	/5
	دفعات معامله ماهیانه	کمتر از 5 مرتبه	107	26/7
		5  تا 10 مرتبه	131	32/7
		10  تا 20 مرتبه	103	25/8
		20 تا 30 مرتبه	40	10/0
		30  مرتبه به بالا	17	4/3
		بدون پاسخ	2	/5
	مبلغ معاملات ماهیانه	کمتر از 500 میلیون ریال	116	29/0
		500 میلیون تا 1 میلیارد ریال	140	35/0
		1  میلیارد تا 5 میلیارد ریال	89	22/2
		5  میلیارد تا 10 میلیارد ریال	44	11/0
		10  میلیارد به بالا	9	2/3
		بدون پاسخ	2	/5
	تعداد سهام پرتفوی	کمتر از 5 شرکت	88	22/0
		5  تا 10 شرکت	138	34/5
		10  تا 20 شرکت	118	29/5
		20  تا 30 شرکت	38	9/5
		30 شرکت به بالا	17	4/3
		بدون پاسخ	1	/2
	تعداد صنایع پرتفوی	کمتر از 5 صنعت	96	24/0
		5 تا 10 صنعت	135	33/7
		10  تا 20 صنعت	106	26/5
		20  تا 30 صنعت	41	10/3
		30  صنعت به بالا	21	5/3
		بدون پاسخ	1	/2

 

 

جدول 4 آمار توصیفی متغیرهای مستقل پژوهش (سوگیری های رفتاری) که از طریق پرسشنامه با طیف لیکرت پنج درجه ای جمع آوری شده و هر سوال مربوط به یک نوع سوگیری رفتاری سرمایه گذار می باشد و پاسخ 1 نشان دهنده کمترین سوگیری و پاسخ 5 نشان دهنده بیشترین حد سوگیری رفتاری می باشد را نشان می دهد.

 

جدول 4. آمار توصیفی متغیر های سوگیری های رفتاری

متغیر	سازه ها	میانگین	انحراف استاندارد	کجی	کشیدگی
سوگیری قضاوتی	خوش‌بینی	2/6742	1/01204	/191	-/280
	فرا اعتمادی	2/6817	1/05689	/138	-/536
	نماگری	2/6867	1/10939	/144	-/581
	لنگر انداختن	2/7970	1/07104	/128	-/483
	آشنا گرایی	2/7393	1/11735	/224	-/561
	رویداد گرایی	2/7068	1/09670	/222	-/605
	توان پنداری	2/7186	1/02915	/195	-/324
	دیر پذیری	2/7186	1/03889	/096	-/463
	شکل گرایی	2/8266	1/09157	/115	-/587
	کوتاه نگری	2/7513	1/11817	/111	-/608
	داشته بیش نگری	3/0477	1/07887	/050	-/584
	تازه گرایی	2/7644	1/13183	/191	-/604
	دگرگون گریزی	2/8640	1/09482	/052	-/582
	خطاي فرافکنی	2/8822	1/08607	/082	-/582
	خطای کنترل	2/8514	1/02029	/043	-/371
سوگیری ترجیحی	حساب انگاری	2/8785	1/04974	/020	-/506
	باور گرایی	2/9248	1/07243	-/009	-/618
	ابهام گریزی	3/0429	1/11181	/004	-/595
	بهینه بینی	3/0251	1/06673	-/063	-/540
سوگیری بازخوردی	سازگار گرایی	2/7060	1/07947	/075	-/654
	پشیمان گریزی	2/8640	1/15323	/020	-/776
	زیان گریزی	3/0025	1/06214	/008	-/463
	خود اسنادی	2/6599	1/06493	/346	-/331

 

 

4-2 آمار استنباطی

پس از اطمینان از پایایی پرسشنامه پژوهش و قابلیت اعتماد سازه های استخراج شده از پرسشنامه سوگیری تصمیمات سرمایه گذاری فردی، مدل اولیه بر اساس مدل مفهومی پژوهش به روش مدل یابی معادلات ساختاری با استفاده از نرم­افزار   Amos 24  برازش شد که نتایج آن به شرح شکل 2 می باشد.

