Analysis of social capital based on demographic variables in Hormozgan province
Subject Areas : Journal of Iranian Social Development Studies
1 - Ph.D. Student of Sociology, West Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
Keywords: Social capital, demographic variables, Hormozgan.,
Abstract :
The concept of social capital has the potential to direct behavior based on network, norm, value and social trust in the structure. Social capital is considered a desirable element for doing intra-group work, and its existence is necessary for social solidarity and achieving society's goals; The higher the amount of social capital, the lower the cost of society. The purpose of this research is to describe the amount of social capital in terms of demographic variables. The statistical population of this article includes 13 cities of Hormozgan province, and the data was collected from the land survey center and as a whole. The results showed that the social capital of citizens living in Hormozgan province is at an average level, they are all over the country.Also, social capital among men with an average of 2.74, people over 55 years of age 2.79, Shia religion 2.74, people with primary education level 2.92, retirees 2.78 more than others. These statistics are approximately close to the amount of social capital across the country. It shows that men often communicate with a wider range of people due to the connection with the outside environment and as a result of more social activities and being in better social and professional positions than women, and the opportunity to communicate and expand Social ties are much more for men.
بهزاد، داود (1381) «سرمایه اجتماعی بستري براي ارتقاي سلامت». فصلنامة رفاه اجتماعي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، سال دوم، شماره 6.
پاتنام، رابرت (1380). دموکراسی و سنتهای مدنی، ترجمه محمد تقیق دلفروز، تهران، انتشارات وزارت کشور.
خوش فر؛ غلامرضا؛ میرزاخانی، شهربانو (1395). بررسی رابطه بین شاخصهای سرمایه اجتماعی با توسعه یافتگی (مورد مطالعه: شهرستانهای استان گلستان درسالهای 1390-1385)، دوفصلنامه مشارکت و توسعه اجتماعي، دوره دوم، شماره 3، پاییز و زمستان 1395، صص 25-1.
شارع پور، محمود (1390)، سنجش نابرابري در سرمایه اجتماعی با استفاده از تکنیکهای ژنراتور، تحليل اجتماعی نظم اجتماعی: نظم و نابرابری، شماره 60، بهار و تابستان، ص 111-129.
شریفی نیا، زهرا (1398)، ارزیابی سرمایه اجتماعی در سکونتگاههای روستایی (مورد مطالعه: دهستان گنج افروز شهرستان بابل)، فصلنامه نگرشهای نو در جغرافیای انسانی، سال یازدهم، شماره 2، صدر 326-313.
صادق پور، رسول (1392). بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی در پیشرفت، توسعه اقتصادی و اجتماعی در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته توسعه اقتصادی و برنامه ریزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یزد.
صیدایی اسکندر؛ نظری سرمازه حمید؛ احمدوند، معصومه (1399)، تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در بخش میانکوه شهرستان اردل بااستفاده از رویکرد مدل سازی معادلات ساختاری، فصلنامه علمی برنامهریزی فضایی، سال دهم، شماره 4، صص 131-113.
آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه (1399) بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توسعه اجتماعی (مطالعه موردی استان هرمزگان) مجله: پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی » بهار و تابستان 1399 - شماره 21 (صفحه - از 267 تا 294).
آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه(1400)، تبیین جامعه شناختی تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی استان هرمزگان، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی ایران دوره و شماره: دوره 13، شماره 51 - شماره پیاپی 48، شهریور 1400 صفحه 107-121.
عزمی آئیژ ؛ دادورخانی، فضیله؛ ملکان، احمد ؛ احمدی، راشد (1392)، مطالعه تطبیقی سرمایه اجتماعی بر ارتقای توسعه روستایی (مورد مطالعه: دهستان گودین، شهرستان کنگاور)، مجله برنامهریزی فضایی، سال سوم، شماره 3 (پیاپی 10)، صص 144-125 .
فیلد، جان (1385). سرمایه اجتماعی، مترجم: جلال متقی، تهران، انتشارات موسسه تحقیقات اجتماعی.
قاسمی، وحید؛ فائقی، سحر؛ امیر آرمین (1392)، سنجش سرمایه اجتماعی و سطح بندی آن در طبقات مختلف مناطق 14 گانه شهر اصفهان در سال 91 - 1390، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال پنجم، سال3، صص 30-8.
کاظمی، سعید؛ ملکان، عمران (1395)، سرمایه اجتماعی و نقش آن در سازمان، دومین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی در ایران، صص 16-1.
كلمن، جيمز (1377)، بنیادهای نظریه اجتماعی، مترجم: منوچهری، نشر نویسندگان.
کلمن، جيمز (1381) بنيادهاي نظرية اجتماعي، ترجمة منوچهر صبوري، تهران: نشر نی.
گیدنز، آنتونی (1382)، جامعه شناسی، مترجم: منوچهر صبوری، چاپ دهم، تهران: نشرنی
مهرگان، نادر ؛ دلیری، حسن (1394)، بررسی ارتباط میان سرمایه اجتماعی و توسعه انسانی در استانهای ایران، فصلنامه پژوهش‌های رشد و توسعه پایدار شماره 2، صص 136-117
الوانی، سیدمهدی، سیدنقوی، میر علی (1381)، سرمایه اجتماعی: مفاهیم و نظریهها، فصلنامه مطالعات مدیریت، شماره 33 و 34، صص 9-26.
ولکاک، مایکل و دیپاناریان (1384)، سرمایه اجتماعی و تبعات آن برای نظریه توسعه، پژوهش و سیاستگذاری، سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاکباز، تهران، نشر شيرازه.
یوسفی، نازیلا ؛ اسماعیلی، سجاد ؛ تبریزچی، نرگس ؛ بابایی، فاطمه (1399)، عوامل مؤثر بر سرمایه اجتماعی جوانان در ایران: مرور و ساختارمند نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، سال چهارم، شماره 3، صص 299-289
Attanasi, G., Casoria, F., and Centorrino, S (2014), Cultural investment, local development and instantaneous social capital: A case study of a gathering festival in the South of Italy. Environmental Economics and Natural Resources, 1 (6), 12- 25.
Bourdieu, P. (1986). The Forms of capital. New York, Greenwood.
Bozdag, Ilgi (2015), Effects of Social Capital in Social and Economic Development, Middle East Technical University, Regional Policy and Governance, PP: 1-16.
Delic, Zlatan; Saric, Hariz; Osmanovic, Nedim (2017), Significance of Social in Socio- econome Development of Bosnia Herzgovina, International Business Research, 10(3):16, pp. 182-169.
Fukuyama, Francis (2001)"Social capital, civil society and development", Third World Quarterly, Vol 22, No 1, pp7-20.
Prayitno, G., Matsushima, K., Jeong, H., Kobayashi, K., (2014). Social capital and migration in rural area development, Procedia Environmental Sciences, Vol 20, Pp 543-552.
مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال شانزدهم/ شماره اول/ زمستان 1402
Journal of Iranian Social Development Studies 2024 (Winter), Vol. 16, No. 1
تحلیل سرمایه اجتماعی بر پایه متغیرهای جمعیت شناختی در استان هرمزگان
محمد آشینه1*
تاریخ دریافت مقاله: 16/08/1402 تاریخ پذیرش مقاله: 06/10/1402
DOI: 10.30495/JISDS.2023.76163.11984
چکیده
مفهوم سرمایه اجتماعی دارای پتانسیل لازم برای جهت دادن رفتار بر پایه شبکه، هنجار، ارزش و اعتماد اجتماعی در ساختار است. سرمایه اجتماعی عنصری مطلوب برای انجام کارهای درون گروهی به شمار می‌رود و وجود آن جهت همبستگی اجتماعی و رسیدن به اهداف جامعه لازم میباشد ؛ هرچه میزان سرمایه اجتماعی بالاتر باشد، دستیابی جوامع به اهداف با هزینه کمتری صورت می‌پذیرد. هدف از انجام پژوهش حاضر توصیف میزان سرمایه اجتماعی بر حسب متغیرهای جمعیت شناختی میباشد.جامعه آماری این مقاله شامل ۱۳ شهرستان استان هرمزگان می‌باشند که دادهها از مرکز آمایش سرزمین و به صورت تمام شماری گردآوری شده است. نتایج نشان داد که سرمایه اجتماعی شهروندان ساکن در استان هرمزگان در حد متوسطی قرار دارد سراسر کشور می‌باشند. همچنین روش پژوهش پیمایشی از نوع توصیفی- تحلیلی میباشد که سرمایه اجتماعی در بین مردان با میانگین ۲.۷4، افراد بالای ۵۵ سال ۲.۷۹، شیعه مذهب ۲.۷۴، افراد با سطح تحصیلات ابتدایی۲.۹۲، بازنشستهها ۲.۷۸ بیش از سایرین میباشد. که این آمارها به طور تقریبی نزدیک به میزان سرمایه اجتماعی در سراسر کشور میباشد. نشان میدهد که مردان اغلب به دلیل ارتباط با محیط بیرون و به تبع فعالیتهای اجتماعی بیشتر و قرار گرفتن در موقعیتهای اجتماعی و شغلی بهترنسبت به زنان، همواره با طیف وسیعتری از افراد در ارتباط قرار میگیرند و فرصت برقراری ارتباط و گسترش پیوندهای اجتماعی، برای مردان به مراتب بیشتر است.
واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی، متغیرهای جمعیت شناختی، هرمزگان.
مقدمه
بشر در اعصار تاریخ و از زمانی که زندگی جمعی را برای ادامه حیات خود برگزید، به صورت تلویحی و ناخودآگاه از سرمایه اجتماعی در پیشبرد اهدافش بهره برده است. سرمایه اجتماعی یکی از سرمایههای مهم هر جامعهای است که از مؤلفههای اساسی و مؤثر در توسعه و ثبات آن کشور محسوب میشود؛ سرمایهای که زیر بنای توسعه فرهنگی، اقتصادی و سیاسی یک کشور است. اهمیت این سرمایه، به میزانی است از آن به عنوان ثروت نامرئی یک کشور یاد میکنند و از رهگذر این سرمایه حیاتی است که انسجام، اعتماد متقابل و حسن اطمینان و همبستگی در جامعه فراهم میشود و هرگونه کاهش در آن، منجر به کاهش مشارکتهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان میشود و همچنین رشد آسیبها و جرایم اجتماعی، بی اعتمادی، یأس و ناامیدی و احساس محرومیت نسبی و بسیاری از ناهنجاریها نتیجه تقلیل سرمایه اجتماعی است (مهرگان و دلیری، 1394: 118). درسالهای اخیر باتوجه به اینکه مراکز علمی_پژوهشی، تحقیقات بسیاری در حیطه تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی انجام شده است؛ در ایران نیز علاوه بر پژوهش‌های گسترده در این باره، طبق ماده 98 قانون چهارم توسعه، به منظور ارتقاي سرمايه اجتماعی، ارتقاي رضايتمندي عمومی دولت مکلف شده است ضمن سنجش سرمایه اجتماعی و ارائه گزارشهاي ساليانه، سازوکارهایی را در راستاي بهبود و افزایش سرمایه اجتماعی به اجرا درآورد (کاظمی و ملكان، 1395: 5).
نکته حائز اهمیت در تحقیقات سرمایه اجتماعی این است که این مفهوم به شدت به عواملی همچون سیاست گذاریهای اقتصادی، نوع حکومت، شرایط فرهنگی و... وابستگی دارد ؛ بدین گونه که این شرایط میتواند کارکرد سرمایه اجتماعی را تحتالشعاع قرار دهد و گاه نتیجه معکوس و منفی به دنبال داشته باشد. طرفداران نظریه سرمایه اجتماعی معتقدند که سرمایه - اجتماعی برای سلامت اقتصادی جوامع حیاتی است (بوزداگ، 2015: 9).
سرمایه اجتماعی درنظام اجتماعی کنونی به عنوان یکی از شاخصههای بنیادین رشد و توسعه هر جامعه مطرح میشود. این مفهوم حوزههای متفاوتی از جمله توسعه اجتماعی کلان شهرها و بهبود مدیریت و ارتقای رفاه اجتماعی را دربر میگیرد. یکی از شروط لازم برای توسعه اجتماعی، گسترش انسجام اجتماعی، بسط مشارکت اجتماعی اعتماد متقابل بین فرد، جامعه و دولت دولت است (عزمی، 1392: 132). سرمایه اجتماعی معمولا با دو مفهوم "شبکه اجتماعی" و "شعاع اعتماد" همراه است. شبکه اجتماعی عبارت است از گروهی که براساس اعتماد متقابل به یکدیگر از اطلاعات، هنجارها و ارزشهای یکسانی در تبادلات خود استفاده میکنند؛
شعاع اعتماد نیز به معنای گستردگی دایره همکاری و اعتماد متقابل بین اعضای گروه میباشد. هرچه شبکه اجتماعی و شعاع اعتماد گروه و جامعه بیشتر باشد، میزان اثرگذاری بر توسعه اجتماعی نیست بیشتر خواهد بود (صادق پور، 1392، 7). پژوهش‌های گذشته نشان داد که جوامع پیشرفته و توسعه یافته از سطوح بالای سرمایه اجتماعی همچون مشارکت، اعتماد، همبستگی و ثبات برخوردارند اما سرمایه اجتماعی و رابطه آن با توسعه در ایران به طور کامل شناخته نشده است.
بیان مساله
سرمایه اجتماعی مفهومی فرا رشتهای است که طی 15 سال اخیر مورد توجه بسیاری از شاخههای علوم انسانی قرار گرفته است. سرمایه اجتماعی ارتباط مستقیمی با متغییرهای جمعیتی در جامعه دارد زیرا امید به زندگی دربین افراد امروزی از اهمیت ویژهای بر خوردار است که باعث سلامت اجتماعی و روانی، افزایش سن مرگ و میر و تلاش برای رسیدن به اهداف و آرزوها افراد شده که باعث تحرک و رشد و پویایی هر جامعهای میشود. به طور کلی سه عامل سرمایه اجتماعی عوامل اقتصادی، عوامل بهداشت و عوامل اجتماعی تاثیر بسزایی در افزایش جمعیت در یک جامعه دارند.
سرمایه اجتماعی توانسته در مدت زمان کوتاهی جایگاه مناسبی را در مباحث اقتصادی بیابد و سهم به سزایی در تبيين مسائل رشد و توسعه کسب کند. سرمایه اجتماعی هم بر روند توسعه اثرگذار است و هم از آن اثر می‌پذیرد؛ به همین دلیل با رشد اقتصادی کشور، سرمایه اجتماعی در برنامه ریزیهای رشد اقتصادی خطا خواهد بود(قاسمی و همکاران، 1392: 10).
سرمایه اجتماعی را به عنوان زیربنای توسعه هر جامعه در نظر میگیرند. اهمیت سرمایه اجتماعی در توسعه اقتصادی و اجتماعی در یک جامعه، تا حدی است که میتوان آن را در شکوفایی اقتصاد تمام جوامع توسعه یافته به طور آشکاری مشاهده کرد.
وجود درجه بالایی از سرمايه اجتماعي بین گروهی با این که شرط لازم براي توسعه اقتصادي و رفاه اجتماعي این وجود درجة بالایی از کارآمدی دولت تعامل آن یا جامعه مدني ضروري است. به طوري که اگر از یک سو دولت ناکارآمد باشد؛ وجود درجه بالايی از سرمایه اجتماعي (شبکههاي پیوند گروهها در جامعه) نمی تواند موجبات توسعه اقتصادي و رفاه اقتصادي اجتماعي را فراهم آورد، بلکه حتی تبعات منفي در جامعه ایجاد میکند. از سوي ديگر اگر دولت کارآمد باشد اما سرمایه اجتماعی در حد پايينی باشد، باز رفاه اجتماعی با مانع برخورد کرده و تبعات منفی دیگری در بستر جامعه ایجاد میکند. بنابراین به منظور توسعه اجتماعي، هم درجه بالایی از سرمایه اجتماعی بین گروهي (شبکههاي قوي پيونداجتماعی گروهها) ضروری است و هم وجود دولت کارآمد که با جامعه مدنی (شبکه گروههاي اجتماعي) در تعامل مثبت باشد ضروري خواهد بود (ولكاک و نارايان 1384: 538).
در غیاب سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه ما اثر بخشی خود را از دست میدهند، بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راههای سرمایه توسعه تکامل فرهنگی و اقتصادی، ناهموار و دشوار میشود. سرمایه اجتماعی با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضا شده و بستر مناسبی برای بهره وری سرمایه انسانی، مالی و اقتصادی و راهی برای میل به موفقیت قلمداد میشود. کسانی که بتوانند سرمایه اجتماعی ایجاد کنند. راه کامیابی شغلی و سازمانی خود را هموار میسازند. با توجه به این مفهوم، سرمایه اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی چون اتحاد، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه نظام مافمندی را شکل میو آنها را به سوی دستیابی به هدف ارزشمند هدایت مینماید (دلیج و همکاران 2017: 179).
