تحلیل سرمایه اجتماعی بر پایه متغیرهای جمعیت شناختی در استان هرمزگان

محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

محمد آشینه ¹

1 - دانشجوی دکتری جامعه شناسی ، واحد تهران غرب ، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/16 تاریخ پذیرش : 1402/10/06 تاریخ انتشار : 1402/11/10

کلید واژه: سرمایه اجتماعی, متغیرهای جمعیت شناختی, هرمزگان.,

چکیده مقاله :

مفهوم سرمایه اجتماعی دارای پتانسیل لازم برای جهت دادن رفتار بر پایه شبکه، هنجار، ارزش و اعتماد اجتماعی در ساختار است. سرمایه اجتماعی عنصری مطلوب برای انجام کارهای درون گروهی به شمار می‌رود و وجود آن جهت همبستگی اجتماعی و رسیدن به اهداف جامعه لازم می‌باشد ؛ هرچه میزان سرمایه اجتماعی بالاتر باشد، دستیابی جوامع به اهداف با هزینه کمتری صورت می‌پذیرد. هدف از انجام پژوهش حاضر توصیف میزان سرمایه اجتماعی بر حسب متغیرهای جمعیت شناختی می‌باشد.جامعه آماری این مقاله شامل ۱۳ شهرستان استان هرمزگان می‌باشند که داده‏ها از مرکز آمایش سرزمین و به صورت تمام شماری گردآوری شده است. نتایج نشان داد که سرمایه اجتماعی شهروندان ساکن در استان هرمزگان در حد متوسطی قرار دارد سراسر کشور می‌باشند. همچنین روش پژوهش پیمایشی از نوع توصیفی- تحلیلی می‏باشد که سرمایه اجتماعی در بین مردان با میانگین ۲.۷4، افراد بالای ۵۵ سال ۲.۷۹، شیعه مذهب ۲.۷۴، افراد با سطح تحصیلات ابتدایی۲.۹۲، بازنشسته‌‏ها ۲.۷۸ بیش از سایرین می‏‌باشد. که این آمارها به طور تقریبی نزدیک به میزان سرمایه اجتماعی در سراسر کشور می‏‌باشد. نشان می‏دهد که مردان اغلب به دلیل ارتباط با محیط بیرون و به تبع فعالیت‏های اجتماعی بیشتر و قرار گرفتن در موقعیت‏های اجتماعی و شغلی بهترنسبت به زنان، همواره با طیف وسیع‏تری از افراد در ارتباط قرار می‏گیرند و فرصت برقراری ارتباط و گسترش پیوندهای اجتماعی، برای مردان به مراتب بیشتر است.

چکیده انگلیسی:

The concept of social capital has the potential to direct behavior based on network, norm, value and social trust in the structure. Social capital is considered a desirable element for doing intra-group work, and its existence is necessary for social solidarity and achieving society's goals; The higher the amount of social capital, the lower the cost of society. The purpose of this research is to describe the amount of social capital in terms of demographic variables. The statistical population of this article includes 13 cities of Hormozgan province, and the data was collected from the land survey center and as a whole. The results showed that the social capital of citizens living in Hormozgan province is at an average level, they are all over the country.Also, social capital among men with an average of 2.74, people over 55 years of age 2.79, Shia religion 2.74, people with primary education level 2.92, retirees 2.78 more than others. These statistics are approximately close to the amount of social capital across the country. It shows that men often communicate with a wider range of people due to the connection with the outside environment and as a result of more social activities and being in better social and professional positions than women, and the opportunity to communicate and expand Social ties are much more for men.

منابع و مأخذ:

 بهزاد، داود (1381) «سرمایه اجتماعی بستري براي ارتقاي سلامت». فصلنامة رفاه اجتماعي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، سال دوم، شماره 6.
 پاتنام، رابرت (1380). دموکراسی و سنت‏های مدنی، ترجمه محمد تقیق دلفروز، تهران، انتشارات وزارت کشور.
 خوش فر؛ غلامرضا؛ میرزاخانی، شهربانو (1395). بررسی رابطه بین شاخص‏های سرمایه اجتماعی با توسعه یافتگی (مورد مطالعه: شهرستان‏های استان گلستان درسال‏های 1390-1385)، دوفصلنامه مشارکت و توسعه اجتماعي، دوره دوم، شماره 3، پاییز و زمستان 1395، صص 25-1.
 شارع پور، محمود (1390)، سنجش نابرابري در سرمایه اجتماعی با استفاده از تکنیک‏های ژنراتور، تحليل اجتماعی نظم اجتماعی: نظم و نابرابری، شماره 60، بهار و تابستان، ص 111-129.
 شریفی نیا، زهرا (1398)، ارزیابی سرمایه اجتماعی در سکونتگاه‏های روستایی (مورد مطالعه: دهستان گنج افروز شهرستان بابل)، فصلنامه نگرش‏های نو در جغرافیای انسانی، سال یازدهم، شماره 2، صدر 326-313.
 صادق پور، رسول (1392). بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی در پیشرفت، توسعه اقتصادی و اجتماعی در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته توسعه اقتصادی و برنامه ریزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یزد.
 صیدایی اسکندر؛ نظری سرمازه حمید؛ احمدوند، معصومه (1399)، تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در بخش میانکوه شهرستان اردل بااستفاده از رویکرد مدل سازی معادلات ساختاری، فصلنامه علمی برنامه‏ریزی فضایی، سال دهم، شماره 4، صص 131-113.
 آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه (1399) بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توسعه اجتماعی (مطالعه موردی استان هرمزگان) مجله: پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی » بهار و تابستان 1399 - شماره 21 ‎(صفحه - از 267 تا 294).
 آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه(1400)، تبیین جامعه شناختی تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی استان هرمزگان، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی ایران دوره و شماره: دوره 13، شماره 51 - شماره پیاپی 48، شهریور 1400 صفحه 107-121.
 عزمی آئیژ ؛ دادورخانی، فضیله؛ ملکان، احمد ؛ احمدی، راشد (1392)، مطالعه تطبیقی سرمایه اجتماعی بر ارتقای توسعه روستایی (مورد مطالعه: دهستان گودین، شهرستان کنگاور)، مجله برنامه‏ریزی فضایی، سال سوم، شماره 3 (پیاپی 10)، صص 144-125 .
 فیلد، جان (1385). سرمایه اجتماعی، مترجم: جلال متقی، تهران، انتشارات موسسه تحقیقات اجتماعی.
 قاسمی، وحید؛ فائقی، سحر؛ امیر آرمین (1392)، سنجش سرمایه اجتماعی و سطح بندی آن در طبقات مختلف مناطق 14 گانه شهر اصفهان در سال 91 - 1390، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال پنجم، سال3، صص 30-8.
 کاظمی، سعید؛ ملکان، عمران (1395)، سرمایه اجتماعی و نقش آن در سازمان، دومین همایش ملی پژوهش‏های مدیریت و علوم انسانی در ایران، صص 16-1.
 كلمن، جيمز (1377)، بنیادهای نظریه اجتماعی، مترجم: منوچهری، نشر نویسندگان.
 کلمن، جيمز (1381) بنيادهاي نظرية اجتماعي، ترجمة منوچهر صبوري، تهران: نشر نی.
 گیدنز، آنتونی (1382)، جامعه شناسی، مترجم: منوچهر صبوری، چاپ دهم، تهران: نشرنی
 مهرگان، نادر ؛ دلیری، حسن (1394)، بررسی ارتباط میان سرمایه اجتماعی و توسعه انسانی در استان‏های ایران، فصلنامه پژوهش‏های رشد و توسعه پایدار شماره 2، صص 136-117
 الوانی، سیدمهدی، سیدنقوی، میر علی (1381)، سرمایه اجتماعی: مفاهیم و نظریه‏ها، فصلنامه مطالعات مدیریت، شماره 33 و 34، صص 9-26.
 ولکاک، مایکل و دیپاناریان (1384)، سرمایه اجتماعی و تبعات آن برای نظریه توسعه، پژوهش و سیاستگذاری، سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاکباز، تهران، نشر شيرازه.
 یوسفی، نازیلا ؛ اسماعیلی، سجاد ؛ تبریزچی، نرگس ؛ بابایی، فاطمه (1399)، عوامل مؤثر بر سرمایه اجتماعی جوانان در ایران: مرور و ساختارمند نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، سال چهارم، شماره 3، صص 299-289
 Attanasi, G., Casoria, F., and Centorrino, S (2014), Cultural investment, local development and instantaneous social capital: A case study of a gathering festival in the South of Italy. Environmental Economics and Natural Resources, 1 (6), 12- 25.
 Bourdieu, P. (1986). The Forms of capital. New York, Greenwood.
 Bozdag, Ilgi (2015), Effects of Social Capital in Social and Economic Development, Middle East Technical University, Regional Policy and Governance, PP: 1-16.
 Delic, Zlatan; Saric, Hariz; Osmanovic, Nedim (2017), Significance of Social in Socio- econome Development of Bosnia Herzgovina, International Business Research, 10(3):16, pp. 182-169.
 Fukuyama, Francis (2001)"Social capital, civil society and development", Third World Quarterly, Vol 22, No 1, pp7-20.
 Prayitno, G., Matsushima, K., Jeong, H., Kobayashi, K., (2014). Social capital and migration in rural area development, Procedia Environmental Sciences, Vol 20, Pp 543-552.

