بازخوانی حمام‌های دوره صفوی بر اساس سفرنامه‌های سده‌های دهم تا دوازدهم هجری، با تأکید بر معماری حمام‌ها
محورهای موضوعی : معماری
نجمه صنمی
1
,
محسن طبسی
2
,
وحید احمدی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
2 - دانشیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
3 - استادیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
کلید واژه: حمام, سفرنامه, معماری, مردم‌شناسی, دوره صفوی,
چکیده مقاله :
دوره صفوی را می‌توان یکی از ادوار مهم فرهنگی و اجتماعی ایران و از نقاط عطف تاریخ معماری این سرزمین دانست. موقعیت ممتاز ژئوپلتیکی و جاذبه‌های اقتصادی ایران در روزگار صفوی سبب شد تا جهانگردان بسیاری به ایران آیند که اغلب ایشان پس از بازگشت، به نگارش خاطرات سفر پرداختند. سفرنامه‌های جهانگردان اروپایی در سده‌های دهم تا دوازدهم هجری که به‌تقریب، هم‌عصر با دوره صفوی است، فارغ از اهداف سفر یا کاستی‌های متن و بعضاً کج‌فهمی‌ها، یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخ معماری ایران به‌شمار می‌روند. کمبود اسناد و منابع مکتوب در باب تاریخ معماری و چگونگی ساخت بناها، ضرورت مطالعه و تأمل در سفرنامه‌ها را از این منظر، دوچندان می‌کند. از سویی دیگر، حمام‌ها به‌عنوان گونه‌ای خاص در معماری ایران، یکی از آسیب‌پذیرترین انواع معماری هستند که متأسفانه، تخریب آن‌ها در دهه‌های اخیر فزونی یافته است. بنابراین، هر منبعی که به شناخت و درک بهتر از این پدیده پیچیده در معماری ایرانی کمک کند، ارزشمند است. حمام‌های ایرانی از دو منظر موردتوجه جهانگردان بوده‌اند، نخست و بیشتر، فرهنگ عامه و دیگر و کمتر، معماری حمام. این تحقیق در پی آن است که با مطالعه همان اندک منابع، تصویر ارائه‌شده توسط جهانگردان سده‌های دهم تا دوازدهم هجری قمری از معماری حمام‌های ایرانی را نشان دهد. بر این اساس، پرسش تحقیق این است که چه وجوهی از معماری حمام‌ها در سفرنامه‌های سده دهم تا دوازدهم هجری موردتوجه جهانگردان قرار گرفته‌اند؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهند که از آن‌جاکه اغلب جهانگردان با پدیده حمام ایرانی، آشنا نبوده‌اند لذا تعداد کم‌شماری از موضوعات معماری حمام‌ها، شامل گونه‌شناسی، فضاها و ریزفضاها، اجزاء و عناصر، و تأسیسات را موردتوجه قرار داده‌اند. اگرچه سفرنامه‌های عصر صفوی، منابع ارزشمندی برای شناخت تاریخ و فرهنگ آن روزگار هستند اما درخصوص معماری حمام‌ها، نمی‌توانند منابع قابل اتکایی به‌شمار آیند.