در این پژوهش سرمایه اجتماعی در سه سطح خرد، میانی و کلان مورد مطالعه قرار گرفت: الف) سطح خرد (روابط بين فردي): در این سطح سرمایه اجتماعی پر روابط فردي و شبکههای ارتباطی بین افراد و هنجارها و ارزشهای غير رسمي حاکم بر آنها تأکید دارد. بر این اساس سرمايه اجتماعي موضوعاتی اعم از شدت و کیفیت روابط بین افراد و گروه ها، احساس اعتماد دو جانبه به هنجارها و ارزشهاي مشترک را شامل میشود و به عنوان حس تعلق و همبستگی پایه به هم پیوستگی اجتماعی است. برای سنجش سرمایه اجتماعی استان هرمزگان در سطح خرد، این متغیر در قالب هشت بعد و با 81 متغیر مورد سنجش قرار گرفته است.
در واقع جامعه مدنی هرمزگان و بخش خصوصی در این استان ضعیف بوده و نمی تواند در فرآیند اداره استان اثرگذار باشند. بنابراین بحران اندیشی و مطالبه گری عمومی باید به یک گفتمان استانی مشترک بین مسئولان و مردمان استان تبدیل بشود. مجموعه روندهایی که بحرانهای فعلی مربوط به توسعه نیافتگی و محرومیت استان به طور کل و عدم تعادل در توسعه یافتگی درون استانی را به دنبال داشته است، نیاز مطالعه و بررسی دقیق در این زمینه را نشان میدهد. توسعه اقتصادی به عنوان یکی از دل مشغولیها برای تمام استانهای کشور تبدیل شده است؛ ولیکن استان هرمزگان جزء معدود استانهای کشور است سیاسی کشور موقعیتی فوق استراتژیک دارد. بنابراین باتوجه به اینکه از نظر محقق تعیین نوع ارتباط توسعه اقتصادی اجتماعی در استان با سرمایه اجتماعی کار جدیدی است لذا اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق را به مراتب بیشتر و جدی تر نمایان میسازد.
مفهوم سرمايه اجتماعي اولين بار در سال 1920 به وسیله «هاني فن» که در آموزش و پرورش ایالت ويرجينياي امریکا کار میکرد به
کار گرفته شد. اما به کارگيري وسيع و گسترده آن در ادبیات علوم اجتماعی از دهه 1970 باب شد. از میان اندیشمندانی که این مفهوم را غني و پر بار نموده و درباره آن نظریه پردازي کرده اند میتوان «رابرت پونتام» «جيمز كلمن»، فرانسیس فوکویاما» و «پیر بوردیو» را نام برد (بهزاد 1381: 44).
پیر بوردیو: از نظر پیر بوردیو، سرمایه اجتماعی حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتيجة مالکیت شبکه با دوامی از روابط کمابیش نهادینه شده آشنایی و شناخت متقابل بین افراد - یا به بیان دیگر هر یک از اعضا خود را از پشتیبانی سرمایه جمعی برخوردار میکند و آنان را مستحق اعتبار میسازد. البته سرمایه اجتماعی مستلزم شرایطی به مراتب بیش از وجود صرف شبکه پیوندها میباشد. در واقع پیوندهای شبکهای میبایست از نوع خاصی باشند یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد (بوردیو، 1384: 147).
بوردیو سه نوع سرمایه را شناسایی نموده این اشکال سرمایه عبارت است از شکل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی.
سرمایه اقتصادی که بیدرنگ و مستقيماً قابل تبديل به پول است و ممکن است به شکل حقوق مالکیت در آید.
سرمایه فرهنگی که با بعضی شروط قابلیت تبدیل به سرمایه اقتصادی را دارد و ممکن است به شکل مدارک تحصیلی در آیند.
سرمایه اجتماعی که به ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان بر اساس تكاليف و تعهدات اجتماعی توجه دارد و در برخی شرایط به سرمایه اقتصادی قابل تبدیل است وچه بسا به شكل همان گونه که ملاحظه میشود، از دیدگاه بوردیو
سرمایه اقتصادی شکل غالب سرمایه گذاری است و انواع دیگر سرمایه که شامل سرمایه فرهنگی و اجتماعی است.، به عنوان ابزاری برای حصول سرمایه اقتصادی مفهوم پیدا دیدگاه بوردیو در زمینه سرمایه اجتماعی یک دیدگاه ابزاری صرف است. عبارتی دیگر اگر سرمایه اجتماعی نتواند موجب رشد سرمایه اقتصادی شود کاربردی نخواهد داشت.
جیمز کلمن: برخلاف بوردیو؛ کلمن از واژگان مختلفی برای سرمایه اجتماعی کمک گرفت. وی مفهوم سرمایه اجتماعی را از ابعاد مختلف بررسی کرد. كلمن برای تعریف سرمایه اجتماعی از نقش کارکرد آن کمک گرفت و تعریفی کارکردی از سرمایه اجتماعی ارائه می. بر این اساس سرمایه سرمایه اجتماعي شيء واحد نیست بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند شامل جنبهای از یک ساخت اجتماعی هستند و کنشهای معین افرادی که در درون ساختار هستند تسهیل میکنند. سرمایه اجتماعی مانند شکلهای دیگر سرمایه مولد است و دستیابی به هدفهای معینی را که در نبودن آن دست یافتنی نخواهد بود امکان پذیر میسازد. سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و انسانی کاملاً تعویض پذیر نیست اما نسبت به فعالیتهای خصوصی تعویض پذیر است. شكل معینی از سرمایه اجتماعی در تسهیل کنشهای معینی ارزشمند است ممکن است برای کنشهای دیگر بی فایده یا حتی زیانمند باشد. سرمایه اجتماعی نه در افراد و نه در ابزار فیزیکی تولید قرار دارد (کلمن، 1377: 462).
کلمن با مطالعاتی که در حوزه آموزش و پرورش در مناطق حاشيه اي و اقلیت نشین آمریکا انجام داد توانست نشان دهد که سرماية اجتماعي منحصر طبقات فرادست جامعه نیست بلکه طبقات فرودست نیز از شبکههاي ارتباطي به عنوان منبعی در جهت کسب منافع ارزشمند بهره این سرمایه به طور ذاتی در ساختار کنش و روابط کنشگران وجود دارد. وي بیان میدارد همان طور که سرمایة فیزیکی در مواد را برای تسهیل تولید به صورت ابزاري مناسب آماده میکند، سرمایة انسانی هم با ایجاد تغییراتی در افراد به وجود میآید و آنها با کسب مهارتها و قابليتهاي مختلف در به کارگيري شيوههاي تازه اياز اندیشه و عمل توانا میشوند. سرمایه اجتماعی نیز حاصل تغييراتي است که در روابط میان اشخاص به وجود میآید؛ تغییراتی که به تسهیل کتش و دستیابی به اهداف مورد نظر منجر میشود. سرمایه اجتماعی از سایر اشکال سرمایه ناملموستر است زیرا در روابطی وجود دارد که بین اشخاص برقرار میشود (کلمن؛ 1377: 54-55). بنابر این سرمایه اجتماعی مفهومی است که در روابط بین افراد یافت میشود، و ساختار اجتماعي يک گروه را منبع ارزشمندي معرفی میکند که در اختیار اعضا قرار میگیرد. كلمن سرمايه اجتماعي را شامل «اعتماد، اطلاع رسانی و اقتدار و میزان تکالیف در گروه میداند» (شارع پور 1390: 119).
