الگوی روابط ساختاری پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بر اساس تیپ‌های صبحی – عصری با نقش میانجی هیجان‌های تحصیلی

الگوی روابط ساختاری پیش­‌بینی پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بر اساس تیپ­‌های صبحی – عصری با نقش میانجی هیجان­‌های تحصیلی

محورهای موضوعی : روانشناسی تربیتی

مهشید کیوانلو ¹ , زهرا اخوی ثمرین ^{2 *} , حانیه سعیدی چوان ³ , صفورا کیوانلو ⁴

1 - گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی،دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 - گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 - گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی،دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
4 - گروه روانشناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی

تاریخ دریافت : 1403/10/26 تاریخ پذیرش : 1404/04/17 تاریخ انتشار : 1404/03/22

کلید واژه: پیشرفت تحصیلی, تیپ‌های صبحی- عصری, هیجان¬های تحصیلی, دانش‌آموزان,

چکیده مقاله :

پیشرفت تحصیلی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی موفقیت شغلی و فردی دانش‌آموزان و نیز پیشرفت پایدار جوامع، از جایگاه مهمی برخوردار است. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، الگوی روابط ساختاری پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان بر اساس تیپ‌های صبحی–عصری با نقش میانجی هیجان‌های تحصیلی بود. این مطالعه به شیوه توصیفی–همبستگی و با مشارکت ۲۰۰ دانش‌آموز دوره دوم متوسطه شهرستان سبزوار در سال تحصیلی ۱۴۰4–۱۴۰3 انجام شد که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شدند. ابزار جمع­آوری اطلاعات شامل پرسشنامه­های پیشرفت تحصیلی (HPMQ)، تیپ‌های صبحی-عصری (MEQ) و هیجان‌های تحصیلی (AEQ) پاسخ دادند. داده‌ها با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری تحلیل شد. نتایج نشان داد که تیپ‌های صبحی–عصری تأثیر مستقیم و مثبتی بر پیشرفت تحصیلی (309/0β=، 005/0p<) و هیجان‌های تحصیلی (566/0β=، 0.001p<) دارند و از طریق هیجان‌های تحصیلی نیز به‌طور غیرمستقیم بر پیشرفت تحصیلی اثرگذارند (23/0β=، 005/0p<). طیق یافته‌ها، توصیه می‌شود سیاست‌گذاری آموزشی با تمرکز بر نوبت صبح و نظام تشویق تحصیلی دانش‌آموزان بازنگری شود. با توجه به تأثیر تیپ‌های زمانی بر هیجان‌های مثبت تحصیلی و نقش آن‌ها در بهبود عملکرد آموزشی، تنظیم ساعات آموزشی متناسب با ریتم زیستی دانش‌آموزان می‌تواند در ارتقای انگیزش، تمرکز و بهره‌وری آنان مؤثر واقع شود. همچنین، تقویت راهبردهای هیجانی مثبت در محیط‌های آموزشی از طریق مداخلات روان‌شناختی و برنامه‌های انگیزشی می‌تواند مسیر رشد تحصیلی دانش‌آموزان را هموارتر سازد.

چکیده انگلیسی:

Academic achievement is a fundamental factor in ensuring students’ career success, personal development, and the sustainable advancement of societies. Accordingly, the present study aimed to pattern of structural relationships predicting students' academic achievement based on morning-evening types with the mediating role of academic emotions. This descriptive-correlational study was conducted with 200 senior high school students from Sabzevar during the second semester of the 2024–2025 academic year, selected via multistage cluster sampling. Participants completed questionnaires assessing academic achievement (HPMQ), Morning-evening Types (MEQ), and academic emotions (AEQ). Data were analyzed using structural equation modeling (SEM). The results indicated that morning-evening types have a significant positive direct effect on academic achievement (β=0.309, p<0.005) and academic emotions (β=0.566, p<0.001), as well as an indirect effect on academic achievement mediated by academic emotions (β=0.23, p<0.005). Based on these findings, it is recommended that educational policies prioritize morning school shifts and enhance student reward and encouragement systems. Considering the influence of chronotypes on positive academic emotions and their role in improving educational performance, aligning school schedules with students’ biological rhythms may increase motivation, focus, and efficiency. Furthermore, strengthening positive emotional strategies through psychological interventions and motivational programs in educational settings could facilitate students’ academic growth.

