بررسی تطبیقی ضمان منافع مال مغصوب در فقه اسلامی

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

اکبر احمدی ¹

1 - استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران

تاریخ دریافت : 1395/02/03 تاریخ پذیرش : 1395/06/20 تاریخ انتشار : 1396/09/01

کلید واژه: غصب, ضمان, منافع, استیفاء شده, غیر مستوفات,

چکیده مقاله :

مسئولیت غاصب نسبت به منافع مال مغصوب همواره یکی از مباحث مهم و کاربردی در فقه اسلامی بوده است. تشتت آراء بین فقهای اسلامی و تنوع استدلال ها همراه با عدم جامعیت مباحث قبلی، از دلائل نگارش این مقاله است. در این مسأله ابوحنیفه و اتباع غیر متأخر او معتقدند غاصب به هیچ وجه ضامن منافع نیست. از نظر مالک بن انس نیز در صورت عدم استفاده از منافع، غاصب ضامن نیست اما در مقابل شافعیه و امامیه و حنابله معتقدند غاصب هم در منافع مستوفات و هم غیر مستوفات ضامن است. عدم صدق غصب بر منافع، مال نبودن منافع، حدیث الخراج بالضمان و قیاس از مهم ترین ادلۀ قائلین به عدم ضمان است و از طرفی تقوّم و مالیت عرفی منافع در کنار قاعده حرمت مال مسلمان، جواز تعدی به مثل، صدق غصب نسبت به منافع، سیره عقلاء و ضمان تفویت ناشی از این سیره و قاعده لاضرر در کنار روایات معتبر و اجماع از مهم ترین ادله ی ضمان منفعت است مشروط بر اینکه معمولاً در برابر آن منفعت، اجرت پرداخت شود.

چکیده انگلیسی:

The issue of the liability of the usurper in respect of the profits derived from ‎the usurped property has long been a bone of contention among Muslim jurists. Differences of opinion among the Islamic jurists, and the variety and ‎insufficiency of the previous arguments are the reasons for ‎writing this article. On this issue, Abu Hanifa and his early followers believe that the usurper is by no means liable for the profits derived from the usurped property. ‎Malik b. Anas also believes that the usurper shall not be liable in the case of not using. The Shafi'iyya, the Shi'a and the Hanbali, however, believe that the usurper shall be ‎liable whether or not he derives benefit from the property. ‎The inaccuracy of applying usurpation to profits, the opinion that profits are not capable of being owned (property), the tradition of Al-kharaj bial-ziman (profits against ‎liability), and deductive analogy ‎(qiyas) form the basis of the arguments posed by the jurists who believe in the non-liability of the ‎usurper.‎ On the other hand, assessment of profits, profits being customarily considered as capable of being owned (property), the rule of the sanctity of Muslim property, the permission to similar transgression, accuracy of applying usurpation to profits, the conduct of the wise and the ‎liability for the forfeiture resulting therefrom, the rule of “no harm” (la zarar) in addition to ‎authentic traditions and consensus among the jurists are the most important arguments by the jurists who believe in the liability of the usurper for the profits derived from the usurped property provided that profits are capable of being bartered in a rent contract.

منابع و مأخذ:

قرآن مجید.

ابن أبى شیبة الکوفى، أبو بکر، الکتاب المصنف فى الأحادیث والآثار، چ1، ریاض، مکتبة الرشد، اول، ج4، 1409ق.

ابن حزم الظاهرى، على بن أحمد بن سعید، المحلى، بی‌چا، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، ج8، بی‌تا.

ابن عابدین، محمد أمین بن عمر، تنقیح الفتاوى الحامدیة، بی‏چا، بی جا، بی‏نا، بی‏تا، ج6.

ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، بی‏چا، بیروت، دار الفکر، بی‏تا، ج2.

ابهری، حمید و ایزدى فرد، على اکبر، «ضمان غاصب نسبت به منافع در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران»، مجلۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، شمارۀ دوم، سال چهل و سوم، پاییز و زمستان 1389.

احسایى، ابن ابى جمهور، محمد بن على، عوالى اللئالى العزیزیة، چ1، قم، دار سید الشهداء للنشر، ج1، 1405ق.

انصاری دزفولی، مرتضى، کتاب المکاسب، چ1، قم، منشورات دار الذخائر، 1411ق، ج1.

همو، فرائد الأصول، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج2، بی‏تا.

آخوند خراسانى، محمد کاظم بن حسین، حاشیة المکاسب، چ1، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1406ق.

بابرتى، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایة، بی‌چا، بی‌جا، بی‌نا، ج13، بی‌تا.