Introduction: The Safavid period can be considered one of the important cultural and social periods of Iran and one of the turning points in the architectural history of this land. Iran's privileged geopolitical position and economic attractions in the Safavid era caused many travelers to come to Iran, and most of them wrote travel diaries after returning. The travelogues of European travelers in the 10th to 12th centuries AH, which is approximately the same time as the Safavid period, are considered one of the most important documents of Iranian architectural history, regardless of the purpose of the trip or the shortcomings of the text and sometimes misunderstandings. The lack of documents and written sources about the history of architecture and how buildings are built show the necessity of studying and reflecting on travelogues from this point of view. On the other hand, bathhouses, as a special type in Iranian architecture, are one of the most vulnerable types of architecture, and unfortunately, their destruction has increased in recent decades. Therefore, any source that helps to know and better understand this complex phenomenon in Iranian architecture is valuable. Iranian bathhouses have attracted the attention of tourists from two perspectives, first and more popular culture and second and less, bath architecture. This research seeks to show the image presented by European tourists of the 10th to 12th centuries AH of the Iranian bathhouses by studying a few sources. The research questions are: 1. What aspects of the bathhouses have been noticed by the tourists in their travelogues of the 10th to 12th centuries AH? 2. by emphasizing the architecture of the bathhouses, what are the differences between the image presented by the travel writers and what we know about the baths today? Methodology: The method in this research has a qualitative paradigm and was done in an interpretative-historical way. Data collection has been done through documentary studies and field observations of the bathhouses. Among the many travelogues written in the research period, 26 travelogues were selected and studied. Among the aforementioned travelogues, only six travelogues have mentioned the bathhouses. In chronological order, these travelogues are Figueroa's travelogue, Pietro Della Valle’s travelogue, Adam Olearius's travelogue, Chardin's travelogue, Kaempfer's travelogue, and travel observations from Bengal to Iran by William Francklin. Results: From a quantitative point of view, Architecture has been the most important topic. The Second topic of the travellers’ attention is the Anthropological aspects of bathhouses. Travel writers have also mentioned the Medical and Religious aspects. From a qualitative point of view, with an emphasis on the architecture of bathhouses, the cases mentioned by travelers were very few and incomplete in most cases. The image presented by travelers has many differences from what we know about the architecture of bathhouses today. Conclusion: In general, it can be concluded that the Safavid period was brilliant in the architecture of baths. Most travelers are not familiar with the unique phenomenon called the bathhouse, and that is why few travel books have mentioned the bathhouses and also the few topics of the architecture of the baths. Although the travelogues of the 10th to 12th centuries AH are very important and valuable sources for knowing the history and culture of the Safavid period, they cannot be considered reliable sources regarding the architecture of the bathhouses.
• ابی زاده، سامان؛ پیربابائی، محمدتقی و نژاد ابراهیمی، احد (1398)، بازخوانی ساختار شهر اردبیل دوره صفویه بر اساس تطبیق متون تاریخی در نقشه آدام اولئاریوس، هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، سال 24، ش 4، 82- 71.
• آسانووا، گالينا و دوو، مارتين (1382)، طرح مرمت و بازسازي حمام صرافان بخارا، ترجمه دکتر علي‌اکبر خان محمدي، کتاب ماه هنر، ش 58-57 (خرداد و تير 1382)، 169- 164.
• اعطا، علی؛ اعتصام، ایرج و شاه‌چراغی، آزاده (1399)، جستاری روایت پژوهانه پیرامون باغ ایرانی از نظرگاه متون و سفرنامه‌ها (نمونه موردی باغ‌های تهران در دوره قاجار، جامعه شناسی هنر و ادبیات، سال 12، ش 1، 280- 247.
• اعظم واقفی، سيد حسين (1374)، میراث‌فرهنگی نطنز، جلد اول، مؤلف: تهران.
• الئاریوس، آدام (1363). سفرنامه آدام الئاریوس (بخش ایران)، ترجمه احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
• باستاني پاريزي، محمدابراهيم (1362) سياست و اقتصاد عصر صفوي، چاپ سوم، تهران: انتشارات صفي علي‌شاه.
• بلاذری (1346)، فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران: بنياد فرهنگ ايران.
• بلیلان اصل، لیدا (1395)، ساختار فضایی شهر تبریز در دوره صفوی با مقایسه تطبیقی سفرنامه‌ها و اسناد تصویری، باغ نظر، سال 13، ش 38، 60- 47.
• پاپادوپولو، آلکساندر (1368)، معماری اسلامی، ترجمه دکتر حشمت جزنی، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
• پوربختیار، غفار (1402). کارکرد حمام و استحمام در بازتاب تمایزات اجتماعی جامعه ایران در عصر قاجار، تاریخ اسلام و ایران، ش 57، 112- 98.
• پور حیدر توچاهی، مریم و پوراشمنان طالمی، محمدمهدی (1399)، بازشناسی نقش ورودی در نظام کالبدی حمام‌های گیلان در دوره قاجاریه، معماری شناسی، سال دوم، ش 14، 8- 1.