متن کامل:



مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال شانزدهم/ شماره اول/ زمستان 1402

Journal of Iranian Social Development Studies 2024 (Winter), Vol. 16, No. 1

 

 

 

تحلیل سرمایه اجتماعی بر پایه متغیرهای جمعیت شناختی در استان هرمزگان 

 

محمد آشینه¹*

 

 

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله: 16/08/1402                تاریخ پذیرش مقاله: 06/10/1402

DOI: 10.30495/JISDS.2023.76163.11984

 

 

چکیده

مفهوم سرمایه اجتماعی دارای پتانسیل لازم برای جهت دادن رفتار بر پایه شبکه، هنجار، ارزش و اعتماد اجتماعی در ساختار است. سرمایه اجتماعی عنصری مطلوب برای انجام کارهای درون گروهی به شمار می‌رود و وجود آن جهت همبستگی اجتماعی و رسیدن به اهداف جامعه لازم می‌باشد ؛ هرچه میزان سرمایه اجتماعی بالاتر باشد، دستیابی جوامع به اهداف با هزینه کمتری صورت می‌پذیرد. هدف از انجام پژوهش حاضر توصیف میزان سرمایه اجتماعی بر حسب متغیرهای جمعیت شناختی می‌باشد.جامعه آماری این مقاله شامل ۱۳ شهرستان استان هرمزگان می‌باشند که داده‏ها از مرکز آمایش سرزمین و به صورت تمام شماری گردآوری شده است. نتایج نشان داد که سرمایه اجتماعی شهروندان ساکن در استان هرمزگان در حد متوسطی قرار دارد سراسر کشور می‌باشند. همچنین روش پژوهش پیمایشی از نوع توصیفی- تحلیلی می‏باشد که سرمایه اجتماعی در بین مردان با میانگین ۲.۷4، افراد بالای ۵۵ سال ۲.۷۹، شیعه مذهب ۲.۷۴، افراد با سطح تحصیلات ابتدایی۲.۹۲، بازنشسته‌‏ها ۲.۷۸ بیش از سایرین می‏‌باشد. که این آمارها به طور تقریبی نزدیک به میزان سرمایه اجتماعی در سراسر کشور می‏‌باشد. نشان می‏دهد که مردان اغلب به دلیل ارتباط با محیط بیرون و به تبع فعالیت‏های اجتماعی بیشتر و قرار گرفتن در موقعیت‏های اجتماعی و شغلی بهترنسبت به زنان، همواره با طیف وسیع‏تری از افراد در ارتباط قرار می‏گیرند و فرصت برقراری ارتباط و گسترش پیوندهای اجتماعی، برای مردان به مراتب بیشتر است.

 

واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی، متغیرهای جمعیت شناختی، هرمزگان.

 

مقدمه

بشر در اعصار تاریخ و از زمانی که زندگی جمعی را برای ادامه حیات خود برگزید، به صورت تلویحی و ناخودآگاه از سرمایه اجتماعی در پیشبرد اهدافش بهره برده است. سرمایه اجتماعی یکی از سرمایه‏های مهم هر جامعه‏ای است که از مؤلفه‏های اساسی و مؤثر در توسعه و ثبات آن کشور محسوب می‏شود؛ سرمایه‏ای که زیر بنای توسعه فرهنگی، اقتصادی و سیاسی یک کشور است. اهمیت این سرمایه، به میزانی است از آن به عنوان ثروت نامرئی یک کشور یاد می‏کنند و از رهگذر این سرمایه حیاتی است که انسجام، اعتماد متقابل و حسن اطمینان و همبستگی در جامعه فراهم می‏شود و هرگونه کاهش در آن، منجر به کاهش مشارکت‏های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان می‏شود و همچنین رشد آسیب‏ها و جرایم اجتماعی، بی اعتمادی، یأس و ناامیدی و احساس محرومیت نسبی و بسیاری از ناهنجاری‏ها نتیجه تقلیل سرمایه اجتماعی است (مهرگان و دلیری، 1394: 118). درسال‏های اخیر باتوجه به اینکه مراکز علمی_پژوهشی، تحقیقات بسیاری در حیطه تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی انجام شده است؛ در ایران نیز علاوه بر پژوهش‏های گسترده در این باره، طبق ماده 98 قانون چهارم توسعه، به منظور ارتقاي سرمايه اجتماعی، ارتقاي رضايتمندي عمومی دولت مکلف شده است ضمن سنجش سرمایه اجتماعی و ارائه گزارش‏هاي ساليانه، سازوکارهایی را در راستاي بهبود و افزایش سرمایه اجتماعی به اجرا درآورد (کاظمی و ملكان، 1395: 5). 

نکته حائز اهمیت در تحقیقات سرمایه اجتماعی این است که این مفهوم به شدت به عواملی همچون سیاست گذاری‏های اقتصادی، نوع حکومت، شرایط فرهنگی و... وابستگی دارد ؛ بدین گونه که این شرایط می‏تواند کارکرد سرمایه اجتماعی را تحت‏الشعاع قرار دهد و گاه نتیجه معکوس و منفی به دنبال داشته باشد. طرفداران نظریه سرمایه اجتماعی معتقدند که سرمایه - اجتماعی برای سلامت اقتصادی جوامع حیاتی است (بوزداگ، 2015: 9).

سرمایه اجتماعی درنظام اجتماعی کنونی به عنوان یکی از شاخصه‏های بنیادین رشد و توسعه هر جامعه مطرح می‏شود. این مفهوم حوزه‏های متفاوتی از جمله توسعه اجتماعی کلان شهرها و بهبود مدیریت و ارتقای رفاه اجتماعی را دربر می‏گیرد. یکی از شروط لازم برای توسعه اجتماعی، گسترش انسجام اجتماعی، بسط مشارکت اجتماعی اعتماد متقابل بین فرد، جامعه و دولت دولت است (عزمی، 1392: 132). سرمایه اجتماعی معمولا با دو مفهوم "شبکه اجتماعی" و "شعاع اعتماد" همراه است. شبکه اجتماعی عبارت است از گروهی که براساس اعتماد متقابل به یکدیگر از اطلاعات، هنجارها و ارزش‏های یکسانی در تبادلات خود استفاده می‏کنند؛ 

شعاع اعتماد نیز به معنای گستردگی دایره همکاری و اعتماد متقابل بین اعضای گروه می‌باشد. هرچه شبکه اجتماعی و شعاع اعتماد گروه و جامعه بیشتر باشد، میزان اثرگذاری بر توسعه اجتماعی نیست بیشتر خواهد بود (صادق پور، 1392، 7). پژوهش‌های گذشته نشان داد که جوامع پیشرفته و توسعه یافته از سطوح بالای سرمایه اجتماعی همچون مشارکت، اعتماد، همبستگی و ثبات برخوردارند اما سرمایه اجتماعی و رابطه آن با توسعه در ایران به طور کامل شناخته نشده است.

 

بیان مساله

سرمایه اجتماعی مفهومی فرا رشته‏ای است که طی 15 سال اخیر مورد توجه بسیاری از شاخه‏های علوم انسانی قرار گرفته است. سرمایه اجتماعی ارتباط مستقیمی با متغییر‏های جمعیتی در جامعه دارد زیرا امید به زندگی دربین افراد امروزی از اهمیت ویژه‏ای بر خوردار است که باعث سلامت اجتماعی و روانی، افزایش سن مرگ و میر و تلاش برای رسیدن به اهداف و آرزوها افراد شده که باعث تحرک و رشد و پویایی هر جامعه‏ای می‏شود. به طور کلی سه عامل سرمایه اجتماعی عوامل اقتصادی، عوامل بهداشت و عوامل اجتماعی تاثیر بسزایی در افزایش جمعیت در یک جامعه دارند.

سرمایه اجتماعی توانسته در مدت زمان کوتاهی جایگاه مناسبی را در مباحث اقتصادی بیابد و سهم به سزایی در تبيين مسائل رشد و توسعه کسب کند. سرمایه اجتماعی هم بر روند توسعه اثرگذار است و هم از آن اثر می‏پذیرد؛ به همین دلیل با رشد اقتصادی کشور، سرمایه اجتماعی در برنامه ریزی‏های رشد اقتصادی خطا خواهد بود(قاسمی و همکاران، 1392: 10). 

