در باب تصرفات فرزند حاجی زین العطار شیرازی در اختیارات بدیعی پدرش؛ کیستی این فرزند و منابع او
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
یونس کرامتی
1
(استادیار پژوهشکده تاریخ علم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
کلید واژه: ابن مؤلف, حسین بن علی بن حسین انصاری, دستور الاطباء من قواعد الحکماء, عرایس الجواهر و نفایس الاطایب,
چکیده مقاله :
در دست‌نویس‌های پرشمار اختیارات بدیعی، اختلافاتی چشم‌گیر با منشأهای گوناگون به چشم می‌خورد که کار نشر ویراستی انتقادی از این کتاب را بسیار دشوار می‌سازد. مهم‌ترین اختلاف‌‌ها، یادداشت‌هایی به‌نسبت پرشمار از ابنمؤلف در شماری چشم‌گیر از دست‌نویس‌های اختیارات است که در چاپ‌های عموما نامعتبر آن آمده‌است و حتی برخی، آنها را ارجاع حاجی زینالعطار به یکی از فرزندان خود انگاشته‌اند؛ اما این فرزند، این یادداشت‌ها را پس از مرگ پدر و دست‌کم تا 850ﻫ به تدریج، یا دست‌کم در سه نوبت، افزوده‌است. بهره‌گیری گسترده حسین بن علی بن حسین انصاری از اختیارات بدیعی در دستور الاطباء من قواعد الحکماء (تألیف 839ﻫ) در کنار استنساخ دو دست‌نویس اختیارات با بیشترین افزوده‌های ابنمؤلف (در 846 و 850ﻫ)، احتمال یکی بودن او و ابنمؤلف را پذیرفتنی می‌نمایاند. در این افزودهها بیشتر، نام دیگر (به‌ویژه نام‌های محلی شیرازی)، خواص غیر معمول، ریخت‌شناسی، چیستی و انواع هر دارو آمده‌است. شماری از آنها، به‌ویژه افزوده‌های مرتبط با شیراز و فارس، حاصل تجربیات شخصی ابنمؤلف و شماری دیگر، برگرفته از منابعی غالبا ناگفته است. از مقایسه این افزودهها با منابع محتمل، می‌توان دریافت که ابنمؤلف از عرایس الجواهر و نفایس الاطایب کاشانی در موضوع گوهرها و عطرها و در مورد عطر از الصیدنة بیرونی (که البته در مواضعی دیگر بدان استناد کرده) بهره برده‌است. وی در افزودن مطالبی به مقاله مرکبات اختیارات از المسائل فی الطب حنین بن اسحاق و شرح ابن ابی صادق نیشابوری بر آن بهره برده‌است.
In the numerous manuscripts of the Ikhtiyārāt-e Badī‘ī, there are significant differences of various origins that make it very difficult to publish a critical edition of this book. The most important differences are the relatively large number of notes by “Ibn-e Mo'allif” (son of the author) in a considerable number of manuscripts of Ikhtiyārāt, which are also included in uncritical editions of it; some have even considered these notes as Hājī Zayn al-Aṭṭār's citations from one of his sons; but this son added these notes gradually, or at three or more stages, after the death of his father, at least until 850 AH /1446 AD. Ḥusayn ibn Ali ibn Ḥusayn Ansārī’s extensive use of Ikhtiyārāt in Dastūr al-Aṭebbā min ḳawā’id al-Ḥokamā (compiled in 839 AH), along with the scribing of two manuscripts of Ikhtiyārāt with the most of Ibn-e Mo'allif additional notes (in 846 and 850 AH), makes us consider him the same Ibn-e Mo'allif. Most of these additions contain other names (especially local Shirazi names), unusual properties, morphology, essence, and types of each drug. A number of them, especially the additions related to Shiraz and Fārs, are the result of Ibn-e Mo'allif personal experiences, and a number of others are taken from often untold sources. Comparing these additions with possible sources, it can be seen that Ibn-e Mo'allif has used Kāshānī’s ‘Arāyis al-Jawāhir wa Nafāyes al-’Atāyeb in the subject of gems and perfumes, and in the case of perfumes, Bīrūnī’s Ṣaydanah (which, of course, he has quoted from it in other positions). In adding material to the compound medicaments book, he has used Ḥunayn Ibn Isḥāḳ’s al-Masā’il fi al-Ṭib and its commentary by Ibn Abī Ṣadeḳ Neyshāburī.
ابن ابی صادق نیشابوری، شرح المسائل فی الطب حنین بن اسحاق، دست‌نویس 3578 کتابخانه فاتح.
