یورش تیمور به شام (803ﻫ): زمینه‌ها و علت‌ها
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیشهربانو نظریان 1 , معصومعلی پنچه 2 , هادی عالم زاده 3
1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد بازنشسته گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: تیمور و ممالیک, یورش تیمور به شام, برقوق و تیمور, فرج و تیمور,
چکیده مقاله :
تِیْمور گورْکانی (ﺣﻜ. 771-807ﻫ) در سومین مرحله از یورش های خود، یورش هفت ساله، در 803ﻫ به شام لشکر کشید. در این مقاله زمینه ها و علل لشکرکشی تیمور به شام بررسی شده، مسئله ای که به جنبه‌های گوناگون آن در پژوهش های پیشین توجهی نشده است. در سیاست های توسعه طلبانه و دین مدارانه تیمور یورش به سرزمین های شام و مصر در اولویت نبود. او بارها کوشید با نامه نگاری و دیپلماسی نظر ممالیک را به ایجاد روابط مسالمت آمیز جلب کند؛ واکنش ممالیک به پیشنهادهای تیمور، دور از تدبیر و آداب دیپلماتیک بود. راهبرد کلان ممالیک در مواجهه با تیمور، نه صلح و نه جنگ بود، در حالی که تیمور در پی برقراری رابطه سیاسی و اقتصادی و حداکثر پذیرش دست نشاندگی از سوی ممالیک بود. ممالیک نه تنها به مکاتبات تیمور روی خوش نشان نداند، بلکه ایلچیان او را کشتند و بارها به درخواست تیمور برای آزادی یکی از سرداران اش وقعی ننهادند. در این شرایط بود که تیمور به شام حمله کرد و در شهرهای آن به ویژه دو شهر اصلی آن‌جا، حلب و دمشق، دست به کشتار و ویرانی زد.
Timår/Tamerlane (r. 771-807/1370-1405) in the third stage of his attacks, the seven-year attack, in 803/1400-1 marched to Syria (Sham). In this article, the grounds and causes of Timur's campaign to the Syria are investigated. In Timår's expansionist and religious policies, attacking the lands of Syria and Egypt was not a priority. He tried many times through letter writing and diplomacy to attract the opinion of the Mamluks to establish peaceful relations. But the reaction of the Mamluks to Timur's proposals was far from tact and diplomatic manners. The grand strategy of the Mamluks in facing Timur was neither peace nor war, while Timår was seeking to establish political and economic relations and to accept maximum support from the Mamluks. Not only the Mamluks did not accept Timår's correspondence, but also killed his emissaries and repeatedly refused Timår's request for the release of one of his generals. It was in this situation that Timår attacked Syria and started killing and destroying its cities, especially the two main cities there, Aleppo and Damascus.
ابن تغری بردی، ابوالمحاسن (1413). النجوم الزاهرة فى ملوک مصر والقاهرة. بهکوشش محمد حسین شمسالدین، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن حجر عسقلانی، شهابالدین (1994). إنباء الغمر بأنباء العمر. بهکوشش حسن حبشی، قاهره: لجنة احیاء التراث الاسلامی.
ابن شحنه، محبالدین ابوالولید محمد بن محمد (1417). روض المناظر فی اخبار الاوائل و الاواخر، بهکوشش سید محمد مهنّی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن صصری، محمد بن محمد بن احمد (1435). الدرة المضیئة فی الدولة الظاهریة. بهکوشش عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دارسعدالدین و دارکنان.
ابن عربشاه، شهابالدین ابوالعباس احمد (2536). زندگانى شگفت‌آور تیمور. ترجمه محمدعلى نجاتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ش.
ابن فرات، ناصرالدین محمد بن عبدالرحیم مصری (۱۹۳۶). تاریخ ابن الفرات. ج9، بهکوشش قسطنطین زریق، بیروت: الجامعة الامریکیة فی بیروت.
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد (1977). تاریخ ابن قاضی شهبه. بهکوشش عدنان درویش، دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیة.
باسورث، کلیفورد ادموند (1381). سلسلههای اسلامی جدید. ترجمه فریدون بدرهای، تهران: انتشارات باز
برادبریج، آن. اف. (1399). پادشاهی و ایدئولوژی در دنیای اسلامی-مغولی(چالش مشروعیت سیاسی-مذهبی میان فرمانرویان ایران با ممالیک مصر: از ایلخانان تا تیمور). ترجمه جواد عباسی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
حافظ ابرو، عبدالله ابن لطف الله (1380). زبدة التواریخ، بهکوشش سید کمال حاج سید جوادى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
رفیعی، امیر تیمور (1390) . ظهور تیمور و فتح سراسری ایران. قم: ابتکار دانش.
سمرقندی، کمالالدین عبدالرزاق (1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین. بهکوشش عبدالحسین نوایى، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
شامى، نظامالدین (1363). ظفرنامه تاریخ فتوحات امیر تیمور گورکانى. بهکوشش پناهى سمنانى، تهران: سازمان نشر کتاب انتشارات بامداد.