سرمایه اجتماعی را به عنوان زیربنای توسعه هر جامعه در نظر می‏گیرند. اهمیت سرمایه اجتماعی در توسعه اقتصادی و اجتماعی در یک جامعه، تا حدی است که می‏توان آن را در شکوفایی اقتصاد تمام جوامع توسعه یافته به طور آشکاری مشاهده کرد.

وجود درجه بالایی از سرمايه اجتماعي بین گروهی با این که شرط لازم براي توسعه اقتصادي و رفاه اجتماعي این وجود درجة بالایی از کارآمدی دولت تعامل آن یا جامعه مدني ضروري است. به طوري که اگر از یک سو دولت ناکارآمد باشد؛ وجود درجه بالايی از سرمایه اجتماعي (شبکه‏هاي پیوند گروه‏ها در جامعه) نمی تواند موجبات توسعه اقتصادي و رفاه اقتصادي اجتماعي را فراهم آورد، بلکه حتی تبعات منفي در جامعه ایجاد می‏کند. از سوي ديگر اگر دولت کارآمد باشد اما سرمایه اجتماعی در حد پايينی باشد، باز رفاه اجتماعی با مانع برخورد کرده و تبعات منفی دیگری در بستر جامعه ایجاد می‏کند. بنابراین به منظور توسعه اجتماعي، هم درجه بالایی از سرمایه اجتماعی بین گروهي (شبکه‏هاي قوي پيونداجتماعی گروه‏ها) ضروری است و هم وجود دولت کارآمد که با جامعه مدنی (شبکه گروه‏هاي اجتماعي) در تعامل مثبت باشد ضروري خواهد بود (ولكاک و نارايان 1384: 538).

در غیاب سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه ما اثر بخشی خود را از دست می‏دهند، بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راه‏های سرمایه توسعه تکامل فرهنگی و اقتصادی، ناهموار و دشوار می‏شود. سرمایه اجتماعی با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضا شده و بستر مناسبی برای بهره وری سرمایه انسانی، مالی و اقتصادی و راهی برای میل به موفقیت قلمداد می‏شود. کسانی که بتوانند سرمایه اجتماعی ایجاد کنند. راه کامیابی شغلی و سازمانی خود را هموار می‏سازند. با توجه به این مفهوم، سرمایه اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی چون اتحاد، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه نظام مافمندی را شکل می‏و آنها را به سوی دستیابی به هدف ارزشمند هدایت می‏نماید (دلیج و همکاران 2017: 179).

در این پژوهش سرمایه اجتماعی در سه سطح خرد، میانی و کلان مورد مطالعه قرار گرفت: الف) سطح خرد (روابط بين فردي): در این سطح سرمایه اجتماعی پر روابط فردي و شبکه‏های ارتباطی بین افراد و هنجارها و ارزشهای غير رسمي حاکم بر آنها تأکید دارد. بر این اساس سرمايه اجتماعي موضوعاتی اعم از شدت و کیفیت روابط بین افراد و گروه ها، احساس اعتماد دو جانبه به هنجارها و ارزش‏هاي مشترک را شامل می‏شود و به عنوان حس تعلق و همبستگی پایه به هم پیوستگی اجتماعی است. برای سنجش سرمایه اجتماعی استان هرمزگان در سطح خرد، این متغیر در قالب هشت بعد و با 81 متغیر مورد سنجش قرار گرفته است.

در واقع جامعه مدنی هرمزگان و بخش خصوصی در این استان ضعیف بوده و نمی تواند در فرآیند اداره استان اثرگذار باشند. بنابراین بحران اندیشی و مطالبه گری عمومی باید به یک گفتمان استانی مشترک بین مسئولان و مردمان استان تبدیل بشود. مجموعه روندهایی که بحران‏های فعلی مربوط به توسعه نیافتگی و محرومیت استان به طور کل و عدم تعادل در توسعه یافتگی درون استانی را به دنبال داشته است، نیاز مطالعه و بررسی دقیق در این زمینه را نشان می‏دهد. توسعه اقتصادی به عنوان یکی از دل مشغولی‏ها برای تمام استان‏های کشور تبدیل شده است؛ ولیکن استان هرمزگان جزء معدود استانهای کشور است سیاسی کشور موقعیتی فوق استراتژیک دارد. بنابراین باتوجه به اینکه از نظر محقق تعیین نوع ارتباط توسعه اقتصادی اجتماعی در استان با سرمایه اجتماعی کار جدیدی است لذا اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق را به مراتب بیشتر و جدی تر نمایان می‏سازد. 

 

مبانی نظری

مفهوم سرمايه اجتماعي اولين بار در سال 1920 به وسیله «هاني فن» که در آموزش و پرورش ایالت ويرجينياي امریکا کار می‏کرد به 

کار گرفته شد. اما به کارگيري وسيع و گسترده آن در ادبیات علوم اجتماعی از دهه 1970 باب شد. از میان اندیشمندانی که این مفهوم را غني و پر بار نموده و درباره آن نظریه پردازي کرده اند میتوان «رابرت پونتام» «جيمز كلمن»، فرانسیس فوکویاما» و «پیر بوردیو» را نام برد (بهزاد 1381: 44).

پیر بوردیو: از نظر پیر بوردیو، سرمایه اجتماعی حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتيجة مالکیت شبکه با دوامی از روابط کمابیش نهادینه شده آشنایی و شناخت متقابل بین افراد - یا به بیان دیگر هر یک از اعضا خود را از پشتیبانی سرمایه جمعی برخوردار میکند و آنان را مستحق اعتبار می‏سازد. البته سرمایه اجتماعی مستلزم شرایطی به مراتب بیش از وجود صرف شبکه پیوندها می‏باشد. در واقع پیوندهای شبکه‏ای می‏بایست از نوع خاصی باشند یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد (بوردیو، 1384: 147). 

بوردیو سه نوع سرمایه را شناسایی نموده این اشکال سرمایه عبارت است از شکل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی. 

سرمایه اقتصادی که بی‏درنگ و مستقيماً قابل تبديل به پول است و ممکن است به شکل حقوق مالکیت در آید. 

سرمایه فرهنگی که با بعضی شروط قابلیت تبدیل به سرمایه اقتصادی را دارد و ممکن است به شکل مدارک تحصیلی در آیند. 

سرمایه اجتماعی که به ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان بر اساس تكاليف و تعهدات اجتماعی توجه دارد و در برخی شرایط به سرمایه اقتصادی قابل تبدیل است وچه بسا به شكل همان گونه که ملاحظه می‏شود، از دیدگاه بوردیو 

سرمایه اقتصادی شکل غالب سرمایه گذاری است و انواع دیگر سرمایه که شامل سرمایه فرهنگی و اجتماعی است.، به عنوان ابزاری برای حصول سرمایه اقتصادی مفهوم پیدا دیدگاه بوردیو در زمینه سرمایه اجتماعی یک دیدگاه ابزاری صرف است. عبارتی دیگر اگر سرمایه اجتماعی نتواند موجب رشد سرمایه اقتصادی شود کاربردی نخواهد داشت.

جیمز کلمن: برخلاف بوردیو؛ کلمن از واژگان مختلفی برای سرمایه اجتماعی کمک گرفت. وی مفهوم سرمایه اجتماعی را از ابعاد مختلف بررسی کرد. كلمن برای تعریف سرمایه اجتماعی از نقش کارکرد آن کمک گرفت و تعریفی کارکردی از سرمایه اجتماعی ارائه می. بر این اساس سرمایه سرمایه اجتماعي شيء واحد نیست بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند شامل جنبه‏ای از یک ساخت اجتماعی هستند و کنشهای معین افرادی که در درون ساختار هستند تسهیل میکنند. سرمایه اجتماعی مانند شکلهای دیگر سرمایه مولد است و دستیابی به هدف‏های معینی را که در نبودن آن دست یافتنی نخواهد بود امکان پذیر می‏سازد. سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و انسانی کاملاً تعویض پذیر نیست اما نسبت به فعالیت‏های خصوصی تعویض پذیر است. شكل معینی از سرمایه اجتماعی در تسهیل کنشهای معینی ارزشمند است ممکن است برای کنشهای دیگر بی فایده یا حتی زیانمند باشد. سرمایه اجتماعی نه در افراد و نه در ابزار فیزیکی تولید قرار دارد (کلمن، 1377: 462).