 

 

شکل 2. ضرایب استاندارد مدل اولیه برازش شده

 

جدول 5 ضرایب استاندارد، خطای انحراف استاندارد، آماره t و سطح معنی داری هر یک از سازه های شاخص های سوگیری های رفتاری فردی سرمایه گذاران (متغیرهای مستقل پژوهش) شامل سوگیری های قضاوتی، سوگیری های ترجیحی و سوگیری های بازخوردی را نشان می دهد. سازه هایی که سطح معنی داری آنها بزرگتر از 05/0 باشد در شاخص ها معنی دار نیستند و باید از مدل اولیه حذف شوند.

 

جدول 5. آماره های مدل یابی معادلات ساختاری

متغیر	سازه ها	ضرایب استاندارد	خطای انحراف استاندارد	آماره t	سطح معنی داری
سوگیری قضاوتی	خوش‌بینی	/356	/266	4/176	.000
	فرا اعتمادی	/403	/299	4/399	.000
	نماگری	/340	/284	4/087	.000
	لنگر انداختن	/446	/323	4/563	.000
	آشنا گرایی	/490	/360	4/701	.000
	رویداد گرایی	/494	/354	4/711	.000
	توان پنداری	/432	/304	4/512	.000
	دیر پذیری	/431	/306	4/507	.000
	شکل گرایی	/505	/359	4/740	.000
	کوتاه نگری	/391	/310	4/344	.000
	داشته بیش نگری	/391	/300	4/345	.000
	تازه گرایی	/312	/278	3/919	.000
	دگرگون گریزی	/296	/055	5/132	.000
	خطاي فرافکنی	/407	/309	4/414	.000
	خطای کنترل	/446	/308	4/561	.000
سوگیری ترجیحی	حساب انگاری	/461	/413	3/341	.000
	باور گرایی	/414	/384	3/294	.000
	ابهام گریزی	/465	/441	3/342	.000
	بهینه بینی	/329	/053	6/580	.000
سوگیری بازخوردی	سازگار گرایی	/298	/152	3/234	/001
	پشیمان گریزی	/373	/185	3/532	.000
	زیان گریزی	/392	/177	3/571	.000
	خود اسنادی	/616	/053	9/803	.000

 

همانطور که در جدول 5 مشاهده می شود، سطح معنی داری تمامی سازه های شاخص های سوگیری رفتاری فردی     سرمایه گذاران (سوگیری های قضاوتی، ترجیحی و بازخوردی) کوچکتر از 05/0 می باشند، بنابراین در شاخص های سوگیری رفتاری فردی سرمایه گذاران معنی دار هستند.

پس از اطمینان از معنی داری سازه های مربوط به شاخص های سوگیری رفتاری فردی سرمایه گذاران (سوگیری های قضاوتی، ترجیحی و بازخوردی)، ضرایب تحلیل مسیر هر یک از متغیرهای مستقل پژوهش (سوگیری های قضاوتی، ترجیحی و بازخوردی) بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی (مبلغ سرمایه گذاری، دفعات معامله سهام ماهیانه، حجم ریالی معاملات سهام ماهیانه، تعداد سهام موجود در پرتفوی، تعداد صنایع موجود در پرتفوی) بررسی و در جدول 6 ارائه می شود.