بجنوردى، سید حسن، القواعد الفقهیة، چ1، قم، نشر الهادى،  ج2، 1419ق.

بخارى، علاء الدین عبد العزیز بن أحمد، کشف الأسرار عن أصول فخر الإسلام البزدوى، بیروت، دار الکتب العلمیة،ج1، 1418ق.

بزدوى الحنفیى، على بن محمد، أصول البزدوى - کنز الوصول الى معرفة الأصول، بی‏چا، کراچی، مطبعة جاوید بریس، بی‏تا.

بغدادى، أبى محمد بن غانم بن محمد، مجمع الضمانات فى مذهب الامام الأعظم أبى حنیفة النعمان، بی‏چا، بی جا، بی‏نا، ج1، بی‏تا.

بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، چ1، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانى، 1417ق.

تبریزى، جواد بن على، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، چ3، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ج2، 1416ق.

تبریزى، میرزا فتاح شهیدى، هدایة الطالب إلى أسرار المکاسب، چ1، تبریز، چاپخانه اطلاعات، ج2، 1375ق.

ترمذى، محمد بن عیسى، الجامع الصحیح سنن الترمذى، بی‏چا، بیروت، دار إحیاء التراث العربى، بی‏تا، ج3.

جزائرى، سید محمد جعفر مروج، هدى الطالب فى شرح المکاسب، چ1، قم، مؤسسة دار الکتاب، ج3، 1416ق.

جزرى، ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فى غریب الحدیث و الأثر، بی‏چا، قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، اول، ج4، بی‏تا.

جوزی، جمال الدین، المنثور، بی‏چا، بی جا، بی‏نا، ج2، بی‏تا.

جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، چ1، لبنان، دار العلم للملایین، ج 1 و 5 و 6، 1410ق.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، چ1، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج2، 1411ق.

حکیم، سید محسن طباطبایى، نهج الفقاهة، چ1، قم، انتشارات 22 بهمن، بی‏تا.

حلبى، ابن زهره، حمزة بن على حسینى، غنیة النزوع إلى علمى الأصول و الفروع، چ1، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1417ق.

حلّى، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوى لتحریر الفتاوى، چ2، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج2 و 3، 1410ق.

حلّى، علامه، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء (ط - القدیمة)، چ1، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1388ق.

همو، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة (ط - الحدیثة)، چ1، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، ج 4، 1420ق.

حلّى، محقق، نجم الدین، شرائع الإسلام فى مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، دوم، ج3، 1408ق.

همو، جعفر بن حسن، المختصر النافع فى فقه الإمامیة، چ6، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، ج2، 1418ق.

حلّى، مقداد بن عبد اللّه سیورى، التنقیح الرائع لمخصر الشرائع، چ1، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، ج2، 1404ق.

حمد شراره، عبد الجبار، أحکام الغصب فى الفقه الإسلامى، چ1، بیروت، مؤسسة الأعلمى، 1395ق.

حیدر، على، درر الحکام شرح مجلة الأحکام، بی‏چا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج1، بی‏تا.

خلخالى، سید محمد مهدى موسوى، فقه الشیعة - کتاب الإجارة، چ1، تهران، مرکز فرهنگى انتشارات منیر، 1427ق.

خمینى، سید روح اللّه موسوى، تحریر الوسیلة، چ1، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، ج 2، 1409ق.

همو، زبدة الأحکام، چ1، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، 1404ق.

همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، اول، ج 1، 1421ق.

خویى، سید ابو القاسم موسوى، مبانى تکملة المنهاج، چ1، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئى، ج2، 1422ق.

همو، مصباح الفقاهة (المکاسب)، بی‏چا، بی جا، بی‏نا، ج6، بی‏تا.

رافعی قزوینى، عبد الکریم بن محمد، الشرح الکبیر للرافعى، بی‌چا،بی‌جا، بی‌نا، ج11، بی‏تا.

رحمانی محمد، قاعدة الاتلاف عند الامام الخمینى(ره)، مجله فقه اهل البیت (به عربی)، شماره 42، سال یازدهم، 1385ش.

روحانی، سید صادق، فقه الصادق علیه السلام، چ1، قم، دار الکتاب - مدرسه امام صادق علیه السلام، ج19، 1412ق.

زنجانى، محمود بن أحمد، أبو المناقب، تخریج الفروع على الأصول، چ2، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1398ق.

سبحانی تبریزى، جعفر، مصادر الفقه الإسلامى و منابعه، چ1، بیروت، دار الأضواء، 1419ق.

سجستانى أزدى، سلیمان بن الأشعث أبو داود، سنن أبى داود، بیروت، دار الفکر، ج3، بی‏تا.