بنابراین از نظر کلمن سرمایه اجتماعی شامل یک چهار چوب اجتماعی است که موجب تسهیل روابط میان افراد درون این چهار چوب میگردد
به این گونهای که فقدان آن ممکن است در دستیابی به هدف معین هزینهای بیشتری به افراد آن جامعه تحمیل کند. بدین ترتیب میتوان نتیجه گرفت که تعاریف بورديو و كلمن تا حدودی شبیه هم هستند هم بوردیو و هم کلمن قائل به مشارکت و عضویت فرد در گروه بودند و ماحصل آن را به عنوان سرمایه تلقی مینمودند مفهوم از واژه چسبندگی و کلمن از واژه ساختار اجتماعی کمک گرفتند برخلاف بوردیو که سرمایه اقتصادی را به عنوان هدف نهایی در نظر گرفت. کلمن سرمایه انسانی را به عنوان هدف نهایی مطرح و سرماية اجتماعی را به عنوان ابزاری برای حصول به سرمایه انسانی به کار میبرد. به عبارتی کلمن با استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی سعی در شناخت نقش هنجارها در داخل خانواده با شبکههای اجتماعی بود تا از این طریق بتواند موجب تقویت سرمایههای انسانی شود
جیمز کلمن جامعه شناس آمریکایی در کتاب بنيادهاي نظريه اجتماعی را با رويکردي کارکردگرایانه مطرح میکند. سازمان اجتماعی را پدیدآورنده سرمايه اجتماعي تلقي میکند و اشکال مختلف آن را واحد دو ویژگی اساسی معرفی میکند:
الف) سرمايه اجتماعي جنبه اي از ساخت اجتماعی است. به این معنی که « کالای عمومی است و به همین دلیل کم تر از حد کفایت درآن سرمايه گذاري مي شود» (کلمن؛ 1381: 74). کالاي عمومي اجتماعی د انستن سرمایه اجتماعی «بدان معنی است که این نوع سرمایه در رابطه با کنشهاي هدفمند در موقعیتی اساساً متفاوت با بیشتر اشکال دیگر سرمایه قرار دارد».
ب) کنشهاي افراد را در درون ساختار تسهیل میکند. به این معنی که «بر خلاف سایر اشکال سرمایه به طور ذاتی در ساختار روابط کنشگران و رابطه بين آنها حضور دارد. از این جهت سرمايه اجتماعي و میتواند تأثيري عظيم بر قابلیت عملکرد آنها و کيفيتي كه براي زندگي تصور میکنند و برداشتی که از آن دارند، بگذارد» (همان مأخذ: 86).
سرمايه اجتماعي از نظر کلمن مولد است و با وجود آن، دسترسی به اهداف سهل الوصول تر میشود (کلمن، 1377: 464). كلمن سرمايه اجتماعی را به عنوان راهي براي همبستگي نظريه اجتماعي با نظريه اقتصادي معرفی میکند و استدلال میکند که سرمايه اجتماعي و سرمايه انساني عموماً مکمل یکدیگرند. این تعریفی است که بانک جهانی نیز با آن موافقت دارد (فیلد 1386: 202). به رأي او ویژگی و اثر مهم سرمايه اجتماعی، را میتوان در ایجاد سرمایه انسانی در نسل بعد ملاحظه کرد. «سرمايه اجتماعی هم در خانواده و هم در اجتماع، نقش مهمی را در ایجاد سرمایه انسانی در نسل در حال ظهور ايفا مي کند» (کلمن؛ 1384: 71).
فرانسيس فوكوياما: فوكوياما سرمایه اجتماعی را مجموعهای از هنجارهای موجود در سیستمهای اجتماعی میداند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن هزینههای تبادلات و ارتباطات میگردد (فوكوياما، 1999).
فوكوياما سرمایه اجتماعی را به عنوان يك پدیده جامعه شناختی مورد توجه قرار میدهد به نظر او سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد ارتباط تنگاتنگی دارد هرچه قدر شعاع اعتماد در یک گروه اجتماعی گسترده تر باشد، سرمایه اجتماعی نیز زیاد خواهد بود و به تبعیت از آن میزان همکاری و اعتماد متقابل اعضای گروه نیز افزایش خواهد یافت (همان).
آنچه از تعاریف متعدد سرمایه اجتماعی بر میآید این است که این مفهوم در بردارنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه بوده به نحوی که گروه به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزشها و معيارهاي رايج در جامعه مثبت تلقی شود. هدایت میکند لذا آنچه از این تعریف استنباط میشود این است که هر چند ممکن است سرمایه اجتماعی به دلیل تقویت نیروهای جاذبه بین اعضای یک گروه و نیروهای دافعه بین گروههای متفاوت لزوما عامل مثبتی در یک جامعه به شمار نیاید ولی قطعاً برای پیشبرد و سهولت در عملکرد اقتصادی، اجتماعی آنها جامعه یک عامل ضروری به شمار می‌رود. بنابراین میزان سرمایه اجتماعی در یک جامعه میتواند نشان دهندة شكاف موجود بین آن جامعه با یک جامعه برخوردار از یک نظام دموکراسی با حداکثر کارایی در نظام اقتصادی اجتماعی باشد.
آنتونی گیدنز: آنتونی گیدنز سرمایه اجتماعی به معناي شبکه روابط تعهد و اعتماد اجتماعی را در جوامع سنتی محدود و درون گروهی و در جوامع مدرن، وسیع و تعمیم یافته میداند. گیدنز در یکی از با رابطه رابطه ناب از نوعی سرمایه اجتماعی جدید با عنوان « دگردیسی صمیمیت آثارش با عنوان به خاطر رابطه، یاد میکند که در آن افراد، عاري از هر نوع وابستگی اقتصادي، سیاسی، ایدئولوژیک و ....، صرفاً به خاطر مودالات دوستی عشق متقابل با هم بودن به تشکیل خانوادهاي اقدام میکنند که در آن همفکري همدلی، همکاري و اعتماد و احترام و بهره مندي و احساس لذت متقابل، جاي هرگونه نابرابري اجتماعی و تبعیض جنسیتی را میگیرد از نظر آنتونی گیدنز، جوامع امروزي برای پیشرفت نیازمند مفهوم اعتماد هستند. مفهوم اعتماد تنها به معناي اعتماد به یک شخص خاص نیست بلکه شامل سازمانها و نهادهاي بزرگتر از جمله نظامهاي تخصصی میگردد (گیدنز ؛ 1382).
کلاس اوفه: یکی دیگر از نظریه پردازان سرمایه اجتماعی که اعتماد استوار نموده است، کلاس اوفه میباشد. به نظر اوفه اعتماد اجتماعی با فرض کلی رافت و پرهیز از دشمنی از جانب طرفین رابطه متقابل میتواند از جنبههای مختلف بررسی شود. نخستین حوزه اعتماد شهروندان به همشهریان خود با مقوله فرعی "دنیای دیگران" است. حوزه دوم اعتماد، اعتماد به نخبگان سیاسی یا نخبگان سایر بخشها میباشد؛ و حوزه سوم به اعتماد به نخبگان سایر بخشها اشاره دارد. همچنین چهارمین حوزه اعتماد اجتماعی مربوط به سطح بالا یا سطوح پایین جامعه آن نخبگان درباره گرایشات رفتاری عناصر بخشهای مختلف یا کل تودهها به باورهایی دست مییابند (اوفه ؛ 1384: 205).
اوفه پس از متمرکز شدن بر مفهوم اعتماد، تشریح حوزههای آن و ارزشهای مثبت و منفی اعتمادپذیری که برای کل جامعه، به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهندهی سرمایه اجتماعی بسیار مناسب هستند و از نظر ویژگیها باید سه معیار داشته باشند کسب دلبخواهی آنها امکان پذیر نباشد، صرف نظر کردن از آنها به سادگی امکان پذیر نباشد. با شاخصهایی ارتباط داشته باشند که از داخل و بیرون گروه به راحتی قابل تشخیص باشند. در نتیجه گروهی که دارای این شاخص هاست از حد بالایی از سرمایه اجتماعی سود میبرد (قاسمی و همکاران؛ 1392: 11).
کلاس اوفه بحثهای متعددی را پیرامون اعتماد اجتماعی و راهکارهای آن در کل جامعه ارائه میدهد و به همین دلیل پرداختن به مفهوم اعتماد او را در حیطه نظریه سرمایه اجتماعی قرار میدهند. وليكن اوفه کمتر به مفهوم سرمایه میپردازد؛ بلکه بیشتر تحقیقات خود را بر متمرکز نموده است. لذا همین حد به تشریح دیدگاه اوفه. بسنده میکنیم (مقرى اليله سر؛ 1390: 47).