 

 

جدول 6. ضرایب تحلیل مسیر سوگیری های رفتاری بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی

متغیرهای مستقل	مسیر	متغیر وابسته	ضرایب  استاندارد	خطای انحراف  استاندارد	آماره t	سطح معنی داری
سوگیری قضاوتی	ç	تصمیمات سرمایه گذاری فردی	/502	/216	4/291	/000
سوگیری ترجیحی	ç	تصمیمات سرمایه گذاری فردی	-/066	/133	-/844	/399
سوگیری بازخوردی	ç	تصمیمات سرمایه گذاری فردی	/121	/070	1/579	/114

  

بر اساس جدول 6 مشخص می شود که سوگیری های قضاوتی بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی در سطح اطمینان %95 تأثیر مثبت و معنی داری دارد. اما تأثیرات سوگیری های ترجیحی و بازخوردی بر تصمیمات سرمایه گذاران فردی در سطح خطای 05/0 معنی دار نمی باشد. جدول 7 ضرایب غیرمستقیم سوگیری های رفتاری بر سازه های تصمیمات     سرمایه گذاری فردی را ارائه می کند.

جدول 7. ضرایب غیرمستقیم سوگیری های رفتاری بر سازه های تصمیمات سرمایه گذاری فردی

سازه های متغیر وابسته متغیر مستقل	مبلغ  سرمایه گذاری	دفعات  معامله ماهیانه	مبلغ معاملات ماهیانه	تعداد  سهام پرتفوی	تعداد  صنایع پرتفوی
سوگیری قضاوتی	/284	/308	/347	/336	/340
سوگیری ترجیحی	-/045	-/044	-/045	-/040	-/037
سوگیری بازخوردی	/082	/081	/084	/074	/069

 

در جدول 7 مشاهده می شود که بیشترین اثرگذاری سوگیری های قضاوتی به ترتیب بر سازه های مبلغ معاملات ماهیانه، تعداد صنایع پرتفوی، تعداد سهام پرتفوی، دفعات معامله ماهیانه و نهایتاً مبلغ سرمایه گذاری مربوط به شاخص تصمیمات سرمایه گذاری فردی است.

همچنین جهت ارزیابی قابلیت اتکاء نتایج برازش مدل اولیه پژوهش شاخص های مختلف برازش مدل به شرح جدول 8 ارائه شده است. همانطور که مشاهده می شود شاخص برازش خی- دو به هنجار (CMIN/DF) در دامنه مربوط 5-1 قرار دارد و شاخص ریشه میانگین مربعات خطای تقریب (RMSEA) کوچکتر از 08/0 است که نشان از اقتصادی بودن مدل مورد آزمون دارد. همچنین شاخص تناسب مقایسه ای (CFI) بزرگتر از 7/0 است که نشان از برازش مطلوب و مناسب مدل دارد. 

 

جدول 8. بررسی اعتبار برازش مدل

نوع شاخص	عنوان شاخص	نماد	دامنه مجاز	مقدار شاخص مدل برازش شده	نتیجه
مقتصد	خی- دو به‌هنجار	CMIN/DF	1-5	2/312	قابل قبول
تطبیقی	تناسب مقایسه‌ای	CFI	> 0/7	/720	قابل قبول
مقتصد	ریشه میانگین مربعات خطای تقریب	RMSEA	< 0/08	/057	قابل قبول

 

در نهایت با توجه به نتایج آزمون مدل یابی معادلات ساختاری به شرح جدول 6 سوگیری های ترجیحی و بازخوردی که ضرایب تحلیل مسیر آنها در سطح خطای 05/0 معنی دار نیست و بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی تأثیر معنی داری ندارند، از مدل اولیه پژوهش حذف می شوند. همچنین با بررسی بارهای عاملی سازه های سوگیری های قضاوتی طبق جدول 5 سازه های سوگیری قضاوتی که بارهای عاملی کوچکتر از 4/0 دارند از مدل اولیه پژوهش و نهایتاً مدل نهایی پژوهش به شرح شکل 3 ارائه می شود. بدین ترتیب سازه های فرا اعتمادی، لنگر انداختن، آشناگرایی، رویدادگرایی، توان پنداری، دیرپذیری، شکل گرایی، خطای فرافکنی و خطای کنترل که بارهای عاملی بزرگتر از 4/0 دارند به عنوان سازه های تشکیل دهنده متغیر پنهان سوگیری قضاوتی پذیرفته و بر تصمیمات سرمایه گذاری فردی تأثیر مثبت و معنی داری دارند.