ابن سرابیون، الکناش الصغیر، ترجمه کهن سریانی به عربی حسن بن بهلول، دست‌نویس شماره 9668 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
ابن سینا، حسین بن عبدالله، القانون فی الطب، بولاق، ۱۲۹۴ﻫ.
ابن هبل، مهذب الدین ابوالحسن علی بن احمد بن علی، المختارات فی الطب، حیدرآباد دکن، دائرةالمعارف العثمانیة، 1362ﻫ.
اعلم، هوشنگ، «اختیارات بدیعی»، دانشنامه زبان و ادب فارسی، ویراسته اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 1، 1384ش.
انوار، سید عبدالله، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج6، تهران، انتشارات کتابخانه ملی، 1354ش.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، الصیدنة فی الطب، ویراسته عباس زریاب، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰ش.
حاجی زین العطار شیرازی، علی بن حسین، اختیارات بدیعی، دست‌نویس شماره 638 کتابخانه لالا اسماعیل، تاریخ کتابت 792ﻫ (کهن‌ترین نسخه شناخته شده).
همان، دست‌نویس شماره Or. 558 کتابخانه دانشگاه لایدن، تاریخ کتابت 819ﻫ .
همان، دست‌نویس شماره 223 کتابخانه ملی ایران، تاریخ کتابت 835ﻫ .
همان، دست‌نویس شماره 10264 کتابخانه آیت الله مرعشی،تاریخ کتابت 846ﻫ (به خط فرزند مؤلف).
همان، دست‌نویس شماره 1999 کتابخانه شهید علی، تاریخ کتابت 846ﻫ (در فهرست به اشتباه 826ﻫ).
همان، دست‌نویس شماره 3499 کتابخانه دیوان هند، تاریخ کتابت 850ﻫ (به خط فرزند مؤلف).
همان، دست‌نویس شماره 2807 کتابخانه ملی ایران (دو کاتب، 852 و 853ﻫ).
همان، دست‌نویس شماره Supplément Persan 335 کتابخانه ملی فرانسه، تاریخ کتابت 855ﻫ .
همان، دست‌نویس شماره 2325 کتابخانه ملی ایران، تاریخ کتابت 877ﻫ .
همان، دست‌نویس شماره 3547 کتابخانه ایاصوفیه، با تاریخ کتابت 884ﻫ .
همان، دست‌نویس شماره 3550 کتابخانه ایاصوفیه، با تاریخ کتابت 884 ﻫ (در بردارنده شمار چشمگیری از مدخل‌های مفتاح الخزائن).
همان، دست‌نویس شماره 3546 کتابخانه ایاصوفیه، با تاریخ کتابت 885 ﻫ (فقط مقاله نخست).
همان، دست‌نویس شماره 3549 کتابخانه ایاصوفیه، بی‌تاریخ.
همان، دست‌نویس شماره 3553 کتابخانه ایاصوفیه، با تاریخ کتابت 970ﻫ (مقاله اول + مقاله دوم با 3 باب افزوده و در مجموع دارای 19 باب).
حسین بن علی بن حسین انصاری، اصحاح الادویة، دست‌نویس شماره 7733 کتابخانه ملی ایران (با عنوان صحاح الادویة) .
همو، دستور الاطباء من قواعد الحکماء، دست‌نویس شماره 60 فارسی (میکرو فیلم شماره 45) کتابخانه UCLA.
حنین بن اسحاق، المسائل فی الطب، دست‌نویس 1781 کتابخانه عمومی مغنیسا.
همان، دست‌نویس شماره 1779 همان کتابخانه.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش.
کرامتی، یونس، «مفتاح الخزائن حاجی زین العطار شیرازی، شناسایی منابع، تبارشناسی دست‌نویس‌ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی»، تاریخ علم، دوره 18، شماره 2، پاییز و زمستان 1399.
میر، محمد تقی، بزرگان نامی پارس، شیراز، انتشارات دانشگاه شیراز، 1368ش.
همو، محمد تقی، پزشکان نامی پارس، شیراز، انتشارات دانشگاه پهلوی، 1348ش.
همو، مقدمه بر اختیارات بدیعی، تهران، شرکت دارویی پخش رازی، 1371ش.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد بن حسن، تنسوخ‌نامه ایلخانی، به کوشش مدرس رضوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1348ش.
Ethé, Hermann, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford Printed for the India Office by H. Hart, 1903.
Fonahn, Adolf Mauritz, Zur Quellenkunde der persischen Medizin, Leipzig, Johann Ambrosius Barth, 1910.
Rieu, Charles, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, British Museum, 1879.
Sachau, Eduard, and Hermann Ethé, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, Clarendon Press, 1889.