رابرت پاتنام: رابرت پاتنام دانشمند علوم سياسي مفهوم سرماية اجتماعي را وارد مطالعات سیاسی نمود. ریشههاي کار او را میتوان در انديشههاي دوتوکویل جستجو کرد. وي از طريق مطالعة موردي جامعة آمریکا رابطة سرماية اجتماعي و خصلت دمکراتيك رژیم سیاسی را مورد بررسی قرار داد. در مطالعة ديگري که در کشور ایتالیا توسط پاتنام انجام شد. رابطه و اثر سرمایه اجتماعی بر سطح توسعة اقتصادي در نواحی مختلف این کشور بررسی شد (کاظمی پور، 1383: 20-21). در زمینه بررسي ارتباط بين سرماية اجتماعي، جامعة مدني، دمکراسي تفاوت در سطح توسعة سياسي و پیشرفت اقتصادي مناطق شمالی و جنوبی ایتالیا به زعم پاتنام، ریشه در مدنیت این دو منطقه دارد. به بیان او سرماية اجتماعي موجود در هنجارها و شبکههاي مشارکت مدنی ظاهراً زمينة توسعة اقتصادي و حکومتهاي کارآمد را مهیا میسازند (پاتنام، 1384: 98).
از نظر پانتام سرمایه اجتماعی آن دستی از ویژگیهای زندگی اجتماعی شبکهها، هنجارها قادر میسازد تا به شیوهای موثرتر نمایند. به بیان دقیقتر سرمایه اجتماعی از طریق افزایش هزینههای بالقوه جدا شدن، تقویت هنجارهای مستحکم بده بستان، تسهیل جریان اطلاعات ازجمله اطلاعات مربوط به شهرت کنشگران و تجسم موفقیتهای گذشته سعی دارد به تحقق کنش جمعی کمک کند (جان فیلد؛ 1385: 55).
پاتنام بین دو شکل اولیه سرمایه اجتماعی تمایز قائل میشود که عبارت است از: سرمایه اجتماعی ارتباط دهنده یا جامع) و سرمایه اجتماعی درون گروهی (یا انحصاری). سرمایه اجتماعی ارتباط دهنده. افراد متعلق به تقسیمات اجتماعی متنوع را گرد هم میآورد و سرمایه اجتماعی درون گروهی هویتهای انحصاری را تقویت کرده و باعث حفظ همگنی میشود (همان، 56).
سرمايه اجتماعي با تعریف پاتنام «شبکه ها، هنجارها و اعتمادی است که مشارکتکنندگان را قادر میسازد تا به طور مؤثرتري با همدیگر کنش داشته باشند اهداف مشترکشان را پيگيري نمايند» (پاتنام. 1380: 56). بنابر این تعریف، سرمایه اجتماعي شامل اجزاي ذيل است:
1. شبكههاي مشارکت مدنی: این شبکهها به دلیل کارکردهای متنوع خود واجد چنین تأثیرات سودمندي هستند
الف) هزينههاي بالقوه عهدشکنی را در هر معاملهای افزایش میدهند
ب) هنجارهاي قوي معامله متقابل را تقویت میکنند.
ج) ارتباطات را تسهیل و جریان اطلاعات را در مورد قابل اعتماد بودن افراد بهبود میبخشند.
د) این شبکه ها، تجسم موفقیت گذشتگان در همکاري متقابل هستند.
شبکههاي مشارکت مدني به صورت افقی سازمان دهی شده اند شبکههاي عمودي، جريان اطلاعات در آنها بیشتر مورد اعتماد است. در حالی که در شبکههاي عمودي، بخشی از مجازاتها، کمتر براي مقامات عالي رتبه وضع میشود و در صورت وضع نیز کمتر اجرا میشوند. علاوه بر این که «پژوهشهاي توسعه روستایی نشان داده انجمنهاي مردمي محلي، براي رشد اقتصادي به اندازه سرمايه گذاري فيزيكي تکنولوژیکی یا دستیابی دارد» (پانتام: 1384: 100).
2. هنجارهاي معامله متقابل: این هنجارها از مولدترين اجزاي سرمايه اجتماعي هستند. هنجارها از طریق سرمشق شدن و اجتماعی شدن (از جمله آموزش مدنی و از طریق مجازاتها) در افراد جامعه رواج یافته و درونی میشوند (پاتنام، 1380: 293). هنجارها از طریق کنترل غير رسمي بر سرماية اجتماعي تأثیر میگذارند.
3. اعتماد: این مفهوم در تعريف سرماية اجتماعي نقش مركزي دارد. از دیدگاه پاتنام «اعتماد منبع با ارزشی از سرمایه محسوب میشود که اگر در حکومتی به میزان زیاد وجود داشته باشد به همان اندازه رشد سیاسي و توسعه اجتماعی بیشتر خواهد بود (الوانی و سید نقوي 1381: 6).
هر چند این سه جزء ساختار اصلي سرمايه اجتماعی را تشکیل میدهند ولی مجزا از یکدیگر نیستند و متقابلاً در فرآیندهای اجتماعی یکدیگر را تقویت میکنند (پاتنام، 1380: 309).
بنابراين ويژگيهاي معرف جامعه ي مدني، نظير همكاري، اعتماد، معامله متقابل، مشارکت مدنی و رفاه اجتماعی را در یک سیکل دور بازتولید قرار میگیرند.
برعکس، عدم وجود این ویژگیها در جامعه غير مدني نيز خصلتی خود تقویت کننده دارد و خصلتهاي متضاد آن را بازتولید میکند. اعتماد تسهیل کننده کنشهاي متقابل و همکاری است که این وضعیت به نوبه خود متقابلاً سطح اعتماد بین افراد را ارتقا میبخشد. به همین جهت از دیدگاه وي، سرمايه اجتماعی چيزي بيش از جمع جبري عناصر تشكيل دهنده آن است( تاجبخش 1384: 13). به همین جهت، فرصتهاي زندگي نسل امروز علاوه بر منابع اجتماعي والدينشان، منابع اجتماعی خویشاوندان و گروه قومی والدينشان نيز هست. از آن جا که منابع اجتماعی در اختیار والدينشان برآمده از توزیع نابرابر منابع است، موجب میشود که نابرابريهاي اجتماعی در سرمايه اجتماعي تجسم یابد و بازتولید شود (پاتنام؛ 13847: 111).
پیشینه پژوهش
آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه (1400) در تبیین جامعه شناختی تاثیر سرمایه اجتماعی بر
توسعه اقتصادی استان هرمزگان نشان دادند: بیشترین میزان توسعه یافتگی اقتصادی را بندرلنگه و کمترین میزان توسعه یافتگی مربوط به ابوموسی و میناب میباشد. علاوه برآن، با استناد به آمارهای استنباطی میتوان گفت بین سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی رابطه معکوس وجود دارد؛ که این رابطه معکوس ناشی از پیوندهای قوی در بین شهرستانهای مورد مطالعه میباشد؛ و براساس نظریه پیوندهای ضعیف، پیوندهای درون گروهی منجر به عدم توسعه یافتگی میشود.
آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه(1399) در بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توسعه اجتماعی (مطالعه موردی استان هرمزگان)نشان دادند میانگین به‌دست‌آمده از آمارهای توصیفی نشان میدهد که میانگین سرمایه اجتماعی (74/2) و توسعه اجتماعی (25/375) به‌ترتیب در سطح متوسط و پایین قرار دارد. همچنین طبق یافته‌ها، توسعه اجتماعی در پارسیان در سطح بالایی قرار داشت و کمترین میزان توسعه اجتماعی مربوط به شهرستان سیریک بود. نتایج آزمون استنباطی نشان داد که رابطه‌ای معکوس بین دو متغیر سرمایه اجتماعی و توسعه اجتماعی وجود دارد؛ این امر ناشی از وجود پیوندهای قوی درون‌گروهی بین شهروندان هرمزگانی است. براساس نظریه گرانووتر، پیوندهای قوی درون‌گروهی سبب محدود شدن روابط و در نتیجه، عدم توسعه‌یافتگی اجتماعی میشود.
یوسفی و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان "عوامل مؤثر بر سرمایه- اجتماعی جوانان" به این نتیجه دست یافتند که سرمایه اجتماعی در بین جوانان در سطح پایینی قرار دارد. همچنین نتایج بیانگر تأثیرعوامل اقتصادی-اجتماعی، روانشناختی فردی، سبک زندگی، ساختارهای اجتماعی و شیوه حکمرانی بر میزان سرمایه اجتماعی میباشد.
صیدایی و همکاران (1398) در مطالعهای تحت عنوان "ارزیابی سرمایه اجتماعی و عوامل موثر بر آن" سرمایه اجتماعی در بین شهروندان میانکوه در حد متوسط میباشد. همچنین نتایج نشان داد که تحصیلات بیشترین تاثیر را بر سرمایه اجتماعی گذاشته است.