 

 

شکل 3. مدل نهایی ارائه شده

 

  5- نتیجه‌گیری و بحث 

یکی از ارکان و بازیگران اصلی بازارهای سرمایه، سرمایه گذاران هستند. این تصمیمات سرمایه گذاران است که منجر به رونق، رکود، سقوط، ثبات و یا تلاطم بازارهای سرمایه می شود. سال های مدیدی فرضیه بازار کارا در پرتو تئوری مالی نئوکلاسیک و مفروضات اساسی مالی سنتی که اتکاء بر عقلانیت اقتصادی و حداکثر کردن مطلوبیت دارد، سعی در تبیین تغییرات قیمت ائراق بهادار در بازار سرمایه دارد. فرضیه بازار کارا چنین بیان می‌کند که قیمت سهام در یک بازار نمایانگر تمام اطلاعات داخل بازار است. با توجه به این فرضیه، سهام همواره در قیمت مناسب خود معامله می‌شوند و امکان اینکه سهامی زیر ارزش ذاتی خرید شود یا در قیمتی بالاتر از قیمت منطقی معامله شود، وجود ندارد. در بازار کارا حباب قیمت وجود ندارد و هیچ اتاق فکر یا جریان مخفی برای ایجاد موج در قیمت سهام نیز وجود ندارد و همه چیز آشکار است و تغییرات قیمت سهام است که واقعیت و اطلاعات را منعکس می‌کند. زيربناي مکتب تئوری مالی نئوکلاسیک، اقتصاد مالي و توجه به رفتارهاي عقلايي بود. به نظر تئوري پردازان اين مكتب انسان ها اصولاً موجوداتی با رفتارهاي اقتصادي مي باشند و پايه و اساس نگرش آنها بر گرفته از موضوعاتي از قبيل، منفعت شخصي کامل، عقلانيت کامل و تصميم گيري براساس اطلاعات کامل، مي باشد. اما رفتارگرایان با به چالش کشیدن فرض انسان اقتصادی، مفروضات مکتب مالی نئوکلاسیک را مطلق نمی دانند. از طرفی بروز تضادهای متعدد در رفتار سرمایه گذاران با مفروضات مالی نئوکلاسیک موجب مطرح شدن حوزه دانشی جدید بنام مالی رفتاری شد. دانش مالی رفتاری سعی دارد با کمک گرفتن از دانش روانشناسی و وارد کردن عوامل روانشناختی به نظریه ها و مدل های مالی، به تشریح آنچه در بازارهای سرمایه رخ می دهد بپردازد و توضیحی قابل قبول برای رفتار سرمایه گذاران و رفتارهای بازار ارائه کند. سوگیری های  رفتاری که از منطقی بودن سرمایه گذاران جلوگیری می کند و از ابزارهای مهم مالی رفتاری است که در توضیح رفتارهای غیرمنطقی سرمایه گذاران، استفاده        می شود. در این پژوهش با مطالعه مبانی نظری و پژوهش های پیشین مرتبط با موضوع مالی رفتاری 23 سوگیری رفتاری مرتبط با تصمیم گیری های فردی سرمایه گذاران شناسایی و در سه گروه سوگیری های رفتاری قضاوتی، ترجیحی و بازحوردی طبقه بندی و با توزیع پرسشنامه بین سرمایه گذاران فردی این سوگیری ها اندازه گیری و اثرات آن بر تصمیمات فردی سرمایه گذاری از طریق مدل یابی معادلات ساختاری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان دهنده اثر مثبت و معنی دار سوگیری های رفتاری قضاوتی فردی سرمایه گذاران (فرا اعتمادی، لنگر انداختن، آشناگرایی، رویدادگرایی، توان پنداری، دیرپذیری، شکل گرایی، خطای فرافکنی و خطای کنترل) بر تصمیمات فردی سرمایه گذاران (مبلغ سرمایه گذاری، دفعات معامله سهام ماهیانه، حجم ریالی معاملات سهام ماهیانه، تعداد سهام موجود در پرتفوی، تعداد صنایع موجود در پرتفوی) می باشد. بنابراین می توان نتیجه گیری کرد که سوگیری های رفتاری در تصمیم گیری فردی سرمایه گذاران با ضریب مسیر 502/0 اثر گذار است و بخش عمده ای از تصمیمات سرمایه گذاران تحت تأثیر سوگیری های قضاوتی آنها می باشد که نشان از بروز خطاهای رفتاری در مقاطع اولیه تصمیم گیری های فردی سرمایه گذاری است. بنابراین به    سرمایه گذاران پیشنهاد می شود با افزایش شناخت خود نسبت به خطاهای روانشناختی و همچنین تعدیل و اصلاح       مدل های تحلیل اطلاعات و تصمیم گیری های سرمایه گذاری و همچنین یادگیری اصول اولیه تحلیل بنیادی و تکنیکال، اثرات سوگیری های رفتاری و ریسک خطاهای قضاوتی خود را کاهش دهند. همچنین به ناظران بازار سرمایه از جمله بورس اوراق بهادار پیشنهاد می شود با برگزاری کارگاه ها و دوره های آموزشی تحلیل داده های مالی و تصمیم گیری برای عموم سرمایه گذاران از زیان دیدن سرمایه گذاران در اثر خطاهای رفتاری و کاهش اعتماد عمومی به بورس اوراق بهادار جلوگیری نمایند. همچنین به پژوهشگران پیشنهاد می شود با بسط مدل پیشنهادی و وارد کردن سوگیری های رفتاری دیگری که از نظر این پژوهش پنهان مانده است و همچنین سایر متغیرها از جمله ویژگی های فردی، نوع فرهنگ و قومیت، سطح دانش و آگاهی اجتماعی، تیپ های شخصیتی، سطح هوش عمومی و مالی، اعتقادات مذهبی و ... به شناسایی و مدل سازی عوامل غیراقتصادی موثر بر تصمیم گیری های فردی سرمایه گذاری کمک کنند.   

