نشانه شناسی معماری مساجد معاصر تهران با تکیه بر نظریه پیرس
محورهای موضوعی : معماری
فرناز محمدحسنی
1
,
مجید شهبازی
2
*
,
هومن ثبوتی
3
1 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.
3 - استادیار، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران
کلید واژه: نشانه‌شناسی, معماری مساجد, معاصرسازی, مساجد سنتی, نظریه پیرس,
چکیده مقاله :
نشانه‌شناسی علمی است که می‌تواند با پرداختن به سـازوکارهای تولیـد، انتقـال و دریافـت معنا در یک بنا، نمـود عینـی یک مفهـوم یـا پدیده‌ای غایـب را جهـت برقراری ارتبـاط بـا مخاطب بیان کند. به دلیل تأثیر عمیقی که نمادها و نشانه‌ها بر روی طرح و ساختار معماری مساجد دارد، تحقیق حاضر باهدف حفظ هویت دینی و فرهنگی در مساجد به دنبال شناسایی نمادها و نشانه‌های موجود در مساجد معاصر و مقایسه آن با آرایه‌های نشانه‌ای به‌کاررفته در مساجد سنتی است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی – تطبیقی بوده و در آن از نظریه نشانه‌شناسی پیرس استفاده شده است. در راستای دستیابی به هدف تحقیق چهار مسجد از مساجد شهر تهران (مسجد دانشگاه تهران، الغدیر و امام رضا (ع) به‌عنوان مساجد معاصر و مسجد امام تهران به‌عنوان مسجد سنتی) در پنج لایه (محیطی، ساخت، دسترسی‌ها، عملکردی و منظر) و سه سطح (معانی صریح، معانی ضمنی) موردبررسی قرار گرفته است. یافته ها نشان می دهد موقعیت قرارگیری مساجد نسبت به گذشته که در محور اصلي شهر بود، تغییریافته و به لحاظ دسترسی و قلمرو نیز، درون‌گرایی در مساجد معاصر کنار رفته و سلسله‌مراتب فضایی نمودي فرمي پیداکرده است که این امر موجب ایجاد تحول در هندسه ساختاري به‌ویژه اصل تقارن و تناسبات در مساجد معاصر شده است. نتایج تحقیق بیانگر این است که معماری سنتی مساجد اغلب شامل عناصر و المان‌های مشخصی است که به‌عنوان نمادها و نشانه‌های دینی شناخته می‌شوند اما با پیشرفت تکنولوژی و پیدایش رویکردهای مدرن در معماری، طراحان و معماران مساجد معاصر نیز با رویکرد معاصرسازی مساجد به طرح‌ها و الگوهای نو روی آورده‌اند. در اثر این تغییر و تحولات، نمادها و نشانه‌هایی که بازتاب فرهنگ و اعتقادات بود و به انتقال معانی مذهبی و فرهنگی کمک می‌کرد، در حاشیه قرارگرفته و جای خود را به الگوهای جدید داده است.
Semiotics is a discipline that can articulate the mechanisms of meaning production, transmission, and reception within a structure, thereby depicting the tangible representation of a concept or an absent phenomenon to establish communication with the audience. Due to the profound impact that symbols and signs have on the design and structure of mosque architecture, this study aims to preserve religious and cultural identity in mosques by identifying contemporary symbols and signs and comparing them with the semiotic elements used in traditional mosques. The research employs a descriptive-analytical-comparative method, utilizing Peirce's semiotic theory. To achieve its goal, four mosques in Tehran—Tehran University Mosque, Al-Ghadir Mosque, Imam Reza Mosque as contemporary examples, and Imam Mosque as a traditional reference—were examined across five layers (environmental, structural, access, functional, and scenic) and three levels (explicit meanings, implicit meanings). The findings reveal that the positioning of mosques has shifted from their historical central locations to different settings. Moreover, access and spatial hierarchy have transformed in contemporary mosques, leading to changes in structural geometry, particularly concerning the principles of symmetry and proportions. The results indicate that traditional mosque architecture often features specific elements recognized as religious symbols. However, with the advancement of technology and the emergence of modern architectural approaches, contemporary mosque designers have adopted new patterns and designs in an effort to modernize mosques. As a consequence of these changes, symbols and signs that once reflected cultural beliefs and facilitated the transmission of religious and cultural meanings have been marginalized and replaced by new models.