• پيرنيا، محمدکريم (1372)، آشنايي با معماري اسلامي ايران، ساختمان‌هاي درون شهري و برون شهري، تدوين غلامحسين معماريان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران.
ج تجويدي، علي‌اکبر (2532)، دانستني‌هاي نوين درباره هنر و باستان‌شناسي عصر هخامنشي بر بنياد کاوش‌هاي پنج‌ساله تخت‌جمشید در سال‌هاي 2527 تا 2532 شاهنشاهي، تهران: اداره کل وزارت فرهنگ و هنر.
• ثواقب، جهان‌بخش؛ هادی، معصومه و مشکانی، لیلا (1397)، ساختار کالبدی - فضایی شهر ایرانی عصر ناصری از منظر سیاحان غربی (1275- 1227)، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال 9، ش 32، 148- 123.
• جُرّ، خليل (1367)، فرهنگ لاروس (عربي-فارسي)، ترجمه سيد احمد طبيبيان، تهران: انتشارات اميرکبير.
• حاجی قاسمی، کامبيز [گردآورنده] (1383)، گنج‌نامه؛ حمام‌ها. جلد 18، تهران: دانشگاه شهيد بهشتی.
• حسینی زاده مهرجردی، سیده سعیده (1397)، بازخوانی عناصر هویت‌بخش معماری و شهرسازی یزد در سفرنامه ابراهم جکسون، مطالعات ملی، سال 19، ش 1، 130- 111.
• حقيقت، عبدالرفيع (1347)، حمام پهنه سمنان، يغما، سال 21، ش 2، 97- 96.
• خواند مير (1353)، حبيب السير فی اخبار افراد بشر، زير نظر محمد دبيرسياقی، چاپ دوم، تهران: کتاب‌فروشی خيام.
• دهخدا، علي‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، زير نظر محمد معين و سيد جعفر شهيدي، چاپ دوم (دوره جديد)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ذوالفقاری، حسن (1401)، حمام‌های قدیمی دامغان و آداب آن، فرهنگ قومس، ش 70، 54- 35.
• راوندی، مرتضی (1372)، تاريخ اجتماعی ايران، جلد پنجم: حيات اقتصادی مردم ايران از آغاز تا امروز، تهران: نشر روزبهان.
• رضي، هاشم (1371)، آيين مهر (ميترائيسم)، تهران: انتشارات بهجت.
• زارعی، هانی؛ حیدری، فاطمه و رازانی، مهدی (1396)، تحلیل ویژگی‌های معماری و فضایی حمام‌های قاجاری در اقلیم فارس، معماری اقلیم گرم و خشک، سال 2، ش 5، 19- 1.
• سجادی، سيد علی‌محمد (1382)، حمام و استحمام، کتاب ماه هنر، ش 58- 57، 10- 4.
سروری مهرآباد، مینا و امن زاده، رایحه (1400)، بررسی و تحلیل پراکنش حمام‌های تاریخی شهر تبریز بر روی نقشه دارالسلطنه، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 11، ش 30، 269- 249.
• شاردن، ژان (1362)، سفرنامه شاردن (بخش اصفهان)، ترجمه حسين عريضي، چاپ دوم، تهران: انتشارات نگاه.
• شاه محمدپور، عليرضا (1379)، حمام‌های بيشاپور، در مجموعه مقالات دومين کنگره تاريخ معماری و شهرسازی ايران، ج 3، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور، 158- 139.
• صادقی، سارا؛ میررضی، زهرا و جوانمردزاده، اردشیر (1402)، پژوهشی بر نقوش وابسته به معماری حمام‌های حکومتی و عمومی قاجاری سنندج، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، سال 7، ش 23 (بهار 1402)، 324- 287.
• طاهری، جعفر (1395). حمام در متون طب دوره اسلامی: نظریه و عمل، پژوهش‌های معماری اسلامی، ش 10، 61- 46.
• طبری، محمد بن جرير (1362)، تاريخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاينده، جلد اول، تهران: اساطير.