فهرست منابع

اصولیان، محمد؛ حسن نژاد، محمد؛ صادقی شریف، سیدجلال و حمزه نژادی، یاسر .(1400). تفکر شهودی، سوگیری‌های رفتاری و عملکرد سرمایه‌گذاران حرفه‌ای بورس اوراق بهادار تهران. تحقیقات مالی، 23 (1)، 17-39. doi: 10.22059/frj.2020.304665.1007029

بخردی نسب، وحید؛ ژولانژاد، فاطمه؛ دستگیر، محسن و رحمانی، حسام .(1399). تاثیر ازدحام فردی در معاملات و احساسات فردی سرمایه‌گذار بر بازده اضافی سهام. دانش مالی تحلیل اوراق بهادار، 13(46)، 57-77.

بینشیان، زهرا و دهدار، فرهاد .(1397). ارائه مدل رابطه هوش مالی با گرایش های رفتاری و اثر آنها در تصمیمات سرمایه گذاری براساس نظریه رفتار برنامه ریزی شده، نشریه دانش مالی، دوره7، ش25، ص 221-203.

تقوی، رضا، داداشی؛ ایمان، زارع بهنمیری؛ محمد جواد و غلام نیاروشن، حمیدرضا .(1401). پیش‏ بینی گرایش‏ های احساسی سرمایه‏ گذاران با استفاده از نسبت ‏های مالی با تکیه بر روش تجزیه و تحلیل مولفه ‏های اساسی. اقتصاد مالی، 16(61)، 157-174.                          doi: 10.30495/fed.2023.698847

جمالی، حسین و بختیاری، مسعود .(1401). ارزیابی سوگیری‌های رفتاری مؤثر بر تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران با فرایند سلسله مراتب تحلیل فازی. مطالعات اخلاق و رفتار در حسابداری و حسابرسی، 1 (3)، 85-114.