کلمن با مطالعاتی که در حوزه آموزش و پرورش در مناطق حاشيه اي و اقلیت نشین آمریکا انجام داد توانست نشان دهد که سرماية اجتماعي منحصر طبقات فرادست جامعه نیست بلکه طبقات فرودست نیز از شبکه‏هاي ارتباطي به عنوان منبعی در جهت کسب منافع ارزشمند بهره این سرمایه به طور ذاتی در ساختار کنش و روابط کنشگران وجود دارد. وي بیان می‏دارد همان طور که سرمایة فیزیکی در مواد را برای تسهیل تولید به صورت ابزاري مناسب آماده می‏کند، سرمایة انسانی هم با ایجاد تغییراتی در افراد به وجود می‏آید و آنها با کسب مهارت‏ها و قابليت‏هاي مختلف در به کارگيري شيوه‏هاي تازه اياز اندیشه و عمل توانا می‏شوند. سرمایه اجتماعی نیز حاصل تغييراتي است که در روابط میان اشخاص به وجود می‏آید؛ تغییراتی که به تسهیل کتش و دستیابی به اهداف مورد نظر منجر می‏شود. سرمایه اجتماعی از سایر اشکال سرمایه ناملموستر است زیرا در روابطی وجود دارد که بین اشخاص برقرار می‏شود (کلمن؛ 1377: 54-55). بنابر این سرمایه اجتماعی مفهومی است که در روابط بین افراد یافت می‏شود، و ساختار اجتماعي يک گروه را منبع ارزشمندي معرفی می‏کند که در اختیار اعضا قرار می‏گیرد. كلمن سرمايه اجتماعي را شامل «اعتماد، اطلاع رسانی و اقتدار و میزان تکالیف در گروه می‏داند» (شارع پور 1390: 119).

بنابراین از نظر کلمن سرمایه اجتماعی شامل یک چهار چوب اجتماعی است که موجب تسهیل روابط میان افراد درون این چهار چوب می‏گردد 

به این گونه‏ای که فقدان آن ممکن است در دستیابی به هدف معین هزینه‏ای بیشتری به افراد آن جامعه تحمیل کند. بدین ترتیب می‏توان نتیجه گرفت که تعاریف بورديو و كلمن تا حدودی شبیه هم هستند هم بوردیو و هم کلمن قائل به مشارکت و عضویت فرد در گروه بودند و ماحصل آن را به عنوان سرمایه تلقی می‏نمودند مفهوم از واژه چسبندگی و کلمن از واژه ساختار اجتماعی کمک گرفتند برخلاف بوردیو که سرمایه اقتصادی را به عنوان هدف نهایی در نظر گرفت. کلمن سرمایه انسانی را به عنوان هدف نهایی مطرح و سرماية اجتماعی را به عنوان ابزاری برای حصول به سرمایه انسانی به کار می‏برد. به عبارتی کلمن با استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی سعی در شناخت نقش هنجارها در داخل خانواده با شبکه‏های اجتماعی بود تا از این طریق بتواند موجب تقویت سرمایه‏های انسانی شود

جیمز کلمن جامعه شناس آمریکایی در کتاب بنيادهاي نظريه اجتماعی را با رويکردي کارکردگرایانه مطرح می‏کند. سازمان اجتماعی را پدیدآورنده سرمايه اجتماعي تلقي میکند و اشکال مختلف آن را واحد دو ویژگی اساسی معرفی می‏کند: 

الف) سرمايه اجتماعي جنبه اي از ساخت اجتماعی است. به این معنی که « کالای عمومی است و به همین دلیل کم تر از حد کفایت درآن سرمايه گذاري مي شود» (کلمن؛ 1381: 74). کالاي عمومي اجتماعی د انستن سرمایه اجتماعی «بدان معنی است که این نوع سرمایه در رابطه با کنش‏هاي هدفمند در موقعیتی اساساً متفاوت با بیشتر اشکال دیگر سرمایه قرار دارد».

ب) کنش‏هاي افراد را در درون ساختار تسهیل می‏کند. به این معنی که «بر خلاف سایر اشکال سرمایه به طور ذاتی در ساختار روابط کنشگران و رابطه بين آنها حضور دارد. از این جهت سرمايه اجتماعي و می‏تواند تأثيري عظيم بر قابلیت عملکرد آنها و کيفيتي كه براي زندگي تصور میکنند و برداشتی که از آن دارند، بگذارد» (همان مأخذ: 86). 

سرمايه اجتماعي از نظر کلمن مولد است و با وجود آن، دسترسی به اهداف سهل الوصول تر می‏شود (کلمن، 1377: 464). كلمن سرمايه اجتماعی را به عنوان راهي براي همبستگي نظريه اجتماعي با نظريه اقتصادي معرفی می‏کند و استدلال می‏کند که سرمايه اجتماعي و سرمايه انساني عموماً مکمل یکدیگرند. این تعریفی است که بانک جهانی نیز با آن موافقت دارد (فیلد 1386: 202). به رأي او ویژگی و اثر مهم سرمايه اجتماعی، را می‏توان در ایجاد سرمایه انسانی در نسل بعد ملاحظه کرد. «سرمايه اجتماعی هم در خانواده و هم در اجتماع، نقش مهمی را در ایجاد سرمایه انسانی در نسل در حال ظهور ايفا مي کند» (کلمن؛ 1384: 71). 

فرانسيس فوكوياما: فوكوياما سرمایه اجتماعی را مجموعه‏ای از هنجارهای موجود در سیستم‏های اجتماعی می‏داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن هزینه‏های تبادلات و ارتباطات می‏گردد (فوكوياما، 1999). 

فوكوياما سرمایه اجتماعی را به عنوان يك پدیده جامعه شناختی مورد توجه قرار می‏دهد به نظر او سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد ارتباط تنگاتنگی دارد هرچه قدر شعاع اعتماد در یک گروه اجتماعی گسترده تر باشد، سرمایه اجتماعی نیز زیاد خواهد بود و به تبعیت از آن میزان همکاری و اعتماد متقابل اعضای گروه نیز افزایش خواهد یافت (همان). 

آنچه از تعاریف متعدد سرمایه اجتماعی بر می‏آید این است که این مفهوم در بردارنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه بوده به نحوی که گروه به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزش‏ها و معيارهاي رايج در جامعه مثبت تلقی شود. هدایت میکند لذا آنچه از این تعریف استنباط می‏شود این است که هر چند ممکن است سرمایه اجتماعی به دلیل تقویت نیروهای جاذبه بین اعضای یک گروه و نیروهای دافعه بین گروه‏های متفاوت لزوما عامل مثبتی در یک جامعه به شمار نیاید ولی قطعاً برای پیشبرد و سهولت در عملکرد اقتصادی، اجتماعی آن‏ها جامعه یک عامل ضروری به شمار می‏رود. بنابراین میزان سرمایه اجتماعی در یک جامعه می‏تواند نشان دهندة شكاف موجود بین آن جامعه با یک جامعه برخوردار از یک نظام دموکراسی با حداکثر کارایی در نظام اقتصادی اجتماعی باشد. 

آنتونی گیدنز: آنتونی گیدنز سرمایه اجتماعی به معناي شبکه روابط تعهد و اعتماد اجتماعی را در جوامع سنتی محدود و درون گروهی و در جوامع مدرن، وسیع و تعمیم یافته میداند. گیدنز در یکی از با رابطه رابطه ناب از نوعی سرمایه اجتماعی جدید با عنوان « دگردیسی صمیمیت آثارش با عنوان به خاطر رابطه، یاد می‏کند که در آن افراد، عاري از هر نوع وابستگی اقتصادي، سیاسی، ایدئولوژیک و ....، صرفاً به خاطر مودالات دوستی عشق متقابل با هم بودن به تشکیل خانوادهاي اقدام میکنند که در آن همفکري همدلی، همکاري و اعتماد و احترام و بهره مندي و احساس لذت متقابل، جاي هرگونه نابرابري اجتماعی و تبعیض جنسیتی را می‏گیرد از نظر آنتونی گیدنز، جوامع امروزي برای پیشرفت نیازمند مفهوم اعتماد هستند. مفهوم اعتماد تنها به معناي اعتماد به یک شخص خاص نیست بلکه شامل سازمان‏ها و نهادهاي بزرگ‏تر از جمله نظام‏هاي تخصصی می‏گردد (گیدنز ؛ 1382).

کلاس اوفه: یکی دیگر از نظریه پردازان سرمایه اجتماعی که اعتماد استوار نموده است، کلاس اوفه می‏باشد. به نظر اوفه اعتماد اجتماعی با فرض کلی رافت و پرهیز از دشمنی از جانب طرفین رابطه متقابل میتواند از جنبه‏های مختلف بررسی شود. نخستین حوزه اعتماد شهروندان به همشهریان خود با مقوله فرعی "دنیای دیگران" است. حوزه دوم اعتماد، اعتماد به نخبگان سیاسی یا نخبگان سایر بخش‏ها می‏باشد؛ و حوزه سوم به اعتماد به نخبگان سایر بخش‏ها اشاره دارد. همچنین چهارمین حوزه اعتماد اجتماعی مربوط به سطح بالا یا سطوح پایین جامعه آن نخبگان درباره گرایشات رفتاری عناصر بخشهای مختلف یا کل توده‏ها به باورهایی دست می‏یابند (اوفه ؛ 1384: 205). 