• طبسی، محسن (1390)، بازخوانی سفرنامه‌ها به‌منظور مطالعه معماری گرمابه‌ها در تاریخ ایران، پژوهشنامه تاریخ، سال 6، ش 21، 23- 1.
• طبسی، محسن (1391)، آشنایی با گرمابههای ایران. مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد و انتشارات سخن‌گستر.
• طبسی، محسن و موسوی، سپیده (1397)، مطالعه تاریخی و تحلیل کالبدی حمام‌های مشهد. مشهد: انتشارات گفتمان شهر (پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن مشهد).
• طبسي، محسن؛ انصاري، مجتبي؛ طاووسي، محمود؛ فخاري تهراني، فرهاد (1386)، بازشناسی ویژگی‌های کالبدی گرمابههای ايران در دوره صفوی، هنرهای زيبا، ش 29، 58- 49.
• طبسي، محسن؛ انصاري، مجتبي؛ طاووسي، محمود؛ فخاري تهراني، فرهاد (*1386)، مطالعه تأثیر اقلیم در طراحی و ساخت گرمابههای ایران، صفه، سال 16، ش 44، 166- 152.
• عسگری، نسیم؛ ناسخیان، شهریار و ایزدی، محمدسعید (1398)، خوانش ساختار معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس با استناد بر سفرنامه‌های قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال 10، ش 38، 36- 21.
• عين‌القضات همداني (بي‌تا)، تمهيدات، با مقدمه و تصحيح و تحشيه و تعليق عفيف عسيران.
• غزالي، ابوحامد محمد (1361)، کيمياي سعادت، به کوشش حسين خديوجم، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي.
• فارسیان، محمدرضا و قاسمی آریان، فاطمه (1397)، بررسی تصویرشناسانه مشهد در سفرنامه از خراسان تا بختیاری اثر هانری رنه دالمانی، پژوهشنامه خراسان بزرگ، ش 33، 95- 81.
• فخار تهراني، فرهاد (1366)، حمام‌ها، در کتاب معماري ايران دوره اسلامي، به کوشش محمد یوسف کياني، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهي.
• فخاري تهراني، فرهاد (1379)، حمام‌ها در نظرگاه زمان، صفّه، ش30 (بهار و تابستان 1379)، 105- 94.
• فرانکلین، ویلیام (۱۳۵۸)، مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سال‌های 1787- 1786 میلادی: با شرح مختصری درباره ویرانه‌های تخت جمشید و رویدادهای جالب دیگر، ترجمه محسن جاویدان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• فیروزی، سورنا؛ موسوی حاجی، سید رسول و سعادت مهر، محمدامین (1400)، حمام‌خانه و گرمابه در جهان ایران از آغاز تا پایان کار ساسانیان، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال 11، ش 2، 236- 197.
• فیگوئروآ، گارسیا د سیلوا (۱۳۶۳)، سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا؛ سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمه غلامرضا سمیعی. تهران: نشر نو.
• قرآن كريم، ترجمه الهی‌قمشه‌ای.
• کامبخش فرد، سيف‌الله (1374)، معبد آناهيتا، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
• کشاورزی، مجید (1376)، مطالعه حمام‌های تاريخی و به طور اخص بررسی و طرح مرمت و احيای حمام شاهزادگان در بازار اصفهان. استاد راهنما دکتر فرهاد فخاری تهرانی، تهران: دانشگاه هنر (پايان‌نامه کارشناسی ارشد مرمت و احيای بناها و بافت‌های تاريخی).
• کمپفر، انگلبرت (۱۳۶۳)، سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهان‌داری، چاپ سوم، تهران: انتشارات خوارزمی.
• گلمبک، ليزا و ويلبر، دونالد (1374)، معماري دوره تيموري در ايران و توران، ترجمه کرامت‌الله افسر و محمد یوسف کياني، تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور.
• مشبکی اصفهانی، علیرضا (1397)، تحلیل ساختار فضایی حمام قبله (خانم) بر مبنای قوانین گشتالت، معماری سبز، ش 10، 21- 13.
• معصومی، غلامرضا، (1374)، سيراف، بندر طاهری، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و نشر قطره.