چکیده تصویری:

چکیده

پیشرفت تحصیلی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی موفقیت شغلی و فردی دانش‌آموزان و نیز پیشرفت پایدار جوامع، از جایگاه مهمی برخوردار است. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، الگوی روابط ساختاری پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان بر اساس تیپ‌های صبحی–عصری با نقش میانجی هیجان‌های تحصیلی بود. این مطالعه به شیوه توصیفی–همبستگی و با مشارکت ۲۰۰ دانش‌آموز دوره دوم متوسطه شهرستان سبزوار در سال تحصیلی ۱۴۰4–۱۴۰3 انجام شد که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شدند. ابزار جمع­آوری اطلاعات شامل پرسشنامه­های پیشرفت تحصیلی (HPMQ)، تیپ‌های صبحی-عصری (MEQ) و هیجان‌های تحصیلی (AEQ) پاسخ دادند. داده‌ها با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری تحلیل شد. نتایج نشان داد که تیپ‌های صبحی–عصری تأثیر مستقیم و مثبتی بر پیشرفت تحصیلی (309/0β=، 005/0p<) و هیجان‌های تحصیلی (566/0β=، 0.001p<) دارند و از طریق هیجان‌های تحصیلی نیز به‌طور غیرمستقیم بر پیشرفت تحصیلی اثرگذارند (23/0β=، 005/0p<). طیق یافته‌ها، توصیه می‌شود سیاست‌گذاری آموزشی با تمرکز بر نوبت صبح و نظام تشویق تحصیلی دانش‌آموزان بازنگری شود. با توجه به تأثیر تیپ‌های زمانی بر هیجان‌های مثبت تحصیلی و نقش آن‌ها در بهبود عملکرد آموزشی، تنظیم ساعات آموزشی متناسب با ریتم زیستی دانش‌آموزان می‌تواند در ارتقای انگیزش، تمرکز و بهره‌وری آنان مؤثر واقع شود. همچنین، تقویت راهبردهای هیجانی مثبت در محیط‌های آموزشی از طریق مداخلات روان‌شناختی و برنامه‌های انگیزشی می‌تواند مسیر رشد تحصیلی دانش‌آموزان را هموارتر سازد.

کلمات کلیدی: پیشرفت تحصیلی، تیپ­های صبحی- عصری، هیجان­های تحصیلی، دانش‌آموزان

منابع و مأخذ:

