سه گلوگاه برای گسترش قلمرو اجتهاد

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

عبدالحمید واسطی ¹

1 - استادیار گروه منطق فهم دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1397/10/25 تاریخ پذیرش : 1397/12/02 تاریخ انتشار : 1397/12/11

کلید واژه: قلمرو اجتهاد, منطق فهم دین, فقه العقائد, فقه الاخلاق, فقه النظام,

چکیده مقاله :

هدف مقاله تعریف، تفسیر و تبیین زیرساخت‌های تفقه در مقیاس کلان یا اجتهاد نظام‌ساز و تمدن‌ساز است. مسأله مقاله این است که قلمرو اجتهاد، عملاً منحصر به احکام فعل مکلف شده است، آیا ظرفیت فقه، واقعا به همین مقدار است؟ فرضیه مؤلف چنین است: اجتهاد، تلاش معرفتی روشمند برای دست‌یابی به نظر خداوند (اعم از توصیف‌ها و تجویزها) از منابع معتبر براساس مدارک معتبر است. براساس این فرضیه، اجتهاد اختصاص به فقه ندارد و در کل دین جاری می‌شود و سه محور است این فرضیه را پشتیبانی می‌کند: 1. بازنگری در قید فعل مکلف در تعریف فقه، و گسترش آن به فعل فرآیندها 2. بازنگری در قلمرو حکم شرعی و گسترش آن به احکام وضعی و احکام ارشادی 3. بازنگری در مفهوم حجیت در تعریف اجتهاد و گسترش آن از معذریت و منجزیت به کاشفیت.

چکیده انگلیسی:

This article is part of a study to define, interpret, and explain the "macro-scale" or "ijtihad systematizing and civilizing" infrastructures. The question of the article is: why the realm of ijtihad is practically exclusive to jurisprudence, meaning "individual commandments", and to what extent the scope of ijtihad expands if the evidence of this monopoly is not complete? The hypothesis of the author is about the meaning of ijtihad and its domain: "Ijtihad is a methodological and reasoning epistemic attempt to obtain the opinion of God (including descriptions and prescriptions) from authentic sources based on authentic evidence". According to this hypothesis, Ijtihad does not devote to jurisprudence, and it flows in the whole of religion; it has three axes that support this hypothesis: 1. Review the concept and scope of the "verb" in the definition of jurisprudence; 2. Revise the scope of sentence Shari'a; 3. Reviewing the concept and scope of "authority" in defining ijtihad.

منابع و مأخذ:

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایه الاصول، قم، موسسه آل‌البیت، 1409ق.

اصفهانی، سیدابوالحسن، وسیله الوصول الی حقایق الاصول، قم، جامعه مدرسین، 1422ق.

اصفهانی،محمدحسین، نهایه‌ الدرایه فی شرح الکفایه، بیروت، موسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، 1361ق.

اعرافی،علیرضا، فقه تربیتی، قم، موسسه اشراق و عرفان، 1391ش.

آملی لاریجانی، صادق، فلسفه علم اصول، علم اصول و نظریه اعتبار،  قم، مدرسه علمیه ولی عصر (عج)، 1394ش.

بابایی، علی اکبر، و غلامعلی عزیزی، مجتبی روحانی راد، روش شناسی تفسیر قرآن، تهران، انتشارات سمت، 1392ش.

بروجردی، حسین، تقریرات فی اصول الفقه، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم‏، 1380ق.

حکیم، سیدمحسن، مستمک العروه الوثقی،  قم، موسسه دارالتفسیر، 1416ق. 

خمینی، سیدروح الله، الرسائل، قم، اسماعیلیان، 1409ق. 

خویی،سیدابوالقاسم، محاضرات فی الاصول،  قم، موسسه احیاء الاثار الامام الخویی، 1413ق.

همو، مصباح الاصول، قم، موسسه احیاء آثار الامام الخویی، 1413ق.

رشتی، حبیب الله، بدایع الافکار،  قم، موسسه آل البیت، بی تا.

سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، موسسه المنار، 1404ق.

سیستانی،سیدعلی، الرافد فی علم الاصول، قم، موسسه الامام الصادق علیه‌السلام، 1414ق.

شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1281ق.

شیخ بهایی، محمد بن حسین، زبده الاصول، قم، مرصاد، 1031.

شیخ حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، موسسه آل‌البیت، 1409ق.  

شیخ طوسی، محمدبن حسن، العده فی اصول الفقه، قم، علاقبندیان، 1417ق.

شیخ مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره هزاره شیخ مفید، 1372 ش.

صدر،سیدمحمدباقر، بحوث فی علم الاصول، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1417ق.

همو، دروس فی علم الاصول، قم، دارالهدی، 1400ق.

ضیایی فر،سعید، فلسفه فقه، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه قم، 1417ق.

طباطبایی، سیدمحمدکاظم، منطق فهم حدیث، قم، موسسه امام خمینی، 1390ش. 

عُریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، قم، نشر مهر، 1409ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1412ق.

فاضل، مقداد بن عبدالله حلی، التنقیح الرائع لمختصر الشرایع، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404ق.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگنامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389ش.

میرزا قمی، ابوالقاسم، القوانین المحکمه فی الاصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1312ق.

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم، الهادی، 1374ش.

مظفر،محمدرضا، اصول الفقه، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1375ش. 

نائینی،محمدحسین، اجود التقریرات، قم، مطبعه العرفان، 1355ش.

همو، فوائدالاصول، قم، جامعه مدرسین حوزه، 1355ق.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.