• معين، محمد (1371)، فرهنگ فارسی، دوره شش‌جلدی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات اميرکبير.
• مقدسی، عبدالله محمد بن احمد (1361)، احسن التقاسيم فی معرفه الاقاليم. ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ايران.
• موسوی، محمود (1376)، کاوش باستان‌شناسی در شهر تاريخی حريره، جزيره کيش، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
• نراقی، حسن (1374)، آثار تاريخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ايران.
• هوگ، جان و مارتن، هانري (1375)، سبک‌شناسي هنر معماري در سرزمين‌هاي اسلامي، مترجم دکتر پرويز ورجاوند، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي.
• ونگ، دیوید (1383)، تحقیق تفسیری - تاریخی در معماری، ترجمه مهرداد قیومی، صفه، سال 14، ش 39، 101- 67.
• يعقوبی، احمد ابن ابي يعقوب (1343)، البلدان، ترجمه محمدابراهيم آيتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• AAta, A., Etesam, I. and Shahcheraghi, A. 2019. “A research on the research narrative about the Iranian garden from the point of view of texts and travelogues (a case study of Tehran gardens in the Qajar period)”, Sociology of Art and Literature, 12 (1): 280-247. [In Persian]
• Abizadeh, S., Pirbabai, M. T. and Nejad Ebrahimi, A. 2018. “Rereading the structure of Ardabil city during the Safavid period based on the adaptation of historical texts in the map of Adam Olearius”, Honarhaye Ziba- Architecture and Urban Planning, 24 (4): 71-82. [In Persian]
• Asanova, G., Dow, M., 2012, “Bukhara Sarafan Hammam restoration project”. Translated by Khanmohammadi, A. A., Art Month Book, (57-58): 164-169. [In Persian].
• Askari, N., Nasekhian, Sh. and Izadi, M.S. 2018. “Reading the semantic and physical structure of sacred places with reference to travelogues from the 5th to the 14th century AH”, Iranian Islamic City Studies, 10 (38): 21-36. [In Persian]
• Azam Waqfi, S. H., 1995, Cultural heritage of Natanz. Tehran: the author's publisher. [In Persian].
• Balazri, 1967, Conquest of Al-Boldan. Translated by A. Azarnoosh, Tehran: Iranian Culture Foundation. [In Persian].
• Balilan Asl, L. 2016. “The spatial structure of Tabriz city in the Safavid period with a comparative comparison of travelogues and pictorial documents”, Bagh Nazar, 13 (38): 47-60. [In Persian]
• Bastani Parizi, M. E., 1983, Haft Qalam stone on the tomb of Haft Chah eunuchs. 2nd edition, Tehran: Beh Nashr. [In Persian].
• Chardin, J., 1983, Chardin's travelogue, Isfahan city section. Translated by H. Arizi, second edition, Tehran: Negah Publishing. [In Persian].
• Dehkhoda, A. A., 1998, Loghat-nameh. Second edition, Tehran: Tehran University Press. [In Persian].
• Eyn ol-Ghozat Hamedani. ?. Preparations, with an introduction and correction and commentary by Afif Asiran. [In Arabic]
• Fakhar Tehrani, F., 1987, “The bathhouses”. In: Architecture of Iran in the Islamic Period, Tehran: Jihad University Press. [In Persian].
• Fakhari Tehrani, F., 2000, “Baths in the perspective of time”. Soffeh, (30): 94-105. [In Persian].
• Farsian, M. and Ghasemi Arian, F. 2017. “The pictorial examination of Mashhad in the travel book from Khorasan to Bakhtiari by Henry Rene D’Allemagne”, Pazhohesh Nameh Khorasan Bozorg, (33): 81-95. [In Persian]
• Figueroa, G. S. 1984. Travelogue of Don García de Silva Figueroa; Ambassador of Spain in the court of Shah Abbas I, translated by Gholamreza Samii. Tehran: Nashr-e Nou. [In Persian]
• Firouzi, S., Mousavi Haji, S. R., Saadat Mehr, M. A., 2021, “Hammamkhaneh and garmabeh in the world of Iran from the beginning to the end of the Sasanian period”. Social History Research, 11 (2): 197-236. [In Persian].