اوفه پس از متمرکز شدن بر مفهوم اعتماد، تشریح حوزه‏های آن و ارزشهای مثبت و منفی اعتمادپذیری که برای کل جامعه، به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده‏ی سرمایه اجتماعی بسیار مناسب هستند و از نظر ویژگی‏ها باید سه معیار داشته باشند کسب دلبخواهی آنها امکان پذیر نباشد، صرف نظر کردن از آنها به سادگی امکان پذیر نباشد. با شاخص‏هایی ارتباط داشته باشند که از داخل و بیرون گروه به راحتی قابل تشخیص باشند. در نتیجه گروهی که دارای این شاخص هاست از حد بالایی از سرمایه اجتماعی سود می‏برد (قاسمی و همکاران؛ 1392: 11). 

کلاس اوفه بحث‏های متعددی را پیرامون اعتماد اجتماعی و راهکارهای آن در کل جامعه ارائه میدهد و به همین دلیل پرداختن به مفهوم اعتماد او را در حیطه نظریه سرمایه اجتماعی قرار می‏دهند. وليكن اوفه کمتر به مفهوم سرمایه می‏پردازد؛ بلکه بیشتر تحقیقات خود را بر متمرکز نموده است. لذا همین حد به تشریح دیدگاه اوفه. بسنده میکنیم (مقرى اليله سر؛ 1390: 47).

رابرت پاتنام: رابرت پاتنام دانشمند علوم سياسي مفهوم سرماية اجتماعي را وارد مطالعات سیاسی نمود. ریشه‏هاي کار او را میتوان در انديشه‏هاي دوتوکویل جستجو کرد. وي از طريق مطالعة موردي جامعة آمریکا رابطة سرماية اجتماعي و خصلت دمکراتيك رژیم سیاسی را مورد بررسی قرار داد. در مطالعة ديگري که در کشور ایتالیا توسط پاتنام انجام شد. رابطه و اثر سرمایه اجتماعی بر سطح توسعة اقتصادي در نواحی مختلف این کشور بررسی شد (کاظمی پور، 1383: 20-21). در زمینه بررسي ارتباط بين سرماية اجتماعي، جامعة مدني، دمکراسي تفاوت در سطح توسعة سياسي و پیشرفت اقتصادي مناطق شمالی و جنوبی ایتالیا به زعم پاتنام، ریشه در مدنیت این دو منطقه دارد. به بیان او سرماية اجتماعي موجود در هنجارها و شبکه‏هاي مشارکت مدنی ظاهراً زمينة توسعة اقتصادي و حکومت‏هاي کارآمد را مهیا می‏سازند (پاتنام، 1384: 98).

از نظر پانتام سرمایه اجتماعی آن دستی از ویژگی‏های زندگی اجتماعی شبکه‏ها، هنجارها قادر می‏سازد تا به شیوهای موثرتر نمایند. به بیان دقیق‏تر سرمایه اجتماعی از طریق افزایش هزینه‏های بالقوه جدا شدن، تقویت هنجارهای مستحکم بده بستان، تسهیل جریان اطلاعات ازجمله اطلاعات مربوط به شهرت کنشگران و تجسم موفقیت‏های گذشته سعی دارد به تحقق کنش جمعی کمک کند (جان فیلد؛ 1385: 55).

پاتنام بین دو شکل اولیه سرمایه اجتماعی تمایز قائل می‏شود که عبارت است از: سرمایه اجتماعی ارتباط دهنده یا جامع) و سرمایه اجتماعی درون گروهی (یا انحصاری). سرمایه اجتماعی ارتباط دهنده. افراد متعلق به تقسیمات اجتماعی متنوع را گرد هم می‏آورد و سرمایه اجتماعی درون گروهی هویت‏های انحصاری را تقویت کرده و باعث حفظ همگنی می‏شود (همان، 56).

سرمايه اجتماعي با تعریف پاتنام «شبکه ها، هنجارها و اعتمادی است که مشارکت‏کنندگان را قادر می‏سازد تا به طور مؤثرتري با همدیگر کنش داشته باشند اهداف مشترکشان را پيگيري نمايند» (پاتنام. 1380: 56). بنابر این تعریف، سرمایه اجتماعي شامل اجزاي ذيل است: 

1. شبكه‏هاي مشارکت مدنی: این شبکه‏ها به دلیل کارکردهای متنوع خود واجد چنین تأثیرات سودمندي هستند

الف) هزينه‏هاي بالقوه عهدشکنی را در هر معامله‏ای افزایش می‏دهند

ب) هنجارهاي قوي معامله متقابل را تقویت می‏کنند. 

ج) ارتباطات را تسهیل و جریان اطلاعات را در مورد قابل اعتماد بودن افراد بهبود می‏بخشند. 

د) این شبکه ها، تجسم موفقیت گذشتگان در همکاري متقابل هستند. 

شبکه‏هاي مشارکت مدني به صورت افقی سازمان دهی شده اند شبکه‏هاي عمودي، جريان اطلاعات در آنها بیشتر مورد اعتماد است. در حالی که در شبکه‏هاي عمودي، بخشی از مجازاتها، کمتر براي مقامات عالي رتبه وضع می‏شود و در صورت وضع نیز کمتر اجرا می‏شوند. علاوه بر این که «پژوهش‏هاي توسعه روستایی نشان داده انجمن‏هاي مردمي محلي، براي رشد اقتصادي به اندازه سرمايه گذاري فيزيكي تکنولوژیکی یا دستیابی دارد» (پانتام: 1384: 100). 

2. هنجارهاي معامله متقابل: این هنجارها از مولدترين اجزاي سرمايه اجتماعي هستند. هنجارها از طریق سرمشق شدن و اجتماعی شدن (از جمله آموزش مدنی و از طریق مجازاتها) در افراد جامعه رواج یافته و درونی می‏شوند (پاتنام، 1380: 293). هنجارها از طریق کنترل غير رسمي بر سرماية اجتماعي تأثیر می‏گذارند. 

3. اعتماد: این مفهوم در تعريف سرماية اجتماعي نقش مركزي دارد. از دیدگاه پاتنام  «اعتماد منبع با ارزشی از سرمایه محسوب می‏شود که اگر در حکومتی به میزان زیاد وجود داشته باشد به همان اندازه رشد سیاسي و توسعه اجتماعی بیشتر خواهد بود (الوانی و سید نقوي 1381: 6).

هر چند این سه جزء ساختار اصلي سرمايه اجتماعی را تشکیل می‏دهند ولی مجزا از یکدیگر نیستند و متقابلاً در فرآیندهای اجتماعی یکدیگر را تقویت می‏کنند (پاتنام، 1380: 309).

بنابراين ويژگي‏هاي معرف جامعه ي مدني، نظير همكاري، اعتماد، معامله متقابل، مشارکت مدنی و رفاه اجتماعی را در یک سیکل دور بازتولید قرار می‏گیرند. 

برعکس، عدم وجود این ویژگی‏ها در جامعه غير مدني نيز خصلتی خود تقویت کننده دارد و خصلت‏هاي متضاد آن را بازتولید میکند. اعتماد تسهیل کننده کنش‏هاي متقابل و همکاری است که این وضعیت به نوبه خود متقابلاً سطح اعتماد بین افراد را ارتقا می‏بخشد. به همین جهت از دیدگاه وي، سرمايه اجتماعی چيزي بيش از جمع جبري عناصر تشكيل دهنده آن است( تاجبخش 1384: 13). به همین جهت، فرصت‏هاي زندگي نسل امروز علاوه بر منابع اجتماعي والدينشان، منابع اجتماعی خویشاوندان و گروه قومی والدينشان نيز هست. از آن جا که منابع اجتماعی در اختیار والدينشان برآمده از توزیع نابرابر منابع است، موجب می‏شود که نابرابري‏هاي اجتماعی در سرمايه اجتماعي تجسم یابد و بازتولید شود (پاتنام؛ 13847: 111). 

 

پیشینه پژوهش

آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه (1400) در تبیین جامعه شناختی تاثیر سرمایه اجتماعی بر

توسعه اقتصادی استان هرمزگان نشان دادند: بیشترین میزان توسعه یافتگی اقتصادی را بندرلنگه و کمترین میزان توسعه یافتگی مربوط به ابوموسی و میناب می‏باشد. علاوه برآن، با استناد به آمارهای استنباطی می‏توان گفت بین سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی رابطه معکوس وجود دارد؛ که این رابطه معکوس ناشی از پیوندهای قوی در بین شهرستان‏های مورد مطالعه میباشد؛ و براساس نظریه پیوندهای ضعیف، پیوندهای درون گروهی منجر به عدم توسعه یافتگی می‏شود.

آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه(1399) در بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توسعه اجتماعی (مطالعه موردی استان هرمزگان)نشان دادند میانگین ‌به‌دست‌آمده از آمارهای توصیفی نشان می‌دهد که میانگین سرمایه اجتماعی (74/2) و توسعه ‌اجتماعی (25/375) به‌ترتیب در سطح متوسط و پایین قرار دارد. همچنین طبق یافته‌ها، توسعه‌ اجتماعی در پارسیان در سطح بالایی قرار داشت و کمترین میزان توسعه ‌اجتماعی مربوط به شهرستان سیریک بود. نتایج آزمون استنباطی نشان ‌داد که رابطه‌ای معکوس بین دو متغیر سرمایه ‌اجتماعی و توسعه ‌اجتماعی وجود دارد؛ این امر ناشی از وجود پیوندهای قوی درون‌گروهی بین شهروندان هرمزگانی است. براساس نظریه گرانووتر، پیوندهای قوی درون‌گروهی سبب محدود شدن روابط و در نتیجه، عدم ‌توسعه‌یافتگی اجتماعی می‏شود.

 یوسفی و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان "عوامل مؤثر بر سرمایه- اجتماعی جوانان" به این نتیجه دست یافتند که سرمایه اجتماعی در بین جوانان در سطح پایینی قرار دارد. همچنین نتایج بیانگر تأثیرعوامل اقتصادی-اجتماعی، روانشناختی فردی، سبک زندگی، ساختارهای اجتماعی و شیوه حکمرانی بر میزان سرمایه اجتماعی می‏باشد.

صیدایی و همکاران (1398) در مطالعه‏ای تحت عنوان "ارزیابی سرمایه اجتماعی و عوامل موثر بر آن" سرمایه اجتماعی در بین شهروندان میانکوه در حد متوسط می‏باشد. همچنین نتایج نشان داد که تحصیلات بیشترین تاثیر را بر سرمایه اجتماعی گذاشته است.

شریفی نیا و همکاران (1399) در تحقیقی با عنوان "ارزیابی سرمایه اجتماعی در سکونتگاه‏های روستایی" در شهرستان بابل به این نتیجه رسیدند که وضعیت سرمایه اجتماعی که شامل انسجام، اعتماد، مشارکت و در حد پایینی قرار دارد. همچنین رابطه معكوس بين سرمایه اجتماعی و جمعیت برقرار است؛ بدین معنا جمعیت، کمتر سرمایه اجتماعی بالاتری دارند. 

علاوه بر آن، خوش فر و میرزاخانی (1395)، درپژوهشی با موضوع بررسی بین شاخص‏های سرمایه اجتماعی با سطح توسعه یافتگی، نشان دادند؛ رابطه ی بین دو متغیر سرمایه اجتماعی کلان و سطح توسعه یافتگی به لحاظ آماری معنادار نبوده است. لکن جهت رابطه گویای رابطه ی معکوس بین این دو متغیر می‏باشد؛ به طوری که هر چه از مناطق کمتر توسعه یافته به سوی مناطق بیشتر توسعه یافته می‏رویم، میزان سرمایه ی اجتماعی کاهش می‏یابد. 

دلیچ و همکاران² (2017) در تحقیقی با هدف شناسایی و تحلیل وضعیت در زمینه گروهها و شبکه ها، اعتماد انسجام، کنش جمعی و هم کاری همبستگی اجتماعی و توانمندسازی و اقدام سیاسی، به عنوان ابعاد کلیدی سرمایه اجتماعی و اهمیت آن در توسعه اجتماعی - اقتصادی که در شهریوستی هرزگوین با روش تحليل ثانويه انجام دادند؛ دریافتند که وضعیت نسبتاً رضایت بخش در حوزه ابعاد مشاهده شده اجتماعی در بوسنی هرزگوین وجود دارد، که بر توسعه اقتصادی اثرگذار می‏باشد. بنابراین سازندگان سیاست‏های اقتصادی اجتماعی باید تلاش بیشتری در زمینه توسعه سرمایه اجتماعی داشته باشند؛ که پتانسیل قابل توجهی در زمینه تحریکات توسعه اجتماعی اقتصادی دارد. 

بوزداگ³ (2015) پژوهشی تحت عنوان "تأثير سرمايه اجتماعی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی" به روش کیفی و بین 18 خانوار ساکن در دهکده‏های اینسسو و مولاداووت انجام داد. باتوجه به شرایط یکسان از قبیل تحصیلات، هویت قومی و ویژگی‏های دموگرافیک؛ نتایج حاصل از مشاهده میدانی و مصاحبه بوزاک بیانگر این نکته بود که در دهکده‏ای که نرخ مشارکت، همکاری و به طور کلی سرمایه اجتماعی درسطح بالایی قرار داشت، موقعیت آن دهکده نیز از لحاظ اجتماعی و اقتصادی نسبت به روستای دیگر، بهتر بود. 

پرایتنو و همکاران⁴ (2014) برای سنجش سطح سرمایه اجتماعی از پرسش‏هایی مانند احساس جامعه، توانمندسازی، رفتار همسایه و مشارکت در فعالیت‏های اجتماعی استفاده می‏کنند. نتایج نشان میدهد حس مکان و حس اجتماعی و بعضی از ویژگی‏های جمعیت شناختی، امکان مشارکت اجتماع را در روابط عمومی و توسعه مبتنی بر اجتماع ممکن می‏سازد. 

به زعم آتاناسی و همکاران⁵ (2014)، اعتماد، مسیر اصلی تاثیر سرمایه اجتماعی بر رفتار سرمایه‏گذاری در مناطق روستایی است به این خاطر که سطوح بالای سرمایه اجتماعی سبب می‏شود که بخش زیادی از ثروت مالی روستاییان در فعالیت‏های تولیدی و توسعه بخش کشاورزی و سایر بخش‏های تولیدی در مناطق روستایی به کار گرفته شود و سنجش کمتری به عنوان پول نقد باقی بماند.

 

روش شناسی

مطالعه تجربی پژوهش حاضر، پیمایشی از نوع توصیفی- تحلیلی از داده‏های فایل آمایش سرزمین استان هرمزگان که در سال 1396 گردآوری شده بود، استفاده گردید. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل 13 شهرستان استان هرمزگان می‏باشد. استان هرمزگان طبق تقسیمات ارضی و کشوری به 13 شهرستان به نام‏های بندر عباس، میناب بندرلنگه، بستک، رودان، جاسک، قشم، حاجی آباد، پارسیان، ابوموسی، بندر خمیر، بشاگرد و سیریک؛ 38 شهر، 38 بخش، 2265 آبادی دارای سکنه تقسیم شده است (فتاحی و همکاران، 1396). همچنین گردآوري داده‏ها بر اساس پرسشنامه سرمایه اجتماعی بدست آمده است. 

 

یافته‏ها

در این بخش شاخص کل سرمایه اجتماعی امتشکل از ابعاد سرمایه کلان خرد و میانی (استان هرمزگان و همچنین کل کشور برحسب متغیرهای جمعيتي نظير سن و جنس و محل سکونت و... ) و همچنین برخی ویژگی‏های اجتماعی از قبیل وضعیت تحصیلات فعالیت، تاهل و... ارائه می‏شود.

 

جدول 1:یافته‏های توصیفی سرمایه اجتماعی استان هرمزگان

مقیاس ها	میانگین	انحراف معیار	واریانس	حداقل نمره	حداکثر نمره	تعداد
سرمایه اجتماعی	2.74	0.13	0.15	2.5	2.9	13

 

با توجه به اطلاعات جدول فوق و همچنین مقدار میانگین به دست آمده می‏توان بدین نتیجه رسید که سرمایه اجتماعی در 13 شهرستان استان هرمزگان در سطح متوسطی قرار دارد.

سرمایه اجتماعی کل بر حسب شهرستان برطبق جدول زیر میانگین سرمایه اجتماعی استان هرمزگان برابر با 2.74 می‏باشد که میانگین سرمایه اجتماعی کل کشور برابر با 2.79 می‏باشد و تقریباً سرمایه اجتماعی هرمزگان نزدیک به سرمایه اجتماعی کل کشور است. در بین شهرستان‏های استان هرمزگان شهرستان جاسک با میانگین 2.94 بالاترین سرمایه اجتماعی را داشته است و پس از آن شهرستان میناب با میانگین 2.90 در رتبه بعدی قرار دارد. کمترین سرمایه اجتماعی نیز متعلق به شهرستان رودان با میانگین 2.50 بوده است. همچنین شهرستان‏های پارسیان و سیریک به ترتیب با میانگین 2.64 و 2.66جزو شهرستان‏های با سرمایه اجتماعی پایین در مقایسه با سایر شهرستانهای استان هرمزگان هستند.