سرخسى، محمد بن أّحمد بن أبى سهل أبو بکر، أصول السرخسى، بی‏چا، بیروت، دار المعرفة،  ج1 و 2، بی‏تا.

سرخسى، شمس الدین، المبسوط، بی‌چا، بیروت، دار المعرفة،  ج11، بی‏تا.

سمرقندى، علاء الدین، تحفة الفقهاء، چ1، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج3، 1405ق.

سیستانى، سید على حسینى، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، چ1، قم، دفتر آیة الله سیستانى، 1414ق.

شافعى، محمد بن إدریس أبو عبد الله، الأم، چ2، بیروت، دار المعرفة، ج 4 و 5، 1393ق.

شریعت اصفهانى، شیخ الشریعة، قاعدة لاضرر، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1410ق.

شریف مرتضى، على بن حسین، المسائل الناصریات، چ1، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة، 1417ق.

همو، الانتصار فى انفرادات الإمامیة، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1415ق.

شیخ نظام و جمعی از علمای هند، الفتاوى الهندیة فى مذهب الإمام الأعظم أبى حنیفة النعمان، چ1، بیروت، دار الفکر، ج5، 1411ق.

شیرازى، سید محمد حسینى، إیصال الطالب إلى المکاسب، بی‏چا، تهران، منشورات اعلمى، ج6، بی‏تا.

طباطبایى ، سید على بن محمد، ریاض المسائل ، چ1، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ج2، بی‏تا.

طوسى، ابن حمزه، الوسیلة إلى نیل الفضیلة، چ1، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1408ق.

طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، المبسوط فى فقه الإمامیة، چ3، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، سوم، ج3 و 2، 1387ق.

همو، الخلاف، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج3 و 5، 1407ق.

همو، تهذیب الأحکام، چ4، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ج7، 1407ق.

همو، العُدة فى أصول الفقه، چ1، قم، چاپخانه ستاره، 1417ق.

طوسى، محمد بن على، ابن حمزه، الوسیلة إلى نیل الفضیلة، چ1، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1408ق.

عاملى، شهید اول، محمد بن مکى، اللمعة الدمشقیة فى فقه الإمامیة، چ1، بیروت، دار التراث - الدار الإسلامیة، 1410ق.

غزالى، محمد بن محمد أبو حامد، المستصفى فى علم الأصول، چ1، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1413ق.

غزنوى حنفى، أبى حفص عمر، الغرة المنیفة فى تحقیق بعض مسائل الإمام أبى حنیفة، چ2، بیروت، مکتبة الإمام أبى حنیفة، 1988م.

فیومى، احمد بن محمد مقرى، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، چ1، قم، منشورات دار الرضى، بی‏تا.

قرطبى ، أبو عمر یوسف بن عبد الله، الاستذکار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار، چ1، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج7، 2000م.

کرکى، محقق ثانى، على بن حسین، جامع المقاصد فى شرح القواعد، چ2، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ج5، 1414ق.

کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، الکافى، چ4، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ج5، 1407ق.

مامقانى، محمد حسن، غایة الآمال فى شرح کتاب المکاسب، چ1، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، اول، ج2، 1316ق.

ماوردی شافعی، علی، الحاوى الکبیر فى فقه مذهب الإمام الشافعى، چ1، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419ق.

محمد بن نصر مروزى، أبو عبد الله، اختلاف العلماء، چ2، بیروت، عالم الکتب، ج1، 1406ق.

مرغیانی، ابو الحسن، الهدایة شرح بدایة المبتدى، بی‌چا، بی‌جا، المکتبة الإسلامیة، ج4، بی‏تا.

مغنیه، محمد جواد، فقه الإمام الصادق علیه السلام، چ2، قم، مؤسسه انصاریان، ج5، 1421ق.

مؤمن قمّى، على، جامع الخلاف و الوفاق، چ1، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر علیه السلام، 1421ق.

نائینى، میرزا محمد حسین غروى، المکاسب و البیع (للمیرزا النائینى)، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج1، 1413ق.

نجفى، کاشف الغطاء، عباس بن على، المال المثلى و المال القیمى فى الفقه الإسلامى، بی‏چا، بی جا، مؤسسه کاشف الغطاء، بی‏تا.

نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چ7، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ج37، 1404ق.

نورى، محدث، میرزا حسین، الوسائل و مستنبط المسائل، چ1، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ج 14، 1408ق.

یزدى، سید محمد کاظم طباطبایى، حاشیة المکاسب، چ2، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ج1، 1421ق.

یزدى، سید مصطفى محقق داماد، قواعد فقه، چ12، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى، ج1، 1406ق.