احمدی، مهدیه؛ فرکیش، هیرو؛ ﺍحمدی، وحید؛ میرزاکوچک خوشنویس، احمد. (1399). بازشناسی رابطۀ رمزگان معماری مساجد و کیفیت حضور قلب نمازگزاران (مورد پژوهی: مساجد عصر صفوی اصفهان). فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 5(2): ۵۱-۷۴. http://ciauj-tabriziau.ir/article-1-254-fa.html
اردلان، نادر؛ بختیار، لاله.(1380)، حس وحدت، ترجمۀ حمید شاهرخ، تهران: نشر خاک.
افشار نادری، کامران (1374). همنشینی اضداد در معماری ایرانی، آبادی، 19.
افشاری بصیر، محمدرضا، فروتن منوچهر، سروش محمدمهدی. (1402). مطالعه تطبیقی معنای خانه شهری دو دوره قاجاریه و پهلوی همدان به روش نشانه‌شناسی لایه ای، مطالعات محیطی هفت حصار.۱۱ (۴۴): ۲۳-۴۰. http://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-1925-fa.html
ایمان طلب، حامد؛ گرامی، سمیه.(1391)، نسبت معنا و شکل، تطابق اندیشه معماری مسجد و فرم‌شناسی نماز، مطالعات هنر اسلامی، 8(16): 77-88. 20.1001.1.1735708.1391.8.16.6.9
آزادی، مصطفی؛ تقی‌پور، ملیحه.(1396)، مقایسه ساختار فضایی-عملکردی مسجد امام و مسجد وکیل شیراز، پژوهش‌های معماری اسلامی، 5(1): 103-125. http://jria.iust.ac.ir/article-1-697-fa.html
بمانیان، محمدرضا؛ امینی، معصومه (1390)، بررسی شاخص‌های مؤثر در شکل‌گیری تعادل در معماری مسلمانان (نمونه موردی: مسجد جامع اصفهان)، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 2(5): 17-27. https://sid.ir/paper/177408/fa
بمانیان، محمدرضا؛ سیلوایه، سونیا.(1391)، بررسی نقش گنبد در شکل‌دهی به مرکزیت معماری مسجد، آرمان شهر،, 5(9): 19-30. https://www.armanshahrjournal.com/article_33204.html
بمانیان، محمدرضا؛ محمدی، سحر. (1393). بررسی جایگاه گنبد در الگوهای کالبدی مساجد معاصر. نقش جهان- مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی، 4(3):7-16. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-9276-fa.html
توکلیان، زهرا؛ بهمنی کازرونی، سارا.(1394). بررسی چگونگی انتظام شبستان در مساجد تاریخی شیراز، پژوهش‌های معماری اسلامی، 3(3):89-103. http://jria.iust.ac.ir/article-1-274-fa.html
حمزه نژاد، مهدی؛ امیرآبادی فراهانی، مهدیه.(1399). تحلیلی بر اصالت مساجد معاصر ملی در جهان اسلام. نقش جهان- مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی ، 10(2): 305-316. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-43957-fa.html
حمه جانی، یوسف، بایزیدی، قادر؛ سحابی، جلیل. (1396). مطالعه کیفی دلالت های معنایی معماری هورامان تخت از منظر نشانه‌شناسی. باغ نظر، 14(57)، 45-62. https://www.bagh-sj.com/article_57877.html
خواجه سعید، فرنـاز؛ بلیـان اصـل، لیـدا؛ سـتارزاده، داریـوش.(1400). گونه شناسـی منظـر یادمانـی معاصـر بـا رویکـرد نشانه شــناختی پیــرس. منظــر، 13(56):57-44. 10.22034/MANZAR.2021.277711.2123
دانشگر مقدم، گلرخ؛ بحرینی، سیدحسین؛ عینی فر، علیرضا. (1391). تحلیل اجتماع پذیری محیط کالبدی متأثر از ادراک طبیعت در محیط انسان ساخت. هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی (۴۵): ۲۵- ۳۶. 20.1001.1.22286020.1390.3.45.3.5
دباغ، امیرمسعود؛ مختاباد امرئی، سیدمصطفی. (1394). چارچوبی نوین برای خوانش مساجد تهران معاصر، نقش جهان- مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی، (۴) ۲: ۲۲- ۳۵. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-9824-fa.html
رحیمی اتانی، سمیرا؛ بذرافکن، کاوه؛ رئیسی، ایمان.(1399). شیوۀ نوین خوانش متن معماری مبتنی بر نظریۀ بینامتنیت: (نمونۀ موردی: مسجد الغدیر). فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 4(1): ۵۳-۶۷. http://ciauj-tabriziau.ir/article-1-217-fa.html
رضوی فر، (نوو اگلیز)؛ غفاری، حسین. (1390). نشانه‌شناسی پیرس در پرتو فلسفه، معرفت شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم، فلسفه، 9(2): 5-37. https://jop.ut.ac.ir/article_35799.html
سجودی، فرزان. (1383). نشانه‌شناسی کاربردی، تهران: نشر قصه.