شبارو، عصام محمد (1380). دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام. ترجمه شهلا بختیاری، قم: پزوهشکده [پژوهشگاه] حوزه و دانشگاه.
شریده، ایمن ابراهیم (1384). روابط سیاسی ایران عهد تیموریان با مصر و شامات عهد ممالیک. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
عباس، احسان (1993). مصر و بلادالشام فی العهد الممالیک، بیروت: دارصادر
قاسم، قاسم عبده (1396). تاریخ سیاسی و اجتماعی دوره پادشاهان مملوکی. ترجمه بهزاد مفاخری، تهران: سروش.
القاضی، الاء جادالله نبهان الشاهین (2016). حملة تیمورلنک علی بلاد الشام 803ﻫ/ 1401م. پایاننامه کارشناسی ارشد. جامعة بیرزیت.
قلقشندی، احمد بن علی (1987). صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء. بهکوشش محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة
گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان (1379). ترجمه عبدالحسین میکده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مستوفی، حمداللّه (1381). نزهة القلوب. بهکوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، قزوین: حدیث امروز.
مقریزی، تقیالدین احمد بن علی (1970-1971) السلوک لمعرفة دول الملوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره: دارالکتب و الوثا‌ئق القومیة.
منز، بئاتریس (1384). «برآمدن تیمور». تیموریان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
میرجعفری، حسین (1381). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان. اصفهان و تهران: دانشگاه اصفهان و سمت.
نوایی، عبدالحسین (1356). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ویه، گاستون (1378). «برقوق». دانشنامه جهان اسلام، ج 3، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
یزدى، شرفالدین على (1387). ظفرنامه. بهکوشش سید سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایى، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى.
Bernardini, Michele (2019). Niẓām al-Dīn Shāmī’s Description of the Syrian Campaign of Tīmūr. Mamluk Cairo, a Crossroads for Embassies: Studies on Diplomacy and Diplomatics, edited by Frédéric Bauden, Malika Dekkiche, Liden: Brill.
Fischel, Walter J. (1956). A New Latin Source on Tamerlane's Conquest of Damascus (1400/1401): (B. de Mignanelli's “VitaTamerlani” 1416). Oriens, 9(2), 201-232.
Manz, Beatrice Forbes (1988). “Tamerlane and the symbolism of sovereignty”. Iranian Studies, 21(1-2), 105-122.
_||_
Ibn Taġrī Bardī, abū al-Maḥāsin (1413). al-Nujūm al-Zāhira fī Mulūk-i Miṣr Wa al-Qāhira. bi Kūshish-i Mohammad hossein Shams al-din, Birut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīya.
Ibn Ḥajar ʻAsqalānī, Shahāb al-Dīn (1994). ʾInbāʾ-u al-Ġumr-i Bi ʾAnbāʾ-i al-ʻUmr-i. bi Kūshish-i Hasan Habashi, Cairo: Lajnat Iḥyāʾ-i al-Turāth al-Islāmī.
Ibn Shaḥna, Muḥib al-Dīn abū al-Walīd Muḥammad b. Muḥammad (1417). Rawḍ-u al-Manāẓir fī Akhbār-i al-Awāʾil Wa al-awākhir. bi Kūshish-i Seyyed Mohammad Mohanna, Birut: Dār al-Kutub.
Ibn Ṣaṣrā, Muḥammad b. Aḥamad (1435). al-Durrat-u al-Maḍīʾat fī al-Dawlat al-ẓāhirīyat. bi Kūshish-i Ahmad Abdulghani, Damascus: Dār Saʻd al-Dīn Wa Dār Kinān.
Ibn ʻArabshāh, Shahāb al-Dīn abū al-ʻAbbās Aḥmad (2536). Zindigānīy-i Shigiftāwar-i Tiymūr. Tarjumi-yi Mohammadali Nijati, Tehran: Bungāh-i Tarjumi Wa Nashr-i Kitāb.
Ibn Furāt, Nāṣir al-Dīn Muḥammad b. ʻAbd al-Raḥīm Miṣrī (1936). Taʾrīkh-u Ibn Furāt. J.9, bi Kūshish-i Ghustantin Zuraygh, Birut: al-Jāmiʻat al-Amirīkīyat fī Biyrūt.
Ibn Qāḍī Shuhba, abūbakr b.Aḥmad (1977). Taʾrīkh-u Ibn Qāḍī Shuhba. bi Kūshish-i ʻAdnān Darwīsh, Damascus:al-Maʻhad al-ʻIlmī al-Firansī Lil Dirāsāt al-ʻArbīyat.
Bosworth, Clifford Edmund (1381). Silsilihāy-i Islāmī Jadīd. Tarjumi-yi Fereydoun Badrei, Tehran: Intishārāt Bāz.
Broadbridge, Ān. Ef (1399). Pādishāhī Wa Īdiʾuluz̲h̲ī Dar Dunyāy-i Islāmī- Muġulī (čālish Mashrūʻīyat Sīyāsī- Madhhabī Mīyān-i Farmānrawāyān Īrān Bā Mamālīk Miṣr: Az Īlkhānīyān Tā Tiymūr). Tarjumi-yi Jawad Abbasi, Trhran: Pazhūhishkade Tārīkh Islām.