اکبری، بهمن (سال 1386). روایی و اعتبار آزمون انگیزش پیشرفت هرمنس بر روی دانش آموزان دوره متوسطه استان گیلان. پژوهش در برنامه ریزی درسی. سال 21 شماره 16، ص 73-96.
بشرپور، سجاد، درودی، جواد و محمودزاده، سپیده (سال 1397). نقش سیستم‌های مغزی رفتاری و تیپ‌های صبحی-عصری در پیش بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان. فصلنامه روان شناسی تربیتی. سال 14 شماره 49، ص 203-220.
بشرپور، سجاد (سال 1394). صفات شخصیت، چاپ اول، تهران: ساوالان.
حیات، علی‌اصغر، اسمی، کرامت، رضایی، ریتا، و نبیئی، پریسا (1396). رابطه هیجان‌های تحصیلی با عملکرد تحصیلی دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شیراز. پژوهش در آموزش علوم پزشکی، سال 9، شماره 4، ص 20–29.
زمانی، احمد و پور آتشی، مریم (سال 1396). رابطه حافظه کاری، باورهای خودکارآمدی تحصیلی و اضطراب آزمون با پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان. روان شناسی مدرسه و آموزشگاه. سال 6 شماره 4، ص 25-44.
کالات، جرج (سال 1402). روان شناسی فیزیولوژیک (یوسف سید محمدی، مترجم). انتشارات روان.
سلیمانی شبایلو، ناهید، واحدی، شهرام، و نعمتی، شهروز (1398). بررسی رابطه هیجانات دانش‌آموزان، معلمان و والدین با عملکرد تحصیلی در درس علوم. فصلنامه سلامت روان کودک. شماره 1، سال 6، ص 188–199.
سیفی، خسرو، صبحی، ایرج، حجازی، مهدی و یوسفی افراشته، محمد (سال 1400). تبیین مدل پیشرفت تحصیلی بر اساس نقش مستقیم مسئولیت پذیری تحصیلی با میانجیگری احساس تعلق به مدرسه در دانش آموزان پسر پایه دهم ناحیه دو شهر قزوین. مطالعات ناتوانی. سال 11 شماره 1 (پیاپی 19)، ص 0-0.
سیفی، خسرو، صبحی، ایرج، حجازی، مهدی و یوسفی افراشته، محمد (سال 1402). تعیین ارتباط پیشرفت تحصیلی و پذیرش اجتماعی با نقش میانجی احساس تعلق به مدرسه در دانش‌آموزان پسر دوره متوسطه شهر قزوین. مجله مطالعات ناتوانی. سال 13 شماره 1، ص 4-4.
صدیقی، فاطمه (سال 1402). رابطه ذهن‌آگاهی با پیشرفت تحصیلی بر اساس نقش میانجی تنظیم هیجان در دانش‌آموزان. فصلنامه ایده‌های نوین روان‌شناسی. سال 16 شماره 20، ص 99–107.
صمدیه، هانیه، غلامعلی لواسانی، مهدی و خامسان، امیر (سال 1396). مدل‌یابی علی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان بر اساس اهداف پیشرفت و هیجان‌های تحصیلی. فصل‌نامه پژوهش‌های کاربردی روانشناختی. سال 8 شماره 2، ص 17-34.
عیسی زادگان، علی، شیخی، سمیه و احمدیان، لیلا (سال 1394). تیپ‌های شبانه‌روزی صبحی – عصری و اضطراب حالت صفت در دانشجویان. مجله پزشکی ارومیه. سال 1 شماره 3، ص 19-33.
فروزنده، مهدی و کدخدایی، سمیه (سال 1401). پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دارای تعلل تحصیلی دوره متوسطه دوم شهر اصفهان بر اساس تیپ‌های شخصیتی و چشم‌انداز زمان. فصلنامه علمی پژوهشنامه تربیتی. سال 17 شماره 69.
مرادی، خسرو، اسدزاده، حامد، کرمی، امیر و نجفی، مهدی (سال 1398). مدل یابی پیشرفت تحصیلی بر اساس هیجان‌های تحصیلی و اشتیاق تحصیلی: نقش میانجی تحول مثبت نوجوانی. فصلنامه روان شناسی تربیتی. سال 15 شماره 51، ص 147-173.
نعمتی، شهرزاد، بدری، رضا و محمدی، رامین (سال 1402). نقش سامانه‌های بازداری و فعال سازی رفتاری، تیپ‌های صبحی و عصری در پیش‌بینی هیجان‌های تحصیلی مثبت دانش آموزان. روان شناسی مدرسه و آموزشگاه. سال 12 شماره 3، ص 126-136.
نیروکار، مهدی، رضوانی، زهرا و بنیسیف، وهاب (سال 1402). بررسی رابطه بین تیپ‌های شخصیت و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان دوره دوم ابتدایی. آموزش مدارس در هزاره سوم. سال 1 شماره 3، ص 1-5.
Akbari, B. (2007). Validity and reliability of Hermans Achievement Motivation Test on high school students in Guilan province. Research in Curriculum Planning, 21(16), 73-96. [In Persian].
Ansari, M., Delavi, M., & Rozbahani, N. (2011). The morning and afternoon personalities of employees and its impact on the psychological capital of the organization based on the Fered lutans model (case study: public and private hospitals in Isfahan). Health Information Management, Year 9, No. 2, pp. 233-244. [In Persian].
