جبران خسارت معنوی در فقه و حقوق
محورهای موضوعی : جامع الفقهیه
زهره نیک فرجام
1
(دانش آموخته ی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، رشته ی فقه و حقوق، تهران، ایران.)
کلید واژه: خسارت معنوی, قاعده ی لاضرر, بنای عقلا, قوانین موضوعه, جبران مالی خسارت معنوی, جبران غیرمالی خسارت معنوی,
چکیده مقاله :
موضوع خسارت معنوی از جمله مباحث پرچالشی است که در اصول، قوانین و مقررات کنونی به لزوم آن تصریح گردیده؛ اما چگونگی جبران و نحوه ی ارزیابی آن تعیین نشده است. در سیستم های حقوقی کشورهای مختلف راه کارهایی برای جبران خسارت معنوی در نظر گرفته شده؛ اما ملاک و معیار ثابت و مشخصی در باب شیوه های جبران خسارت معنوی ارائه نشده است. نگارنده بر این باور است که با توجه به مبانی حقوق اسلامی و حقوق ایران، قابلیت جبران خسارت معنوی و نحوه ی جبران آن را این گونه می توان توجیه و استنباط کرد: قاعده ی لاضرر که از مسلمات فقهی می باشد، برای اثبات مسئولیت مدنی ناشی از خسارت معنوی و روش های جبران آن مورد استناد واقع شده است. علاوه بر قاعده ی لاضرر دلیل دیگر، پیش بینی دیه در مورد صدمات جسمانی منجر به خسارت معنوی می باشد. عقلا نیز به جبران خسارت معنوی وارد شده بر اشخاص حکم می کنند. در نظام حقوقی ایران نیز خسارت معنوی قابل جبران است. در فقه اسلامی برای جبران ضررهای معنوی، روش شناخته شده ای وجود ندارد، اما شیوه های متداول در حقوق عرفی و موضوعه، در فقه نیز قابل پذیرش به نظر می رسد ؛ زیرا روش های جبران خسارت معنوی، اموری نسبی و برآیندی از اندیشه های حقوقی و اجتماعی هر عصر هستند؛ و از سکوت و عدم ردع شارع می توان رضایت و حکم شرعی را دریافت. بنابراین می توان اظهار داشت که پذیرش جبران مالی و انواع جبران های غیر مالی به منظور ترمیم ضرر معنوی در فقه اسلامی قابل توجیه و دفاع است.
Although "moral damage" is one of the challenging issues necessarily stipulated in present principles, laws and regulations but it is not determined how to compensate and evaluate. Some strategies are considered for moral damage compensation in legal systems of different countries, but there isn't any definite criterion for the methods of moral damage compensation. The writer believes that the capability of moral damage compensation and how to compensate it could be justified and inferred in relation to the law principles in Iran and Islam: the rule of "no-damage" as a jurisprudent certainty is invoked in order to prove the civil liability arising from moral damage and the methods of compensation. In addition to the rule of "no-damage", the other reason is anticipation of blood money about physical hurts which lead to moral damage. The intelligentsia also judge to compensate the moral damage imposed on humans. The moral damage is also compensated in legal law in Iran. There isn’t any definite method to compensate the moral damages but it deems that the common methods in statue, common law and jurisprudence are acceptable because the methods of moral damage compensation are relative and resultant which are derived from legal and social thoughts in every time and then consent and religious law could be understood from the silence and lack of legislator prevention. Therefore, we can say that the acceptance of financial compensation and sorts of non- financial compensation is justifiable and defensible for reparation of moral damage in Islamic jurisprudence
قرآن کریم
آخوندی، محمود، آیین دادرسی کیفری، چ2، تهران، جهاد دانشگاهی، 1376ش.
آشوری، محمد، آیین دادرسی کیفری، چ2، انتشارات سمت، 1376ش.