 

جدول 2: میانگین سرمایه اجتماعی کل به تفکیک شهرستان‏های استان هرمزگان

	بندرلنگه	بندرعباس	بشاگرد	بستک	حاجی آباد	جاسک	خمیر	میناب	پارسیان	قشم	رودان	سيریک	استان هرمزگان	کشور
سرمایه اجتماعی	2.85	2.82	2.76	2.86	2.72	2.94	2.69	2.90	2.64	2.77	2.50	2.66	2.76	2.79

** میانگین نمرات بين 1 تا 5 می‏باشد

 

سرمایه اجتماعی کل بر حسب محل سكونت

میانگین سرمایه اجتماعی در نقاط شهری استان هرمزگان برابر با اما در سطح کشور با توجه اینکه میانگین سرمایه اجتماعی در هر دو بخش روستایی و شهری بیشتر از میانگین استان هرمزگان بوده است، سرمایه اجتماعی روستاییان بیشتر و بالاتر از شهرنشینان کل کشور بوده است. 

 

جدول 3: میانگین سرمایه اجتماعی به تفکیک نقاط شهری و روستایی

سرمایه اجتماعی	استان هرمزگان	کشور
نقاط شهری	2.74	2.76
نقاط روستایی	2.74	2.87

 

سرمایه اجتماعی مردان در استان هرمزگان بیشتر از زنان این استان بوده است؛ ب طوری که میانگین برای مردان 2.78 و برای زنان 2.68 بوده است. در سطح کشور سرمایه اجتماعی زنان و مردان با هم برابر بوده و تقریباً بالاتر از وضعیت استان هرمزگان بوده است. 

 

جدول 4: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب جنسیت پاسخگویان

سرمایه اجتماعی	استان هرمزگان	کشور
مرد	2.78	2.79
زن	2.68	2.79

 

در جدول زیر سرمایه اجتماعی در بین گروه‏های سنی مختلف برای استان هرمزگان نشان داده شده است. میانگین گروه سنی کمتر از 30 سال (2.67) پایین تر از دو گروه سنی دیگر است و افراد بالای 55 سال در این استان دارای بالاترین میانگین سرمایه اجتماعی بوده اند ؛ که در سطح کشوری نیز بیشترین میانگین متعلق به همین گروه سنی می‏باشد با این تفاوت که سرمایه اجتماعی افراد بالای 55 سال در کل کشور بیشتر از استان هرمزگان بوده است. در مجموع سرمایه اجتماعی گروه‏های مختلف سنی کل کشور تاحدودی بالاتر از استان هرمزگان می‏باشد.

 

جدول 5: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب سن پاسخگویان

سرمایه اجتماعی	استان هرمزگان	کشور
کمتر از 30 سال	2.67	2.75
30 تا 54 سال	2.77	2.78
55 سال به بالا	2.79	2.88

 

همانطور که در جدول زیر مشخص است، سرمایه اجتماعی افراد مجرد ساکن در استان هرمزگان تاحدودی بیشتر از افراد متأهل بوده برای کل کشور این قضیه برعکس می‏باشد. در استان هرمزگان میانگین اجتماعی افراد مجرد 2.76 افراد متأهل 2.74، افراد مطلقه 2.64، افراد همسر فوت کرده 2.86 و افراد جدا شده بدون طلاق 2.71 بوده است که بیشترین سرمایه اجتماعی در این استان متعلق به افراد همسر فوت کرده و کمترین متعلق به افراد مطلقه می‏باشد. برای کل کشور میانگین سرمایه اجتماعی همانند استان هرمزگان بیشترین سرمایه در بین افراد همسر فوت کرده با میانگین 2.91 و کمترین در بین افراد مطلقه با میانگین 2.71 مشاهده شده است.

 

جدول 6: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب وضعیت تأمل پاسخگویان

سرمایه اجتماعی	استان هرمزگان	کشور
مجرد	2.76	2.73
متأهل	2.74	2.80
مطلقه	2.64	2.71
همسر فوت کرده	2.86	2.91
جدا شده بدون طلاق	2.71	2.78

 

اطلاعات جدول زیر نشان می‏دهد که میانگین سرمایه اجتماعی افراد شیعه ساکن در استان هرمزگان 2.74 و افراد سنی 2.73 بوده است که تقريباً دارای سرمایه یکسانی هستند و میانگین کشوری آن بدین صورت است که افراد شیعه مذهب دارای میانگین 2.79 و افراد دارای مذهب تسنن میانگین 2.76 را داشته اند. افراد وابسته به اقلیت‏های دینی در استان هرمزگان همانند کل کشور دارای سرمایه اجتماعی با میانگین 2.70 بوده‏اند.

 

جدول 7: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب مذهب پاسخگویان

سرمایه اجتماعی	استان هرمزگان	کشور
شيعه	2.74	2.79
سنی	2.73	2.76
اقلیت‏های دینی	2.70	2.70

 

در جدول زیر سرمایه اجتماعی افراد بر اساس میزان تحصیلات نشان است. در استان هرمزگان بالاترین سرمایه متعلق به افراد با تحصیلات ابتدایی با میانگین 2.92 بوده است که در کل کشور این میزان با همین میانگین 2.92 متعلق به افراد بی سواد بوده است. افراد دیپلمه در استان هرمزگان دارای پایین ترین سرمایه اجتماعی با میانگین 2.69 بوده اند. همچنین افراد دارای تحصیلات فوق لیسانس و دکترا با میانگین 2.72 در کل کشور پایین ترین سرمایه اجتماعی را کسب کرده‏اند. 

 

جدول 8: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب وضعیت تحصیلی پاسخگویان

سرمایه اجتماعی	استان هرمزگان	کشور
بی سواد	2.70	2.92
ابتدایی	2.92	2.86
متوسطه	2.79	2.81
دیپلم	2.69	2.75
فوق دیپلم٫ لیسانس	2.71	2.73
فوق لیسانس٫ دکترا	2.75	2.72
حوزوی	2.63	2.79

 

آنچه از جدول زیر مشخص است این است که سرمایه اجتماعی استان هرمزگان برای افراد شاغل 2.74- افراد بیکار افراد و خانه دار 2.67- افراد محصل و دانشجو و یا طلبه 2.76 و افراد بازنشسته 2.78 بوده است که افراد بازنشسته و یا مستمری بگیر دارای همچنین در سطح کشوری نیز افراد بازنشسته و مستمری بگیر با میانگین 2.83 بالاترین سرمایه اجتماعی را داشته اند. افراد بیکار با میانگین 2.73 پایین ترین سرمایه اجتماعی را در بین دسته بندی مختلف افراد بر اساس شغل و وضعیت فعالیت به خود اختصاص داده اند. 

 

جدول 9: میانگین سرمایه اجتماعی بر حسب وضعیت فعالیت پاسخگویان

سرمایه اجتماعی	استان هرمزگان	کشور
شاغل	2.74	2.78
بیکار	2.63	2.73
خانه دار	2.67	2.82
محصل / دانشجو	2.76	2.75
بازنشسته	2.78	2.83
سایر	2.61	2.91

 

متغیرهای جمعیتی

بررسی رابطه بین متغیرهای جمعیتی و سرمایه اجتماعی نشان می‏دهد که رابطه خطی قوی و حتی متوسطی بین این متغیرها برقرار نیست. رابطه بین درصد شهری و سرمایه اجتماعی کلان بیشتر مقدار منفی و بین سرمایه اجتماعی میانی و بعد خانوار بیشترین مقدار رابطه مثبت وجود دارد. 

 

جدول 10: نتایج آزمون پیرسون برحسب متغیرهای جمعیتی

همبستگی پیرسون	سرمایه اجتماع	سرمایه اجتماعی میانی		سرمایه اجتماعی کلان		سرمایه کل
جمعیت سرشماری 95	ضريب همدستگی	0.176	0.052		.129	.209
	سطح معناداری	0.565	0.865		0.647	.494
	تعداد	13	13		13	13
تراکم جمعیت	ضريب همدستگی	0.011	-0.237		-0.146	-.055
	سطح معناداری	0.972	0.436		0.635	.859
	تعداد	13	13		13	13
بعد خانوار	ضريب همدستگی	-0.055	0.501		0.363	.357
	سطح معناداری	0.585	0.081		0.223	.231
	تعداد	13	13		13	13
درصد شهری	ضریب همدستگی	0.099	-0.316		-0.432	-.302
	سطح معناداری	0.748	0.292		0.141	.316
	تعداد	13	13		13	13
نرخ باسوادی	ضریب همدستگی	.047	-.187		-.325	-.148
	سطح معناداری	.879	.541		.629	.629
	تعداد	13	13		13	13

 

بررسی روابط غیر خطی هم نشان می‏هد اگر چه با افزایش تراکم جمعیت سرمایه اجتماعی خرد کاهش می‏یابد اما در ادامه با افزایش آن همین سرمایه افزایش می‏یابد البته این رابطه قوی بین این متغیر بر قرار نیست. رابطه سرمایه اجتماعی میانی و کلان با درصد شهر نشینی نیز همین گونه است. نرخ با سوادی یکی از متغیر‏های تاثیرگذار در بررسی روابط بین متغیرها نشان می‏دهد که قوی‏ترین رابطه مثبت بین نرخ با سوادی و سرمایه اجتماعی خرد و قوی‏ترین رابطه معکوس بین نرخ با سوادی و سرمایه اجتماعی کلان است.