سلمانی، امیر؛ رحیمی، محمد حسین؛ خاک زند، مهدی.(1394). بررسی اهمیت و اولویت و اصالت فضای باز در مسجد، پژوهش‌های معماری اسلامی، 3(4):34-46. http://jria.iust.ac.ir/article-1-352-fa.html
طبائیان، سیده مرضیه؛ خدابخشیان، مقدی.(1401). تبیین باورهای حکمی-فلسفی در شکل‌گیری فضاهای کالبدی-مذهبی اصفهان عهد صفوی (مطالعۀ تطبیقی: مسجد حکیم و کلیسای بیت لحم)، بنیان های حکمی-فلسفی هنر ایرانی، 2(1):161-180. 10.30486/PIA.2023.1985223.1033
عزیز پور شوبی، عارف؛ قره بگلو، مینو؛ نژاد ابراهیمی، احد؛ کی نژاد، محمدعلی. (1401). نماد‌شناسی در معماری مساجد ایرانی از رویکرد مطالعات فرهنگی، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 18(66): 125-149. https://doi.org/10.22034/jcsc.2021.522289.2315
فلکیان، نرجس؛ صفری، حسین؛ کاظمی، علی. (1400). ریخت‌شناسی معماری معنامحور با استفاده از روش چیدمان فضا (مطالعة موردی: مسجد علی اصفهان)، باغ نظر، 18(96):29-44. 10.22034/BAGH.2020.231213.4551
کریمی، نازنین؛ دادور، ابوالقاسم. (1399). تحلیل عناصر معماری مسجد امام اصفهان بر پایه نظریه نشانه‌شناسی امبرتو اکو، مطالعات هنر اسلامی، 17(39): 336-352. 10.22034/IAS.2020.213691.1126
کیانی، مصطفی؛ بهجو، اشکان؛ راسیتان طهرانی، نوشین (1394)، بررسی میزان تاثیرپذیری معماری معاصر ایران از غرب و معماری ایرانی، نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی، ۵ (۳): ۵۲-۶۷. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-1467-fa.html
لاری پور، نگین؛ دادور، ابوالقاسم.(1398). تحلیل نشانه‌شناسی صورت و معنا در مسجد وکیل شیراز. مطالعات هنر اسلامی، 15(33):70-97. 10.22034/IAS.2019.91557
ماهان، امین؛ منصوری، سیدامیر.(1396). مفهوم منظر با تأکید بر نظر صاحبنظران رشته های مختلف. باغ نظر، 14(74):28-17. https://www.bagh-sj.com/article_45081.html
محمدحسنی، فرناز؛ شهبازی؛ ثبوتی، هومن.(1402). بررسی جایگاه مساجد معاصر در منظر شهری بر مبنای رویکرد نشانه‌شناسی، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 2(8): 41-55. http://ciauj-tabriziau.ir/article-1-500-fa.html
مهدوی نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد؛ بهرامی، منیره.(1393). الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، پژوهش‌های معماری اسلامی،2(5): 3-17. http://jria.iust.ac.ir/article-1-107-fa.html
نژاد ابراهیمی، احد؛ قره بگلو، مینو؛ وفائی، سید مسعود.(1397). عوامل مؤثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری - مطالعه موردی مسجد کبود تبریز، جاویدان خرد، 15(34): 179-202. 10.22034/IW.2019.69691
نظیف، حسن.(1392)، پایداری معماری ایرانی در گذار از دوران اسلامی، باغ نظر، 10(24): 68-57. https://www.bagh-sj.com/article_2694.html
نوایی، کامبیز؛ حاجی قاسمی، کامبیز.(1390). خشت و خیال؛ شرح معماری اسلامی ایران، تهران: سروش.
ورمقانی، حسنا.(1400). رویکردی تحلیلی بر خصلت دعوتگری مساجد معاصر (بررسی موردی: مساجد تهران). پژوهش‌هاي معماري اسلامي، ۹ (۱): ۱۲۳-۱۴۳. http://jria.iust.ac.ir/article-1-881-fa.html
Jones, Paul (2020) Architecture, Time, and Cultural Politics, Cultural Sociology, 14(1),27-43.