Basharpoor, S., & Ahmadi, S. (2021). The pattern of structural relationships executive function, ego resilience, and moral identity in predicting self-efficacy for quitting people drug dependents: The mediating role of mindfulness. Mil Caring Sci, Year 8, No. 2, pp. 169-182. [In Persian].
Basharpour, S., Dorudi, J., & Mahmoudzadeh, S. (2018). The role of behavioral brain systems and morning-evening types in predicting students' academic achievement. Educational Psychology, Year 14, No. 49, pp. 203-220. [In Persian].
Basharpour, S. (2015). Personality Traits, First Edition, Tehran: Savalan. [In Persian].
Beşoluk, Ş., Önder, İ., & Deveci, İ. (2011). Morningness-eveningness preferences and academic achievement of university students. Chronobiology International, Vol. 28, No. 2, pp. 118-125.
Butler, R. W. (2000). Ecotourism – Has it Achieved Maturity or Has the Bubble Burst, Keynote Address, Pacific Rim Tourism, Rotorua, Zealand.
Díaz-Morales, J. F. (2007). Morning and evening-types: Exploring their personality styles. Personality and Individual Differences, Vol. 43, No. 4, pp. 769-778.
Denham, S. A., Ferrier, D. E., & Bassett, H. H. (2020). Preschool teachers’ socialization of emotion knowledge: Considering socioeconomic risk. Journal of Applied Developmental Psychology, Vol. 69, No. 3, pp. 101-160.
Foruzandeh, M., & Kadkhodaei, S. (2022). Predicting the academic achievement of students with academic procrastination in the second high school of Isfahan based on personality types and time perspective. Quarterly Scientific Journal of Educational Research, Year 17, No. 69. [In Persian].
Franzis, P., Anastasiya, A., Lipnevich, S., Schneider, S., & Roberts, R. D. (2011). Chronotype, cognitive abilities, and academic achievement: A meta-analytic investigation. Learning and Individual Differences, Vol. 21, No. 5, pp. 483-492.
Hayat, A., Esmi, K., Rezaei, R., & Nabiee, P. (2017). The relationship between academic emotions and academic performance of medical students of Shiraz University of Medical Sciences. RME, Year 9, No. 4, pp. 20-29. [In Persian].
Kalat, J. (2023). Physiological Psychology (Y. Seyyed Mohammadi, Translator). Rawan Publications. [In Persian].
Kadivar, P., Farzad, V., Kavousian, J., & Nikdel, F. (2009). Validating the Pekrun achievement emotion questionnaire. Educational Innovations, Year 8, No. 4, pp. 7-38. [In Persian].
Kline, R. B. (2016). Principles and practice of structural equation modeling (4th Ed.).
Kunnari, J., Pursiainen, J., & Muukkonen, H. (2023). The relationship between secondary education outcomes and academic achievement: A study of Finnish educational sciences students. Journal of Further and Higher Education, Vol. 47, No. 9, pp. 1155-1168.
Isazadegan, A., Sheikhi, S., & Ahmadian, L. (2015). Morning-evening circadian types and trait anxiety in students. Urmia Medical Journal, Year 1, No. 3, pp. 19-33. [In Persian].
Imam, H., Singla, D., & Basista, R. (2024). Effect of morningness-eveningness chronotype on academic performance of undergraduate students. Bulletin of Faculty of Physical Therapy, Vol. 29, p. 33.
Lichtenfeld, S., Pekrun, R., Stupnisky, R. H., Reiss, K., & Murayama, K. (2012). Measuring students’ emotions in the early years: The achievement emotions questionnaire-elementary school (AEQE). Learning and Individual Differences, Vol. 22, pp. 190-201.
Linnenbrink, E. A., & Pintrich, P. R. (2019). Motivation as an enabler for academic success. School psychology review, 31(3), 313-327.
Mafarja, N., Mohamad, M. M., Zulnaidi, H., & Fadzil, H. M. (2023). Using of reciprocal teaching to enhance academic achievement: A systematic literature review. Heliyon, 9(7).
Manjareeka, M., Dasgupta, S., Kanungo, P., et al. (2025). Perceived stress and academic achievement among medical students with different chronotypes: A cross-sectional study on first year medical students from India. BMC Medical Education, Vol. 25, p. 723.