شریفی نیا و همکاران (1399) در تحقیقی با عنوان "ارزیابی سرمایه اجتماعی در سکونتگاههای روستایی" در شهرستان بابل به این نتیجه رسیدند که وضعیت سرمایه اجتماعی که شامل انسجام، اعتماد، مشارکت و در حد پایینی قرار دارد. همچنین رابطه معكوس بين سرمایه اجتماعی و جمعیت برقرار است؛ بدین معنا جمعیت، کمتر سرمایه اجتماعی بالاتری دارند.
علاوه بر آن، خوش فر و میرزاخانی (1395)، درپژوهشی با موضوع بررسی بین شاخصهای سرمایه اجتماعی با سطح توسعه یافتگی، نشان دادند؛ رابطه ی بین دو متغیر سرمایه اجتماعی کلان و سطح توسعه یافتگی به لحاظ آماری معنادار نبوده است. لکن جهت رابطه گویای رابطه ی معکوس بین این دو متغیر میباشد؛ به طوری که هر چه از مناطق کمتر توسعه یافته به سوی مناطق بیشتر توسعه یافته میرویم، میزان سرمایه ی اجتماعی کاهش مییابد.
دلیچ و همکاران2 (2017) در تحقیقی با هدف شناسایی و تحلیل وضعیت در زمینه گروهها و شبکه ها، اعتماد انسجام، کنش جمعی و هم کاری همبستگی اجتماعی و توانمندسازی و اقدام سیاسی، به عنوان ابعاد کلیدی سرمایه اجتماعی و اهمیت آن در توسعه اجتماعی - اقتصادی که در شهریوستی هرزگوین با روش تحليل ثانويه انجام دادند؛ دریافتند که وضعیت نسبتاً رضایت بخش در حوزه ابعاد مشاهده شده اجتماعی در بوسنی هرزگوین وجود دارد، که بر توسعه اقتصادی اثرگذار میباشد. بنابراین سازندگان سیاستهای اقتصادی اجتماعی باید تلاش بیشتری در زمینه توسعه سرمایه اجتماعی داشته باشند؛ که پتانسیل قابل توجهی در زمینه تحریکات توسعه اجتماعی اقتصادی دارد.
بوزداگ3 (2015) پژوهشی تحت عنوان "تأثير سرمايه اجتماعی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی" به روش کیفی و بین 18 خانوار ساکن در دهکدههای اینسسو و مولاداووت انجام داد. باتوجه به شرایط یکسان از قبیل تحصیلات، هویت قومی و ویژگیهای دموگرافیک؛ نتایج حاصل از مشاهده میدانی و مصاحبه بوزاک بیانگر این نکته بود که در دهکدهای که نرخ مشارکت، همکاری و به طور کلی سرمایه اجتماعی درسطح بالایی قرار داشت، موقعیت آن دهکده نیز از لحاظ اجتماعی و اقتصادی نسبت به روستای دیگر، بهتر بود.
پرایتنو و همکاران4 (2014) برای سنجش سطح سرمایه اجتماعی از پرسشهایی مانند احساس جامعه، توانمندسازی، رفتار همسایه و مشارکت در فعالیتهای اجتماعی استفاده میکنند. نتایج نشان میدهد حس مکان و حس اجتماعی و بعضی از ویژگیهای جمعیت شناختی، امکان مشارکت اجتماع را در روابط عمومی و توسعه مبتنی بر اجتماع ممکن میسازد.
به زعم آتاناسی و همکاران5 (2014)، اعتماد، مسیر اصلی تاثیر سرمایه اجتماعی بر رفتار سرمایهگذاری در مناطق روستایی است به این خاطر که سطوح بالای سرمایه اجتماعی سبب میشود که بخش زیادی از ثروت مالی روستاییان در فعالیتهای تولیدی و توسعه بخش کشاورزی و سایر بخشهای تولیدی در مناطق روستایی به کار گرفته شود و سنجش کمتری به عنوان پول نقد باقی بماند.
روش شناسی
مطالعه تجربی پژوهش حاضر، پیمایشی از نوع توصیفی- تحلیلی از دادههای فایل آمایش سرزمین استان هرمزگان که در سال 1396 گردآوری شده بود، استفاده گردید. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل 13 شهرستان استان هرمزگان میباشد. استان هرمزگان طبق تقسیمات ارضی و کشوری به 13 شهرستان به نامهای بندر عباس، میناب بندرلنگه، بستک، رودان، جاسک، قشم، حاجی آباد، پارسیان، ابوموسی، بندر خمیر، بشاگرد و سیریک؛ 38 شهر، 38 بخش، 2265 آبادی دارای سکنه تقسیم شده است (فتاحی و همکاران، 1396). همچنین گردآوري دادهها بر اساس پرسشنامه سرمایه اجتماعی بدست آمده است.
یافته‌ها
در این بخش شاخص کل سرمایه اجتماعی امتشکل از ابعاد سرمایه کلان خرد و میانی (استان هرمزگان و همچنین کل کشور برحسب متغیرهای جمعيتي نظير سن و جنس و محل سکونت و... ) و همچنین برخی ویژگیهای اجتماعی از قبیل وضعیت تحصیلات فعالیت، تاهل و... ارائه میشود.
جدول 1:یافتههای توصیفی سرمایه اجتماعی استان هرمزگان
مقیاس ها | میانگین | انحراف معیار | واریانس | حداقل نمره | حداکثر نمره | تعداد |
سرمایه اجتماعی | 2.74 | 0.13 | 0.15 | 2.5 | 2.9 | 13 |
با توجه به اطلاعات جدول فوق و همچنین مقدار میانگین به دست آمده میتوان بدین نتیجه رسید که سرمایه اجتماعی در 13 شهرستان استان هرمزگان در سطح متوسطی قرار دارد.
سرمایه اجتماعی کل بر حسب شهرستان برطبق جدول زیر میانگین سرمایه اجتماعی استان هرمزگان برابر با 2.74 میباشد که میانگین سرمایه اجتماعی کل کشور برابر با 2.79 میباشد و تقریباً سرمایه اجتماعی هرمزگان نزدیک به سرمایه اجتماعی کل کشور است. در بین شهرستانهای استان هرمزگان شهرستان جاسک با میانگین 2.94 بالاترین سرمایه اجتماعی را داشته است و پس از آن شهرستان میناب با میانگین 2.90 در رتبه بعدی قرار دارد. کمترین سرمایه اجتماعی نیز متعلق به شهرستان رودان با میانگین 2.50 بوده است. همچنین شهرستانهای پارسیان و سیریک به ترتیب با میانگین 2.64 و 2.66جزو شهرستانهای با سرمایه اجتماعی پایین در مقایسه با سایر شهرستانهای استان هرمزگان هستند.
جدول 2: میانگین سرمایه اجتماعی کل به تفکیک شهرستانهای استان هرمزگان
| بندرلنگه | بندرعباس | بشاگرد | بستک | حاجی آباد | جاسک | خمیر | میناب | پارسیان | قشم | رودان | سيریک | استان هرمزگان | کشور |
سرمایه اجتماعی | 2.85 | 2.82 | 2.76 | 2.86 | 2.72 | 2.94 | 2.69 | 2.90 | 2.64 | 2.77 | 2.50 | 2.66 | 2.76 | 2.79 |
** میانگین نمرات بين 1 تا 5 میباشد
سرمایه اجتماعی کل بر حسب محل سكونت
میانگین سرمایه اجتماعی در نقاط شهری استان هرمزگان برابر با اما در سطح کشور با توجه اینکه میانگین سرمایه اجتماعی در هر دو بخش روستایی و شهری بیشتر از میانگین استان هرمزگان بوده است، سرمایه اجتماعی روستاییان بیشتر و بالاتر از شهرنشینان کل کشور بوده است.
جدول 3: میانگین سرمایه اجتماعی به تفکیک نقاط شهری و روستایی
سرمایه اجتماعی | استان هرمزگان | کشور |
نقاط شهری | 2.74 | 2.76 |
نقاط روستایی | 2.74 | 2.87 |
سرمایه اجتماعی مردان در استان هرمزگان بیشتر از زنان این استان بوده است؛ ب طوری که میانگین برای مردان 2.78 و برای زنان 2.68 بوده است. در سطح کشور سرمایه اجتماعی زنان و مردان با هم برابر بوده و تقریباً بالاتر از وضعیت استان هرمزگان بوده است.