احمد ادریس، عوض، دیه، ترجمه: علیرضا فیض، چ1، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372ش.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، چ20، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1378ش.
بجنوردی، حسن، القواعدالفقهیه، چ2، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1410ق.
پروین، فرهاد، خسارات معنوی در حقوق ایران، بیچا، تهران، نشر ققنوس، 1380ش.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، بیچا، تهران، انتشارات گنج دانش، 1368ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیچا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1388ق.
حسینی شیرازی، سید محمد، الفقه القواعد الفقهیه، چ2، بیروت، دارالعلوم، 1988م.
حسینی مراغی، میرفتاح، العناوین، چ1، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1417ق.
حکمتنیا، محمود، مسئولیت مدنی در فقه امامیه، چ1، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386ش.
خدابخشی، عبدالله، بیمه و حقوق مسئولیت مدنی، چ1، تهران، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، 1388ش.
زمخشری، محمد بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، بیچا، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، 1364ق.
ساکت، محمد حسین، نهاد دادرسی در اسلام، بیچا، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1365
سلطانی نژاد، هدایت الله، مسئولیت مدنی خسارت معنوی، بیچا، تهران، نور الثقلین، 1380ش.
سنهوری، عبد الرزاق، الوسیط فی شرح القانون مدنی، بیچا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، چ13، تهران، مرکز نشر اسلامی، 1371ش.
ـــــــ ، مهدی، حقوق مدنی( آثار قراردادها و تعهدات)، بیچا، تهران، انتشارات مجد، 1382ش.
صفایی، حسین، مفاهیم و ضوابط جدید در حقوق مدنی، تهران، مرکز تحقیقات، 1355ش.
عاطف النقیب، مسئولیه الناشئه عن فعل الشخصی، چ3، بیروت، انتشارات عویدات، 1412ق.
علامه مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیچا، بیروت، موسسه الوفاء، 1403ق.
عمید زنجانی، عباسعلی، موجبات ضمان، بیچا، تهران، نشر میزان، 1382ش.
العوجی، مصطفی، القانون المدنی، چ1، بیروت، موسسه بحسون، 1995م.
فقیه نخجیری، حسن، دعوای خصوصی در دادگاه جزا، بیچا، تهران، 1351ش.
فیض، علیرضا، عرف عقلا، تهران، برهان و عرفان، نشریهی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، 1384ش.
قاسمزاده، مرتضی، الزامها و مسئولیت مدنی بدون قرارداد، چ8، تهران، نشر میزان، 1388ش.
کاتوزیان، ناصر، مسئولیت مدنی- ضمان قهری، چ8، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386ش.
لورراسا، میشل، مسئولیت مدنی، ترجمهی محمد اشتری، بیچا، تهران، نشر حقوقدان، 1375ش.
مدنی، سید جلال الدین، حقوق اساسی، بیچا، تهران، انتشارات سروش، 1376ش.
مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، بیچا، قم، مدرسه الامام امیر المومنین(ع)، 1380ش.
موسوی خمینی، سید روح الله، کتاب البیع، چ4، قم، موسسهی نشر اسلامی، 1415ق.
نائینی، میرزا محمد حسین، منیه الطالب فی شرح المکاسب، چ1، بیجا، مکتبه المحمدیه، 1373ق.
نجم جیران، یوسف، القانون و الجرم و النظریه العامه للموجبات، چ2، بیروت، منشورات عویدات، 1981م.
نراقی، احمد بن محمد، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، بیچا، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1375ش.
نقیبی، سید ابوالقاسم، نظریهی جبران خسارت به حقوق معنوی کودک، بیچا، تهران، ندای صادق، فصلنامهی فقه و حقوق اسلامی دانشگاه امام صادق(ع)، 1382ش.
ــــــــــــــــــــ، خسارت معنوی در حقوق اسلام، ایران و نظامهای حقوقی معاصر، چ2، تهران، موسسهی انتشارات امیرکبیر، 1386ش.