• Franklin, W. 1979. Observations of a journey from Bengal to Iran in the years 1787-1786 AD: with a brief description of the ruins of Persepolis and other interesting events, translated by Mohsen Javidan, Tehran: Tehran University Press. [In Persian]
• Ghasemi, M., Hatam, G., Tehrani, F., 2018. “A Survey of the Persian Historic Bathhouses from the Safavid to the Qajar Period (with an Emphasis on Decoration & Architectural Features)”. Iranian Journal of Archaeological Studies, (8): 4-63.
• Ghazali, H. 1982. Chemistry of Happiness. Translated by Hossein Khadivejam, Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Persian]
• Golombek, L., Wilber, D., 1995, The Islamic architecture of Iran and Turan: The Timurid Period. NJ: Princeton University press.
• Haghighat, A. R., 1968, “Semnan Pahneh bath”. Yaghma, 21 (2): 97-96. [In Persian].
• Hoag, J. D., Martin, H., 2005, La grammire des styles dans l’archiecture Islamique. Translated by P. Varjavand, second edition, Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Persian].
• Holy Quran.
• Hosseinizadeh Mehrjardi, S. 2017. “Rereading the elements of Yazd architecture and urban planning identity in Abraham Jackson's travelogue”, National Studies, 19 (1): 111-130. [In Persian]
• Jorr, K., 1988, Larous Dictionary (Arabic-Persian). Translated by Seyyed Ahmad Tabibian, Tehran: Amir Kabir Publishing. [In Persian].
• Kaempfer, E. 1984. Kaempfer's travelogue to Iran, translated by Kikavos Jahandari, third edition, Tehran: Kharazmi Publications. [In Persian]
• Kambakhsh Fard, S., 1995, Anahita Temple. Tehran: Cultural Heritage Organization. [In Persian].
• Keshavarzi, M., 1997, The study of historical baths and especially the investigation and restoration plan of Shahzadegan bath in Isfahan bazar. Supervisor F. Fakhari Tehrani, Tehran: University of Art, Master's thesis on restoration and restoration of historical buildings. [In Persian].
• Khand Mir, 1974, Habib ol-Sear in the news of human beings. Under the supervision of M. Dabirsiaghi, second edition, Tehran: Khayam bookstore. [In Persian].
• Kiani, M. Y., 1984, Islamic City of Jurjan. Berlin.
• Maghdasi, A., 1982, Maerefat al-Aghalim. Translated by A. N. Monzavi, Tehran: Authors and Translators Company of Iran. [In Persian].
• Masoumi, Gh. 1995, Siraf, Bandar Taheri. 2nd edition, Tehran: Association of Cultural Artifacts. [In Persian].
• Mehrabad Sarvari, M. and Amnzadeh, R., 2021, “Studying and analyzing the distribution of historical baths in Tabriz city on the map of Dar al-Saltaneh”. Iranian Archaeological Research, 11 (30): 249-269. [In Persian].
• Moein, M. (1992). Farhang-e Farsi. 8th edition, Tehran: Amir Kabir Publishing. [In Persian].
• Moshbaki Esfahani, A., 2017, “Analysis of the spatial structure of the Qiblah bath (Khanam) based on Gestalt rules”. Green Architecture, (10): 13-21. [In Persian].
• Mousavi, M., 1997, Archaeological exploration in the historical city of Harira, Kish Island. Tehran: Cultural Heritage Organization. [In Persian].
• Naraghi, H., 1995, Historical works of Kashan and Natanz cities. 2nd edition, Tehran: Iranian Cultural Artifacts Association. [In Persian].
• Olearius, A. 1984. Travelogue of Adam Olearius (Iran section), translated by Ahmad Behpour, Tehran: Ebtekar Publishing and Cultural Organization. [In Persian]
• Papadopoulo, A., 1989, Islamic Architecture. Translated by H. Jazni, Tehran: Raja Cultural Publishing Center. [In Persian].