جدول 4: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب جنسیت پاسخگویان
سرمایه اجتماعی | استان هرمزگان | کشور |
مرد | 2.78 | 2.79 |
زن | 2.68 | 2.79 |
در جدول زیر سرمایه اجتماعی در بین گروههای سنی مختلف برای استان هرمزگان نشان داده شده است. میانگین گروه سنی کمتر از 30 سال (2.67) پایین تر از دو گروه سنی دیگر است و افراد بالای 55 سال در این استان دارای بالاترین میانگین سرمایه اجتماعی بوده اند ؛ که در سطح کشوری نیز بیشترین میانگین متعلق به همین گروه سنی میباشد با این تفاوت که سرمایه اجتماعی افراد بالای 55 سال در کل کشور بیشتر از استان هرمزگان بوده است. در مجموع سرمایه اجتماعی گروههای مختلف سنی کل کشور تاحدودی بالاتر از استان هرمزگان میباشد.
جدول 5: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب سن پاسخگویان
سرمایه اجتماعی | استان هرمزگان | کشور |
کمتر از 30 سال | 2.67 | 2.75 |
30 تا 54 سال | 2.77 | 2.78 |
55 سال به بالا | 2.79 | 2.88 |
همانطور که در جدول زیر مشخص است، سرمایه اجتماعی افراد مجرد ساکن در استان هرمزگان تاحدودی بیشتر از افراد متأهل بوده برای کل کشور این قضیه برعکس میباشد. در استان هرمزگان میانگین اجتماعی افراد مجرد 2.76 افراد متأهل 2.74، افراد مطلقه 2.64، افراد همسر فوت کرده 2.86 و افراد جدا شده بدون طلاق 2.71 بوده است که بیشترین سرمایه اجتماعی در این استان متعلق به افراد همسر فوت کرده و کمترین متعلق به افراد مطلقه میباشد. برای کل کشور میانگین سرمایه اجتماعی همانند استان هرمزگان بیشترین سرمایه در بین افراد همسر فوت کرده با میانگین 2.91 و کمترین در بین افراد مطلقه با میانگین 2.71 مشاهده شده است.
جدول 6: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب وضعیت تأمل پاسخگویان
سرمایه اجتماعی | استان هرمزگان | کشور |
مجرد | 2.76 | 2.73 |
متأهل | 2.74 | 2.80 |
مطلقه | 2.64 | 2.71 |
همسر فوت کرده | 2.86 | 2.91 |
جدا شده بدون طلاق | 2.71 | 2.78 |
اطلاعات جدول زیر نشان میدهد که میانگین سرمایه اجتماعی افراد شیعه ساکن در استان هرمزگان 2.74 و افراد سنی 2.73 بوده است که تقريباً دارای سرمایه یکسانی هستند و میانگین کشوری آن بدین صورت است که افراد شیعه مذهب دارای میانگین 2.79 و افراد دارای مذهب تسنن میانگین 2.76 را داشته اند. افراد وابسته به اقلیتهای دینی در استان هرمزگان همانند کل کشور دارای سرمایه اجتماعی با میانگین 2.70 بودهاند.
جدول 7: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب مذهب پاسخگویان
سرمایه اجتماعی | استان هرمزگان | کشور |
شيعه | 2.74 | 2.79 |
سنی | 2.73 | 2.76 |
اقلیتهای دینی | 2.70 | 2.70 |
در جدول زیر سرمایه اجتماعی افراد بر اساس میزان تحصیلات نشان است. در استان هرمزگان بالاترین سرمایه متعلق به افراد با تحصیلات ابتدایی با میانگین 2.92 بوده است که در کل کشور این میزان با همین میانگین 2.92 متعلق به افراد بی سواد بوده است. افراد دیپلمه در استان هرمزگان دارای پایین ترین سرمایه اجتماعی با میانگین 2.69 بوده اند. همچنین افراد دارای تحصیلات فوق لیسانس و دکترا با میانگین 2.72 در کل کشور پایین ترین سرمایه اجتماعی را کسب کردهاند.
جدول 8: میانگین سرمایه اجتماعی برحسب وضعیت تحصیلی پاسخگویان
سرمایه اجتماعی | استان هرمزگان | کشور |
بی سواد | 2.70 | 2.92 |
ابتدایی | 2.92 | 2.86 |
متوسطه | 2.79 | 2.81 |
دیپلم | 2.69 | 2.75 |
فوق دیپلم٫ لیسانس | 2.71 | 2.73 |
فوق لیسانس٫ دکترا | 2.75 | 2.72 |
حوزوی | 2.63 | 2.79 |
آنچه از جدول زیر مشخص است این است که سرمایه اجتماعی استان هرمزگان برای افراد شاغل 2.74- افراد بیکار افراد و خانه دار 2.67- افراد محصل و دانشجو و یا طلبه 2.76 و افراد بازنشسته 2.78 بوده است که افراد بازنشسته و یا مستمری بگیر دارای همچنین در سطح کشوری نیز افراد بازنشسته و مستمری بگیر با میانگین 2.83 بالاترین سرمایه اجتماعی را داشته اند. افراد بیکار با میانگین 2.73 پایین ترین سرمایه اجتماعی را در بین دسته بندی مختلف افراد بر اساس شغل و وضعیت فعالیت به خود اختصاص داده اند.
جدول 9: میانگین سرمایه اجتماعی بر حسب وضعیت فعالیت پاسخگویان
سرمایه اجتماعی | استان هرمزگان | کشور |
شاغل | 2.74 | 2.78 |
بیکار | 2.63 | 2.73 |
خانه دار | 2.67 | 2.82 |
محصل / دانشجو | 2.76 | 2.75 |
بازنشسته | 2.78 | 2.83 |
سایر | 2.61 | 2.91 |
متغیرهای جمعیتی
بررسی رابطه بین متغیرهای جمعیتی و سرمایه اجتماعی نشان میدهد که رابطه خطی قوی و حتی متوسطی بین این متغیرها برقرار نیست. رابطه بین درصد شهری و سرمایه اجتماعی کلان بیشتر مقدار منفی و بین سرمایه اجتماعی میانی و بعد خانوار بیشترین مقدار رابطه مثبت وجود دارد.
جدول 10: نتایج آزمون پیرسون برحسب متغیرهای جمعیتی
همبستگی پیرسون | سرمایه اجتماع | سرمایه اجتماعی میانی | سرمایه اجتماعی کلان | سرمایه کل | |||
جمعیت سرشماری 95 | ضريب همدستگی | 0.176 | 0.052 | .129 | .209 |
| |
سطح معناداری | 0.565 | 0.865 | 0.647 | .494 | |||
تعداد | 13 | 13 | 13 | 13 | |||
تراکم جمعیت | ضريب همدستگی | 0.011 | -0.237 | -0.146 | -.055 | ||
سطح معناداری | 0.972 | 0.436 | 0.635 | .859 | |||
تعداد | 13 | 13 | 13 | 13 | |||
بعد خانوار | ضريب همدستگی | -0.055 | 0.501 | 0.363 | .357 | ||
سطح معناداری | 0.585 | 0.081 | 0.223 | .231 | |||
تعداد | 13 | 13 | 13 | 13 | |||
درصد شهری | ضریب همدستگی | 0.099 | -0.316 | -0.432 | -.302 | ||
سطح معناداری | 0.748 | 0.292 | 0.141 | .316 | |||
تعداد | 13 | 13 | 13 | 13 | |||
نرخ باسوادی | ضریب همدستگی | .047 | -.187 | -.325 | -.148 | ||
سطح معناداری | .879 | .541 | .629 | .629 | |||
تعداد | 13 | 13 | 13 | 13 | |||
بررسی روابط غیر خطی هم نشان میهد اگر چه با افزایش تراکم جمعیت سرمایه اجتماعی خرد کاهش مییابد اما در ادامه با افزایش آن همین سرمایه افزایش مییابد البته این رابطه قوی بین این متغیر بر قرار نیست. رابطه سرمایه اجتماعی میانی و کلان با درصد شهر نشینی نیز همین گونه است. نرخ با سوادی یکی از متغیرهای تاثیرگذار در بررسی روابط بین متغیرها نشان میدهد که قویترین رابطه مثبت بین نرخ با سوادی و سرمایه اجتماعی خرد و قویترین رابطه معکوس بین نرخ با سوادی و سرمایه اجتماعی کلان است.