Peirce, C. S. (1958), Collected Papers, 7-8, Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press.
Afshar Naderi, K. (1995). The Coexistence of Opposites in Iranian Architecture, Abadi, 19. [In Persian].
Afshari Basir, M R; Forouthan, M; Sorush, M.M. (2023). A Comparative Study of the Meaning of Urban Houses in the Qajar and Pahlavi Eras in Hamadan Using Layered Semiotics, Haft Hesaar Environmental Studies, 11(44): 23-40. [In Persian].http://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-1925-fa.html
Ahmadi M, Farkisch H, Ahmadi V, Mirza Kouchak Khoshnevis A. (2020). An Insight into the Interrelation between the Mosques’ Architectural Codes and the Quality of Worshipers’ Presence of the Heart: A Case Study of the Safavid Mosques in Isfahan. CIAUJ; 5 (2):51-74. [In Persian] http://ciauj-tabriziau.ir/article-1-254-fa.html
Ardalan, N; Bakhtiar, L. (2001). The Sense of Unity, translated by Hamid Shahrokh, Tehran: Khak Publishing. [In Persian].
Azadi, M; Taqipour, M. (2017). A Comparison of the Spatial-Functional Structure of Imam Mosque and Vakil Mosque in Shiraz, Islamic Architectural Research, 5(1): 103-125. [In Persian]. http://jria.iust.ac.ir/article-1-697-fa.html
Azizpour Shoubi A, Gharehbaglou M, Nejad Ebrahimi A; Keynejad M. (2022). Symbolism of Iranian Mosques Architecture with a Cultural Study Approach. Cultural Studies & Communication, 18(66): 125-149. [In Persian]. https://doi.org/10.22034/jcsc.2021.522289.2315
Bamaniyan, M. R; Amini, M. (2011). Investigating Factors Influencing the Formation of Balance in Muslim Architecture (Case Study: Jameh Mosque of Isfahan), Iranian-Islamic City Studies, 2(5): 17-27. [In Persian]. https://sid.ir/paper/177408/fa
Bamaniyan, M.R; Silvayeh, S. (2012). Investigating the Role of the Dome in Shaping the Centrality of Mosque Architecture, Arman Shahr, 5(9): 19-30. [In Persian]. https://www.armanshahrjournal.com/article_33204.html
Bemanian M, Mohammadi S. (2014). A Study on the Role of Dome in the Design Patterns of Contemporary Mosques. Naqsh-e Jahan - Theoretical Studies and Modern Architectural and Urban Technologies; 4 (3):7-16. [In Persian]. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-9276-fa.html
Dabagh, A.M; Mokhtabad Amrei, S.M. (2015). A New Framework for Reading Contemporary Mosques in Tehran, Naqsh-e Jahan - Theoretical Studies and Modern Architectural and Urban Technologies, 4(2): 22-35. [In Persian]. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-9824-fa.html
Daneshgar Moghaddam, G; Bahreini, S.H AiniFar, A. (2012). Analyzing the Social Acceptance of Physical Environments Affected by Nature Perception in Built Environments. Fine Arts, Architecture and Urban Planning, 45: 25-36. [In Persian]. 20.1001.1.22286020.1390.3.45.3.5
Falakian, N; Safari, H; Kazemi, A. (2021). Morphology of Meaning-Centered Architecture Using Space Organization Method (Case Study: Ali Mosque in Isfahan), Bagh Nazar, 18(96): 29-44. [In Persian]. 10.22034/bagh.2020.231213.4551
Hamejani, Y; Bayazidi, Gh; Sahabi, J. (2017). A Qualitative Study of the Semantic Implications of Houreman Takht Architecture from a Semiotic Perspective. Bagh Nazar, 14(57): 45-62. [In Persian]. https://www.bagh-sj.com/article_57877.html
Hamzehnejad M, Amirabadi Farahani M. (2021). An Analysis of the Originality of Contemporary Mosques in the Islamic World. Naqsh-e Jahan - Theoretical Studies and Modern Architectural and Urban Technologies; 10 (4): 305-316. [In Persian]. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-43957-fa.html
Iman Talab, H; Garami, S. (2012). The Relationship Between Meaning and Form: Compatibility of Architectural Thought of Mosques and Formology of Prayer, Islamic Art Studies, 8(16): 77-88. [In Persian]. 20.1001.1.1735708.1391.8.16.6.9
Jones, P (2020) Architecture, Time, and Cultural Politics, Cultural Sociology, 14(1),27-43. [In Persian].