• Pirnia, M. K., 1993, Acquaintance with Islamic architecture of Iran, inner-city and outer-city buildings. Tehran: Iran University of Science and Technology Publications. [In Persian].
• Pourbakhtiar, Gh., 2023, The function of bath and bathing in reflecting the social distinctions of Iranian society in Qajar era, History of Islam and Iran, (57) 98-112. [In Persian]
• Pourhaider Tochahi, M., Pourashmanan Talami, M. M., 2019, “Recognizing the role of the entrance in the physical system of Gilan baths in the Qajar period”. Memari- Shenasi, 2 (14): 1-8. [In Persian].
• Ravandi, M., 1993, Social history of Iran. Vol. 5: The Economic Life of the Iranian People from the Beginning to Today. Tehran: Rozbahan Publishing. [In Persian].
• Razi, H., 1992, Mithraism. Tehran: Behjat Publishing. [In Persian].
• Sadeghi, S., Mirrezi, Z., Javanmardzadeh, A., 2023, “A research on the motifs related to the architecture of the Qajar government and public baths in Sanandaj”. Parse Archaeological Studies, 7 (23): 287-324. [In Persian].
• Sadjadi, A. M., 2003, “Bath and shower”. Art Month Book, (57-58): 4-10. [In Persian].
• Sawagheb, J., Hadi, M. and Meshkani, L. 2017. “The physical-spatial structure of the Iranian city of the Naseri era from the perspective of western travelers (1275-1227)”, History of Islamic Culture and Civilization, 9 (32): 123-148. [In Persian]
• Shah Mohammadpour, A., 2000, “Bishapour baths”. In: Second Congress of the History of Architecture and Urban Planning of Iran, Tehran: Cultural Heritage Organization, (3): 158-139. [In Persian].
• Tabari, M., 1983, History of Tabari. Translated by A. Payandeh, vol. 1, Tehran: Asatir Publishing. [In Persian].
• Tabassi, M. 2018. “Reading travelogues in order to study the architecture of bathhouses in the history of Iran”, Pazhohesh-namehTarikh, 6 (21): 1-23. [In Persian]
• Tabassi, M., 2012, An Introduction to Iranian bathhouses. Mashhad: Islamic Azad University. [In Persian].
• Tabassi, M., Ansari, M., Tavousi, M, and Fakhari Tehrani, F. 2007*. “Study of climate influence in the design and construction of hot springs in Iran”, Soffeh, 16 (44): 152-166. [In Persian]
• Tabassi, M., Ansari, M., Tavousi, M., Fakhari Tehrani, F., 2007, “The recognizing of the Iranian bath houses’ formal specifications in the Safavid period”. Honar-ha-ye-ziba, 152-166. [In Persian].
• Tabassi, M., Mousavi, S., 2017, Historical study and formal analysis of Mashhad’s bathhouses. Mashhad: Samen Research Publications. [In Persian].
• Taheri, J., 2015, Bath in the medical textsof the Islamic Period: Theory and practice, Islamic Architecture Research (10) 46-61. [In Persian]
• Tajividi, A. A., 1973, New information about the art and archeology of the Achaemenid era based on the five-year excavations of Takht Jamshid in the years 2527 to 2532 of Shahshahi. Tehran: General Directorate of the Ministry of Culture and Arts. [In Persian].
• Wilkinson, Ch. K., 1987, Nishapur: Some Early Islamic Buildings and Their Decoration. New York: The Metropolitan Museum of Art.
• Wong, D. 2014. “Interpretive-Historical Research in Architecture”, translated by Mehrdad Ghayoumi, Soffeh 14 (39) 67-101. [In Persian]
• Yaqoubi, A., 1964, Al-Boldan. Translated by M. E. Ayati, Tehran: Book Translation and Publishing Company. [In Persian].
• Zarei, H., Heydari, F., Razani, M., 2016, “Analysis of architectural and spatial characteristics of Qajar baths in Fars region”. Hot and dry climate architecture, (5): 1-19. [In Persian].
• Zolfaghari, H., 2022, “Damghan's old baths and its customs”. Farhang Ghoomes, (70): 54-35. [In Persian].