نتیجه‏گیری 

یافته‏ها نشان داده است که تقریبا سرمایه اجتماعی هرمزگان نزدیک به سرمایه اجتماعی کل کشور است. در بین شهرستان‏های استان هرمزگان، شهرستان جاسک با میانگین (2.94) بالاترین سرمایه اجتماعی را داشته است و پس از آن شهرستان میناب با میانگین (2.90) در رتبه بعدی قراردارد. همچنین کمترین سرمایه اجتماعی نیز متعلق به شهرستان رودان با میانگین (2.50) بوده است. به طور دقیق تر و بر حسب ویژگی‏های فردی می‏توان گفت سرمایه اجتماعی در بین مردان با میانگین (2.78)، افراد بالای 55 سال (2.79)، افراد شیعه مذهب (2.78) و بازنشسته‏ها (2.78) بیش از سایرین می‏باشد که آمارها به طور تقریبی نزدیک به میزان سرمایه اجتماعی در سراسر کشور می‏باشد.

مردان اغلب به دلیل ارتباط با محیط بیرون و به تبع فعالیت‏های اجتماعی بیشتر و قرار گرفتن در موقعیت‏های اجتماعی و شغلی بهترنسبت به زنان، همواره با طیف وسیع تری از افراد در ارتباط قرار می‏گیرند و فرصت برقراری ارتباط و گسترش پیوندهای اجتماعی، برای مردان به مراتب بیشتر است که این مساله هم به لحاظ تعداد افرادی که می‏توانند با آن‏ها در ارتباط باشند و هم به لحاظ نوع افراد (اندازه و ترکیب شبکه) امتیاز مهمی برای مردان محسوب می‏گردد.سیاست گذاری در جهت افزایش سرمایه اجتماعی می‏تواند در بالا بردن میزان به امید به زندگی را افزایش می‏هد. با توجه به تحقیق تقویت عوامل اجتماعی در بین افراد جامعه گام موثری برای افزایش امید به آینده و زندگی خواهد بود .نتایج نشان می‏دهد که سرمایه اجتماعی بر متغیرهای جمعیتی همبستگی مثبت و معنی دار می‏باشد. علیزاده اقدام (1391) نشان داد که عوامل سرمایه اجتماعی با امید به زندگی رابطه معنا دار و مستقیمی دارد یعنی افزایش عوامل سرمایه اجتماعی زمینه را برای امیدوار شدن افراد نسبت به آینده افزایش می‏دهد.

 

منابع

-       بهزاد، داود (1381) «سرمایه اجتماعی بستري براي ارتقاي سلامت». فصلنامة رفاه اجتماعي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، سال دوم، شماره 6.

-       پاتنام، رابرت (1380). دموکراسی و سنت‏های مدنی، ترجمه محمد تقیق دلفروز، تهران، انتشارات وزارت کشور.

-       خوش فر؛ غلامرضا؛ میرزاخانی، شهربانو (1395). بررسی رابطه بین شاخص‏های سرمایه اجتماعی با توسعه یافتگی (مورد مطالعه: شهرستان‏های استان گلستان درسال‏های 1390-1385)، دوفصلنامه مشارکت و توسعه اجتماعي، دوره دوم، شماره 3، پاییز و زمستان 1395، صص 25-1.

-       شارع پور، محمود (1390)، سنجش نابرابري در سرمایه اجتماعی با استفاده از تکنیک‏های ژنراتور، تحليل اجتماعی نظم اجتماعی: نظم و نابرابری، شماره 60، بهار و تابستان، ص 111-129.

-       شریفی نیا، زهرا (1398)، ارزیابی سرمایه اجتماعی در سکونتگاه‏های روستایی (مورد مطالعه: دهستان گنج افروز شهرستان بابل)، فصلنامه نگرش‏های نو در جغرافیای انسانی، سال یازدهم، شماره 2، صدر 326-313.

-       صادق پور، رسول (1392). بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی در پیشرفت، توسعه اقتصادی و اجتماعی در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته توسعه اقتصادی و برنامه ریزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یزد.

-       صیدایی اسکندر؛ نظری سرمازه حمید؛ احمدوند، معصومه (1399)، تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در بخش میانکوه شهرستان اردل بااستفاده از رویکرد مدل سازی معادلات ساختاری، فصلنامه علمی برنامه‏ریزی فضایی، سال دهم، شماره 4، صص 131-113.

-       آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه (1399) بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توسعه اجتماعی (مطالعه موردی استان هرمزگان) مجله: پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی » بهار و تابستان 1399 - شماره 21 ‎(صفحه - از 267 تا 294).

-         آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه(1400)، تبیین جامعه شناختی تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی استان هرمزگان، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی ایران دوره و شماره: دوره 13، شماره 51 - شماره پیاپی 48، شهریور 1400 صفحه 107-121.

-       عزمی آئیژ ؛ دادورخانی، فضیله؛ ملکان، احمد ؛ احمدی، راشد (1392)، مطالعه تطبیقی سرمایه اجتماعی بر ارتقای توسعه روستایی (مورد مطالعه: دهستان گودین، شهرستان کنگاور)، مجله برنامه‏ریزی فضایی، سال سوم، شماره 3 (پیاپی 10)، صص 144-125 .

-       فیلد، جان (1385). سرمایه اجتماعی، مترجم: جلال متقی، تهران، انتشارات موسسه تحقیقات اجتماعی. 

-       قاسمی، وحید؛ فائقی، سحر؛ امیر آرمین (1392)، سنجش سرمایه اجتماعی و سطح بندی آن در طبقات مختلف مناطق 14 گانه شهر اصفهان در سال 91 - 1390، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال پنجم، سال3، صص 30-8. 

-       کاظمی، سعید؛ ملکان، عمران (1395)، سرمایه اجتماعی و نقش آن در سازمان، دومین همایش ملی پژوهش‏های مدیریت و علوم انسانی در ایران، صص 16-1. 

-       كلمن، جيمز (1377)، بنیادهای نظریه اجتماعی، مترجم: منوچهری، نشر نویسندگان. 

-       کلمن، جيمز (1381) بنيادهاي نظرية اجتماعي، ترجمة منوچهر صبوري، تهران: نشر نی. 

-       گیدنز، آنتونی (1382)، جامعه شناسی، مترجم: منوچهر صبوری، چاپ دهم، تهران: نشرنی 

-       مهرگان، نادر ؛ دلیری، حسن (1394)، بررسی ارتباط میان سرمایه اجتماعی و توسعه انسانی در استان‏های ایران، فصلنامه پژوهش‏های رشد و توسعه پایدار شماره 2، صص 136-117 

-       الوانی، سیدمهدی، سیدنقوی، میر علی (1381)، سرمایه اجتماعی: مفاهیم و نظریه‏ها، فصلنامه مطالعات مدیریت، شماره 33 و 34، صص 9-26. 

-       ولکاک، مایکل و دیپاناریان (1384)، سرمایه اجتماعی و تبعات آن برای نظریه توسعه، پژوهش و سیاستگذاری، سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاکباز، تهران، نشر شيرازه. 

-       یوسفی، نازیلا ؛ اسماعیلی، سجاد ؛ تبریزچی، نرگس ؛ بابایی، فاطمه (1399)، عوامل مؤثر بر سرمایه اجتماعی جوانان در ایران: مرور و ساختارمند نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، سال چهارم، شماره 3، صص 299-289 

-       Attanasi, G., Casoria, F., and Centorrino, S (2014), Cultural investment, local development and instantaneous social capital: A case study of a gathering festival in the South of Italy. Environmental Economics and Natural Resources, 1 (6), 12- 25.

-       Bourdieu, P. (1986). The Forms of capital. New York, Greenwood.

-       Bozdag, Ilgi (2015), Effects of Social Capital in Social and Economic Development, Middle East Technical University, Regional Policy and Governance, PP: 1-16.

-       Delic, Zlatan; Saric, Hariz; Osmanovic, Nedim (2017), Significance of Social in Socio- econome Development of Bosnia Herzgovina, International Business Research, 10(3):16, pp. 182-169.

-       Fukuyama, Francis (2001)"Social capital, civil society and development", Third World Quarterly, Vol 22, No 1, pp7-20.

-       Prayitno, G., Matsushima, K., Jeong, H., Kobayashi, K., (2014). Social capital and migration in rural area development, Procedia Environmental Sciences, Vol 20, Pp 543-552.

---

[1] 1 پژوهشگر و عضو هیا ت علمی، دانشکده علوم انسانی، واحد تهران غرب دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول).

(E mail: [e-mail]) 

[2]  Delic et al

[3]  Bozdag

[4]  Prayitno et al

[5]  Attanasi et al