Storey, C. A., Persian Literature, A Bio-Bibliographical Survey, Psychology Press, 1971.
_||_A‘lam, Hūshang, “Ikhtiyārāt-e Badī‘ī”, Dānishnāme-ye Zabān wa adab-e Fārsī, ed. Ismā‘īl Sa‘ādat, Tehran: The academy of Persian language and literature, Vol. I, 2005.
Anwār, ‘Abd Allāh, Fihrist-e Nosakh Khaṭṭi-e Ketābkhane-ye Mellī
Bīrūnī, Abū Rayḥan, al-Ṣaydanah Fī al-Ṭib, ed. ‘Abbās Zaryāb, Tehran: Iran university press, 1991.
Ethé, Hermann, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford Printed for the India Office by H. Hart, 1903.
Fonahn, Adolf Mauritz, Zur Quellenkunde der persischen Medizin, Leipzig, Johann Ambrosius Barth, 1910.
Hājī Zayn al-Aṭṭār Shīrāzī, Ali ibn Ḥusayn, Ikhtiyārāt-e Badī‘ī, Ms. 638 Lala İsmail Library (792 AH).
Ibid, Ms. Or. 558 Leiden University Library (819 AH).
Ibid, Ms. 223 National Library of Iran (835 AH).
Ibid, Ms. 10264 Mar‘ashī Najafī Library (846 AH, in hand of author’s son).
Ibid, Ms. 1999 Şehid Ali Paşa Library (846 AH).
Ibid, Ms. 3499 India Office Library (850 AH, in hand of author’s son).
Ibid, Ms. 2807 National Library of Iran (852 & 853 AH).
Ibid, Ms. Supplément Persan 335 BNF (855 AH).
Ibid, Ms. 2325 National Library of Iran (877 AH).
Ibid, Ms. 3547 Ayasofya Library (884 AH).
Ibid, Ms. 3550 Ayasofya Library (884 AH).
Ibid, Ms. 3546 Ayasofya Library (885 AH, only first book).
Ibid, Ms. 3549 Ayasofya Library (Not dated).
Ibid, Ms. 3553 Ayasofya Library (970 AH).
Ḥunayn Ibn Isḥāḳ, al-Masā’il fī al-Ṭib, Ms. 3578 & 1779 Manisa.
Ḥusayn ibn Ali ibn Ḥusayn Anṣārī, Asḥāḥ al-Adwīyah, Ms. 7733 National Library of Iran (Titled: Ṣiḥāḥ al-Adwīyah).
Id, Dastūr al-Aṭibbā min ḳawā’id al-Ḥokamā, Ms. Persian 60 UCLA Library.
Ibn Abī Ṣādiḳ Niyshābūrī, Commentary on Ḥunayn Ibn Isḥāḳ’s al-Masā’il fī al-Ṭib, Ms. 3578 Fātih.
Ibn Hubal, Muhadhdhab al-Dīn, al-Mukhtārāt fī al-Ṭib, Hyderabad: Osmania oriental publications bureau, 1943.
Ibn Sarābīyūn (Yohannan bar Sarapion), al-Kunnāsh al-Ṣaghīr (Small Compendium), translated from Syriac to Arabic by Hasan Ibn bahlūl (bar Bahlul), Ms. 9668 University of Tehran Central Library, Tehran.
Ibn Sīna, Al-Ḳānūn fī al-Ṭib, Būlāḳ, 1294 AH.
Karamati, Younes, “Miftāḥ al-Khazāyen Hājī Zayn al-Aṭṭār Shīrāzī”, Journal for the History of Science, Vol.18, No.2, Summer and Autumn 2020.
Kāshānī, Abū al-Ḳasim ‘Abd Allāh, ‘Arāyis al-Jawāhir wa Nafāyes al-’Aṭāyib, Ed. Īraj Afshār, Tehran, 1345.
Mīr, Muḥammad Taḳi, Bozorgān-e Nāmi-ye Pars, Shiraz University Press, 1368.
Id, Pezeshkān-e Nāmi-ye Pars, Pahlawī University Press, 1348.
Id Intr. Ikhtiyārāt-e Badī‘ī, Tehran, 1371.
Naṣir al-Dīn Ṭūsī, Muḥammad, Tansūkh-Nāme-ye Īlkhānī, Ed. Modarris Razawī, Tehrān, 1348.
Rieu, Charles, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, British Museum, 1879.
Sachau, Eduard, and Hermann Ethé, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, Clarendon Press, 1889.
Storey, C. A., Persian Literature, A Bio-Bibliographical Survey, Psychology Press, 1971.