جمشیدی، ناصر و قالیباف اصل، حسن .(1399). تحلیل رفتار معاملاتی سرمایه‌گذاران حقیقی و نهادی بورس اوراق بهادار از منظر بروز سوگیری‌های رفتاری و عوامل مؤثر بر آن. دانش مالی تحلیل اوراق بهادار، 13(46)، 159-178.

جوزبرکند، محمد و پناهیان، حسین. (1399). ارزیابی کارآیی بازار سرمایه با استفاده ازمدل های پیشرفته اقتصاد سنجی در بورس اوراق بهادار تهران. مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار، 11(43)، 76-105.

زنجیر دار، مجید و خجسته، صدف .(1395). تأثیر رفتار توده‌وار سرمایه گذاران نهادی بر بازده سهام . فصلنامه سیاست های مالی واقتصادی. ۴ (۱۵) :۱۱۵-۱۳۴.

زینی وند، محمد؛ جنانی، محمدحسن؛ همت فر، محمود و ستایش، محمدرضا. (1400). سوگیری های رفتاری و تصمیمات سرمایه گذاران حقیقی و حقوقی مبتنی بر اطلاعات تکنیکال در بورس اوراق بهادار تهران، فصلنامه اقتصاد مالی، دوره15، ش4، ص 257-233.سعادت زاده حصار، بهزاد؛ عبدی، رسول؛ محمدزاده سالطه، حیدر و نریمانی، محمد .(1400). بررسی ارتباط سوگیری شناختی در رفتار سرمایه گذاران با واسطه نوسانات قیمت سهام. اقتصاد مالی، 15(56)، 303-320. doi: 10.30495/fed.2021.687880

قالمق، کریم؛ یعقوب نژاد، احمد و فلاح شمس، میرفیض .(1395). تأثیر سواد مالی بر تورش های رفتاری سرمایه-گذاران بورس اوراق بهادار تهران، چشم انداز مدیریت مالی، ش16، ص94-75.

قربانی بجندی، شهلا و شاهوردیانی، شادی .(1399). عوامل رفتاری موثر بر رفتار سرمایه گذاران در فرهنگ های مختلف ایران. دانش سرمایه‌گذاری، 9(35)، 121-132.

کیا مهر، علی؛ جنانی، محمد حسن و همت فر، محمود .(1399). تبیین نقش ناهنجاریهای بازار سهام در قیمت‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری دارایی‌های سرمایه‌ای. اقتصاد مالی، 14(53)، 193-212.

گل ارضی، غلامحسین و ضیاچی، علی اصغر. (1393). بررسی رفتار جمعی سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران با رویکردی مبتنی بر حجم معاملات. تحقیقات مالی، 16(2)، 359-371.

گنجی، حمیدرضا؛ مشایخ، شهناز و صدیقی، زکیه. (1402). بررسی تأثیر احساسات سرمایه‌گذاران بر انتظارات آن‌ها از سودهای آتی. مطالعات تجربی حسابداری مالی، 20(78)، 155-190. doi: 10.22054/qjma.2023.73514.2452

لطفی رزی، سعید .(1396). بررسی تأثیر عوامل کلان اقتصادی بر کارایی سرمایه گذاری شرکت های پذیرفته در بورس اوراق بهادار تهران، همایش بین المللی جامع حسابداری ایران. تهران، 1396.