Ḥāfiẓ Abrū, ʻAbdullāh b. Luṭfullāh (1380). Zubdat al- Tawārīkh. bi Kūshish-i Seyyed Kamal haj Seyyed Jawadi, Tehran: Sāzmān čāp Wa Intishārāt Wizārat Farhang Wa Irshād Islāmī,
Rafīʻī, Amīr Tiymūr (1390). ḍuhūr Tiymūr Wa Fatḥ Sarāsarī Īrān. Qom:Ibtikār Dānish.
Samarqandī, Kamāl al-Dīn ʻAbdulrazāq (1383). Maṭlaʻ-u Saʻdiyn Wa Mjmaʻ-u Baḥriyn. bi Kūshish-i Abdolhossein Navaei,Tehran: Pazhūhishgāh ʻUlūm Insānī wa Muṭāliʻāt Farahangī.
Shāmī, Niḍām al-Dīn (1363). ḍafarnāmih Tārīkh Futūḥāt Amīr Tiymūr Gūrkānī. bi Kūshish-i Panahi Simnani, Tehran: Sāzmān Nashr Kitāb Intishārāt Bāmdād.
Shabaru, Usam mohammad (1380). Duwlat Mamālīk Wa Naqsh Sīyāsī Wa Tamadunī Ānān Dar Tārīkh-i Islām. Tarjumiy-i Shahla Bakhtiyari, Qom: Pazhūhishkadiy-i Ḥuwzih Wa Dānishgāh.
Sharidah, Iman Ibrahim (1384). Rawābiṭ-i Sīyāsīy-i Īrān-i ʻAhd Tiymūrīyān Bā Miṣr Wa Shāmāt ʻAhd-i Mamālīk. Tehran: Markaz-i Asnād Wa Tārīkh-i Dīplumāsī Wizārat Umūr Khārijih.
Abbas, Ihsan (1993). Miṣr Wa Bilād al-Shām fī al- ʻAhd-i Mamālīk. Bierut: Dār al- Ṣādir.
Ghasim, Ghasim Abduh (1396). Tārīkh-i Sīyāsī Wa Ijtimāʻīy-i Duwriy-i Pādishāhan Mamlūkī. Tarjumiy-i Behzad Mafakheri, Tehran: Surūsh.
al-Ghazi, Jadullah Nabhan al-Shahin (2016). Ḥamlat-u Tiymūrlang ʻAlā Bilād al-Shām 803/1401. Masters Thesis: Birzeit University.
Qalqashandī, Aḥmad b. ʻAī (1987). Ṣubḥ-u al-Aʻshā fī Ṣanāʻat-u al-ʾInshāʾ. bi Kūshish-i Mohammad Shams al-din, Bierut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyat.
Grouusset, Rene, Impirāṭūrīy-i Ṣaḥrānawardān (1379). Tarjumiy-i Abdulhosein Maykadeh, Tehran: Intishārāt-i ʻIlmī Wa Farhangī.
Mustuwfī, Ḥamdullāh (1381). Nuzhat al-Qulūb. bi Kūshish-i Seyyed Mohammad Dabir Ghiyasi, Qazvin:Ḥadith Imrūz.
Maqrīzī, Taqī al-Dīn Aḥmad b. ʻAī (1971-1970). al-Sulūk Li Maʻrifat-i al-Mulūk. bi Kūshish-i Mohammad mostafa Ziyadah, Cairo: Dār al-Kutub Wa al-Wathāʾiq al-Qumīyat.
Menz, Beatice (1384), “Barāmadan-i Tiymūr”. Tiymūrīyān, Tarjumiy-i Yaqub Azhand, Tehran: Muwlā.
Mīrjaʻfarī, Hossein (1381), Tārīkh-i Taḥawwulāt-i Sīyāsī, Ijtimāʻī. Iqtiṣādī Wa Farhangī Īrān Dar Duwriy-i Tiymūrīyān Wa Turkmānān. Isfahan Wa Tehran: Dānishgāh Iṣfahān Wa Samt.
Navaie, Abdulhossein (1365). Asnād Wa Mukātibāt-i Tārīkhīy-i Īrān az Tiymūr Tā Shāh Ismāʻīl. Tehran: Bungāh-i Tarjumi Wa Nashr-i Kitāb,
Wiet, Gaston (1378). “Barqūq”. Dānishnāmiy-i Jahān-i Islām, J3, Under the supervision Ghulām ʻAlī Ḥaddād ʻAdil, Tehrān: Bunyād Dāʼirat al-Maʻārif Islāmī.
Yazdī, Sharaf al-Dīn ʻAlī (1387). ẓafarnāmih. bi Kūshish-i Seyyed Saeed Mir Sadeq Wa Abdolhossein Navaei, Tehran: Kitābkhānih, Mūzih Wa Markaz-i Asnād-i Majlis-i Shūrāy-i Islāmī.