Maniaci, G., La Cascia, C., Giammanco, A., et al. (2023). The impact of healthy lifestyles on academic achievement among Italian adolescents. Current Psychology, Vol. 42, pp. 5055–5061.
Moradi, K., Asadzadeh, H., Karami, A., & Najafi, M. (2019). Modeling academic achievement based on academic emotions and academic enthusiasm: The mediating role of positive adolescent development. Quarterly Journal of Educational Psychology, Year 15, No. 51, pp. 147-173. [In Persian].
Nemati, Sh., Badri, R., & Mohammadi, R. (2023). The role of behavioral inhibition and activation systems, morning and evening types in predicting students' positive academic emotions. School and Educational Psychology, Year 12, No. 3, pp. 126-136. [In Persian].
Nirokar, M., Rezvani, Z., & Benisi, V. (2023). Investigating the relationship between personality types and academic achievement in second-year elementary school students. School Education in the Third Millennium, Year 1, No. 3, pp. 1-5. [In Persian].
Paredes, A. M. C., & Arboleda, E. R. (2024). Analysis of personality traits using Myers-Briggs type indicator in correlation to the academic performance of BS ECE undergraduates. International Journal of Science and Research Archive, Vol. 11, No. 1, pp. 2139-2147.
Pekrun, R. (2016). Academic emotions. In K. R. Wentzel & D. B. Miele (Eds.), Handbook of motivation at school (2nd ed., pp. 120-144). Routledge.
Pekrun, R., Goetz, T., Frenzel, A., Barchfeld, P., & Perry, P. (2011). Measuring emotions in students’ learning and performance: The achievement emotions questionnaire. Contemporary Educational Psychology, Vol. 36, pp. 36-48.
Pekrun, R., Goetz, T., Titz, W., & Perry, R. P. (2002). Academic emotions in students’ self-regulated learning and achievement: A program of qualitative and quantitative research. Educational Psychologist, Vol. 37, No. 2, pp. 91-105.
Pekrun, R., Lichtenfeld, S., Marsh, H. W., Murayama, K., & Goetz, T. (2017). Achievement emotions and academic performance: Longitudinal models of reciprocal effects. Child Development, Vol. 88, No. 5, pp. 1653-1670.
Randler, C. (2008). Morningness-eveningness, sleep-wake variables and Big-Five personality factors. Personality and Individual Differences, Vol. 45, pp. 191-196.
Ridgell, S. D., & Lounsbury, J. W. (2004). Predicting academic success: General intelligence, “Big Five” personality traits, and work drive. College Student Journal, Vol. 38, No. 4.
Samadieh, H., Lavasani, GH. M., & Khamsan, A. (2017). Causal modeling of students' academic achievement based on achievement goals and academic emotions. Quarterly Journal of Applied Psychological Research, Year 8, No. 2, pp. 17-34. [In Persian].
Sedighi, F. (2013). The relationship between mindfulness and academic achievement based on the mediating role of emotion regulation in students. Quarterly Journal of New Ideas in Psychology, Year 16, No. 20. [In Persian].
Solaimani Shebailo, N., Vahedi, S., & Nemati, S. (2019). The relationships between emotions of students, teachers and parents with academic performance in science course. Journal of Child Mental Health, 6(1), 188-199. [In Persian].
Stockinger, K., Dresel, M., Marsh, H. W., & Pekrun, R. (2025). Strategies for regulating achievement emotions: Conceptualization and relations with university students’ emotions, well-being, and health. Learning and Instruction, Vol. 85, p. 102089.
Seifi, Kh., Sobhi, A., Hejazi, M., & Yousefi Afrashte, M. (2017). Explaining the model of academic achievement based on the direct role of academic responsibility with the mediation of the sense of belonging to school in tenth grade male students of District 2 of Qazvin. Disability Studies, Year 11, No. 1 (19th issue), pp. 0-0. [In Persian].