معین الدین، محمود؛ نایب زاده، شهناز؛ زارع مهرجردی، رسول و فاضل یزدی، علی .(1392). بررسی سودمندی راهبرد سرمایه گذاری معکوس برای کسب بازده و تحلیل حساسیت شاخص های مالی با استفاده از آزمون توکی در بورس اوراق بهادر تهران. دانش مالی تحلیل اوراق بهادار، 6(شماره 2(پیاپی 18))، 49-69.

نايب محسني، شيدا؛ خليفه سلطاني، سيد احمد و حجازي، رضوان .(1400). تدوين مدل رفتاري تصميم گيري سرمايه گذاران فردي در بازار سرمايه ايران. تحقيقات مالي، 23(4)، -625 .652.

Gul, F., & Khan, K. (2019). An Empirical Study of Investor Attitudinal Factors Influencing Herd Behavior: Evidence from Pakistan Stock Exchange. Abasyn University Journal of Social Sciences, 12(1).

Natasya, N., Kusumastuti, D. H., Alifia, W., & Leon, F. M. (2022). The effect between behavioral biases and investment decisions moderated by financial literacy on the millennial generation in Jakarta. The Accounting Journal of Binaniaga, 7(1), 113-126.

Quang, L. T., Linh, N. D., Nguyen, D. V., & Khoa, D. D. (2023). Behavioral factors influencing individual investors’ decision making in Vietnam market. Journal of Eastern European and Central Asian Research (JEECAR), 10(2), 264–280. https://doi.org/10.15549/jeecar.v10i2.1032.

Riedl, E. J., Sun, E. Y., & Wang, G. (2021). Sentiment, loss firms, and investor expectations of future earnings. Contemporary Accounting Research, 38(1), 518-544.

Syarkani, Y., & Tristanto, T. A. (2022). Examining the predictors of crypto investor decision: The relationship between overconfidence, financial literacy, and attitude. International Journal of Research in Business and Social Science (2147- 4478), 11(6), 324–333. https://doi.org/10.20525/ijrbs.v11i6.1940.

Zulifiqar, B., Asad, S., Mathkur, N. M., Ahmed, I., & Haleema, S. (2022). Impact of Cognitive Factors On Financial Behavior with Mediating Role of Financial Anxiety. Journal of Positive School Psychology, 6(8), 8340-8354.

 

 

 

 

 

 

Modeling the Effects of Behavioral Biases on Individual Investment Decisions in Tehran Stock Exchange (Structural Equation Approach)

 

¹Ali Shojaie 

²Alireza ghiyasvand*

³farid sefaty

 

Abstract

Behavioral biases are among the factors influencing the individual decisions of investors in the financial markets. The purpose of this research is to provide a model of the effects of individual behavioral biases on individual investment decisions in the Iranian capital market using structural equation modeling. For this purpose, a sample of individual investors was selected using the accessible method, and data on their behavioral biases and investment decisions was collected through the field method and through 400 questionnaires. The validity of the questionnaire was confirmed through expert opinions and its reliability was confirmed through Cronbach's alpha. The collected data were statistically analyzed through Amos 24 software and the structural equation modeling method. The results of the research showed that judgmental biases have a positive and significant effect on individual investment decisions at a 95% confidence level with a path coefficient of 0.502. In other words, the constructs of overconfidence, anchoring, representativeness, hindsight, illusion of control, conservatism, framing, projection error, and control error, which have factor loadings greater than 0.4, are accepted as constructs that make up the latent variable of judgmental bias and have a positive and significant effect on individual investment decisions (amount of investment, frequency of monthly stock trading, amount of monthly stock trading, number of stocks in the portfolio, number of industries in the portfolio).

 

Keywords: Rational decisions, Capital market efficiency, Behavioral finance, psychological factors, Behavioral bias.

 

 

 

 

---

[1]  Ph.D. Student, Department of Accounting, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Borujerd, [e-mail]

[2]  Assistant Professor, Department of Accounting, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Borujerd, Iran (Corresponding author)[e-mail]

[3] Assistant Professor, Department of Accounting, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Borujerd, Iran. [e-mail]