Karimi N, Dadvar A. (2020). An Analysis on the Architectural Elements of the Imam Mosque of Isfahan based on the Semiotic Theory of Umberto Eco. Islamic Art Studies, 17(39): 336-352. [In Persian]. 10.22034/IAS.2020.213691.1126
Keyani, M; Behjou, A; Rasitan Tehrani, N. (2015). Examining the Influence of Contemporary Iranian Architecture from the West and Iranian Architecture, Naqsh-e Jahan - Theoretical Studies and Modern Architectural and Urban Technologies, 5(3): 52-67. [In Persian]. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-1467-fa.html
KhajehSaeed, F; Balyan Asl, L; Sotarzadeh, D. (2021). Typology of Contemporary Memorial Landscapes with a Pierce Semiotic Approach. Landscape, 13(56): 44-57. [In Persian]. 10.22034/MANZAR.2021.277711.2123
Laripour N, Dadvar A. (2019). Semiotic analysis of form and meaning in Vakil mosque in Shiraz. Islamic Art Studies, 15(33):70-97. [In Persian]. 10.22034/IAS.2019.91557
Mahaan, A; Mansouri, SA. (2017). The Concept of Landscape with Emphasis on the Views of Experts from Various Fields. Bagh Nazar, 14(74): 17-28. [In Persian]. https://www.bagh-sj.com/article_45081.html
Mahdavi nejad M, Mashayekhi M, Bahrami M. (2015). Mosque design patterns in contemporary architecture. JRIA; 2 (4):1-15. [In Persian]. http://jria.iust.ac.ir/article-1-107-fa.html
Mohammad Hassani, F; Shahbazi; M, Thabouti, H. (2023). Examining the Role of Contemporary Mosques in Urban Landscape Based on a Semiotic Approach, Culture of Islamic Architecture and Urban Planning, 2(8): 41-55. [In Persian]. http://ciauj-tabriziau.ir/article-1-500-fa.html
Najif, Hassan. (2013). Sustainability of Iranian Architecture in the Transition from the Islamic Era, Bagh Nazar, 10(24): 57-68. [In Persian]. https://www.bagh-sj.com/article_2694.html
Navaei, K; Haji Ghassami, K. (2011). Brick and Imagination; A Description of Islamic Architecture in Iran, Tehran: Soroush. [In Persian].
Nejad Ebrahimi A, Gharehbeiglu M, Vafaei, S.M. (2019). Effective factors on Communication and Semiotics in Architecture- case study: Kabood mosque in Tabriz. Javidan Kherad, 15(34):179-202. [In Persian] 10.22034/IW.2019.69691
Peirce, C S. (1958), Collected Papers, vol. 7-8, Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press. [In Persian].
Rahimi Atani S, Bazrafakan K, Raeisi I. (2018). A New Method for Reading Architectural Texts Based on the Theory of Intertextuality (Case Study: Al-Qadir Mosque, Iran). CIAUJ ,4 (1) :53-67. [In Persian]. http://ciauj-tabriziau.ir/article-1-217-fa.html
Razavi Far, (Noov Egliz); Ghafari, H. (2011). Pierce’s Semiotics in the Light of Philosophy, Epistemology, and His Pragmatism Approach, Philosophy, 9(2): 5-37. [In Persian]. https://jop.ut.ac.ir/article_35799.html
Sajodi, F. (2004). Applied Semiotics, Tehran: Qesseh Publishing. [In Persian].
Soleimani, A; Rahimi, M.H; Khakzand, M. (2015). Investigating the Importance and Priority of Open Space in Mosques, Islamic Architectural Research, 3(4): 34-46. [In Persian].
Tabaian, S M; Khodabakhshian, M. (2022). Explaining Philosophical Beliefs in the Formation of Spatial-Mystical Contexts in Isfahan during the Safavid Era (Comparative Study: Hakim Mosque and Bethlehem Church), Foundations of Philosophical Art in Iran, 2(1): 161-180. [In Persian]. 10.30486/PIA.2023.1985223.1033
Tavakolian, Z; Bahmani Kazerooni, S. (2015). Investigating the Arrangement of the Iwan in Historical Mosques of Shiraz, Islamic Architectural Research, 3(3): 89-103. [In Persian]. http://jria.iust.ac.ir/article-1-274-fa.html
Varmaani, H. (2021). An Analytical Approach to the Inviting Nature of Contemporary Mosques (Case Study: Mosques in Tehran), Islamic Architectural Research, 9(1): 123-143. [In Persian] http://jria.iust.ac.ir/article-1-881-fa.html