نتیجهگیری
یافته‌ها نشان داده است که تقریبا سرمایه اجتماعی هرمزگان نزدیک به سرمایه اجتماعی کل کشور است. در بین شهرستانهای استان هرمزگان، شهرستان جاسک با میانگین (2.94) بالاترین سرمایه اجتماعی را داشته است و پس از آن شهرستان میناب با میانگین (2.90) در رتبه بعدی قراردارد. همچنین کمترین سرمایه اجتماعی نیز متعلق به شهرستان رودان با میانگین (2.50) بوده است. به طور دقیق تر و بر حسب ویژگیهای فردی میتوان گفت سرمایه اجتماعی در بین مردان با میانگین (2.78)، افراد بالای 55 سال (2.79)، افراد شیعه مذهب (2.78) و بازنشستهها (2.78) بیش از سایرین میباشد که آمارها به طور تقریبی نزدیک به میزان سرمایه اجتماعی در سراسر کشور میباشد.
مردان اغلب به دلیل ارتباط با محیط بیرون و به تبع فعالیتهای اجتماعی بیشتر و قرار گرفتن در موقعیتهای اجتماعی و شغلی بهترنسبت به زنان، همواره با طیف وسیع تری از افراد در ارتباط قرار میگیرند و فرصت برقراری ارتباط و گسترش پیوندهای اجتماعی، برای مردان به مراتب بیشتر است که این مساله هم به لحاظ تعداد افرادی که میتوانند با آنها در ارتباط باشند و هم به لحاظ نوع افراد (اندازه و ترکیب شبکه) امتیاز مهمی برای مردان محسوب میگردد.سیاست گذاری در جهت افزایش سرمایه اجتماعی میتواند در بالا بردن میزان به امید به زندگی را افزایش میهد. با توجه به تحقیق تقویت عوامل اجتماعی در بین افراد جامعه گام موثری برای افزایش امید به آینده و زندگی خواهد بود .نتایج نشان میدهد که سرمایه اجتماعی بر متغیرهای جمعیتی همبستگی مثبت و معنی دار میباشد. علیزاده اقدام (1391) نشان داد که عوامل سرمایه اجتماعی با امید به زندگی رابطه معنا دار و مستقیمی دارد یعنی افزایش عوامل سرمایه اجتماعی زمینه را برای امیدوار شدن افراد نسبت به آینده افزایش میدهد.
منابع
- بهزاد، داود (1381) «سرمایه اجتماعی بستري براي ارتقاي سلامت». فصلنامة رفاه اجتماعي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، سال دوم، شماره 6.
- پاتنام، رابرت (1380). دموکراسی و سنتهای مدنی، ترجمه محمد تقیق دلفروز، تهران، انتشارات وزارت کشور.
- خوش فر؛ غلامرضا؛ میرزاخانی، شهربانو (1395). بررسی رابطه بین شاخصهای سرمایه اجتماعی با توسعه یافتگی (مورد مطالعه: شهرستانهای استان گلستان درسالهای 1390-1385)، دوفصلنامه مشارکت و توسعه اجتماعي، دوره دوم، شماره 3، پاییز و زمستان 1395، صص 25-1.
- شارع پور، محمود (1390)، سنجش نابرابري در سرمایه اجتماعی با استفاده از تکنیکهای ژنراتور، تحليل اجتماعی نظم اجتماعی: نظم و نابرابری، شماره 60، بهار و تابستان، ص 111-129.
- شریفی نیا، زهرا (1398)، ارزیابی سرمایه اجتماعی در سکونتگاههای روستایی (مورد مطالعه: دهستان گنج افروز شهرستان بابل)، فصلنامه نگرشهای نو در جغرافیای انسانی، سال یازدهم، شماره 2، صدر 326-313.
- صادق پور، رسول (1392). بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی در پیشرفت، توسعه اقتصادی و اجتماعی در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته توسعه اقتصادی و برنامه ریزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یزد.
- صیدایی اسکندر؛ نظری سرمازه حمید؛ احمدوند، معصومه (1399)، تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در بخش میانکوه شهرستان اردل بااستفاده از رویکرد مدل سازی معادلات ساختاری، فصلنامه علمی برنامهریزی فضایی، سال دهم، شماره 4، صص 131-113.
- آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه (1399) بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توسعه اجتماعی (مطالعه موردی استان هرمزگان) مجله: پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی » بهار و تابستان 1399 - شماره 21 (صفحه - از 267 تا 294).
- آشینه محمد، فتحی، سروش، شیری، طهمورث و هدایت الله نیکخواه(1400)، تبیین جامعه شناختی تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه اقتصادی استان هرمزگان، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی ایران دوره و شماره: دوره 13، شماره 51 - شماره پیاپی 48، شهریور 1400 صفحه 107-121.
- عزمی آئیژ ؛ دادورخانی، فضیله؛ ملکان، احمد ؛ احمدی، راشد (1392)، مطالعه تطبیقی سرمایه اجتماعی بر ارتقای توسعه روستایی (مورد مطالعه: دهستان گودین، شهرستان کنگاور)، مجله برنامهریزی فضایی، سال سوم، شماره 3 (پیاپی 10)، صص 144-125 .
- فیلد، جان (1385). سرمایه اجتماعی، مترجم: جلال متقی، تهران، انتشارات موسسه تحقیقات اجتماعی.
- قاسمی، وحید؛ فائقی، سحر؛ امیر آرمین (1392)، سنجش سرمایه اجتماعی و سطح بندی آن در طبقات مختلف مناطق 14 گانه شهر اصفهان در سال 91 - 1390، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال پنجم، سال3، صص 30-8.
- کاظمی، سعید؛ ملکان، عمران (1395)، سرمایه اجتماعی و نقش آن در سازمان، دومین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی در ایران، صص 16-1.
- كلمن، جيمز (1377)، بنیادهای نظریه اجتماعی، مترجم: منوچهری، نشر نویسندگان.
- کلمن، جيمز (1381) بنيادهاي نظرية اجتماعي، ترجمة منوچهر صبوري، تهران: نشر نی.
- گیدنز، آنتونی (1382)، جامعه شناسی، مترجم: منوچهر صبوری، چاپ دهم، تهران: نشرنی
- مهرگان، نادر ؛ دلیری، حسن (1394)، بررسی ارتباط میان سرمایه اجتماعی و توسعه انسانی در استانهای ایران، فصلنامه پژوهش‌های رشد و توسعه پایدار شماره 2، صص 136-117
- الوانی، سیدمهدی، سیدنقوی، میر علی (1381)، سرمایه اجتماعی: مفاهیم و نظریهها، فصلنامه مطالعات مدیریت، شماره 33 و 34، صص 9-26.
- ولکاک، مایکل و دیپاناریان (1384)، سرمایه اجتماعی و تبعات آن برای نظریه توسعه، پژوهش و سیاستگذاری، سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاکباز، تهران، نشر شيرازه.
- یوسفی، نازیلا ؛ اسماعیلی، سجاد ؛ تبریزچی، نرگس ؛ بابایی، فاطمه (1399)، عوامل مؤثر بر سرمایه اجتماعی جوانان در ایران: مرور و ساختارمند نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، سال چهارم، شماره 3، صص 299-289
- Attanasi, G., Casoria, F., and Centorrino, S (2014), Cultural investment, local development and instantaneous social capital: A case study of a gathering festival in the South of Italy. Environmental Economics and Natural Resources, 1 (6), 12- 25.
- Bourdieu, P. (1986). The Forms of capital. New York, Greenwood.
- Bozdag, Ilgi (2015), Effects of Social Capital in Social and Economic Development, Middle East Technical University, Regional Policy and Governance, PP: 1-16.
- Delic, Zlatan; Saric, Hariz; Osmanovic, Nedim (2017), Significance of Social in Socio- econome Development of Bosnia Herzgovina, International Business Research, 10(3):16, pp. 182-169.
- Fukuyama, Francis (2001)"Social capital, civil society and development", Third World Quarterly, Vol 22, No 1, pp7-20.
- Prayitno, G., Matsushima, K., Jeong, H., Kobayashi, K., (2014). Social capital and migration in rural area development, Procedia Environmental Sciences, Vol 20, Pp 543-552.
[1] 1 پژوهشگر و عضو هیا ت علمی، دانشکده علوم انسانی، واحد تهران غرب دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول).
(E mail: m.ashineh48@yahoo.com)
[2] Delic et al
[3] Bozdag
[4] Prayitno et al
[5] Attanasi et al