«مُد» در ایران اواخر قاجار و اوایل پهلوی: پژوهشی برپایه خاطرات و گزارش های روزانه

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

صدیقه نایفی ¹

1 - استادیار گروه هنر، دانشگاه حضرت معصومه(س)، قم، ایران

تاریخ دریافت : 1402/04/13 تاریخ پذیرش : 1402/08/15 تاریخ انتشار : 1402/09/19

کلید واژه: جامعه شناسی مد, تاریخ اجتماعی, قاجار, پهلوی اول, خاطرات, گزارش روزانه,

چکیده مقاله :

امروزه مد از مفاهیم فرهنگی تأثیرگذار و از قدرتمندترین صنایع اقتصادی جهان به شمار می رود. به رغم اهمیت، گستردگی مشاغل مرتبط با آن و تأثیر بر مباحث فرهنگی و اقتصادی دوران جدید، تحقیقات و اطلاعات دقیقی از چگونگی مواجهه ایرانیان با این پدیده و نگرش ایشان نسبت به آن در دست نیست. این مقاله می کوشد با رویکردی جامعه شناختی و با جمع آوری داده های تاریخی به شیوه اسنادی چگونگی نگرش و مواجهه ایرانیان با این پدیده را در بازه زمانی دوره دوم قاجار و اوایل پهلوی تحلیل و بررسی کند. به این منظور به تطبیق آراء جامعه شناسان کلاسیک و معاصر درباره مقوله مد با برخی اسناد تکمیلی برجای مانده از دوران یادشده یعنی گزارش ها و خاطرات روزانه خواهد پرداخت. یافته های پژوهش حاکی از هماهنگی متون مورد بررسی در اغلب موارد با آراء جامعه شناسان کلاسیک و مفاهیم، رویکردها و نظریه هایی چون نظریه قطره چکانی یا نشت رو به پایین، تقلید طبقات و گروه های فرودست از طبقات فرادست، تلاش برای ایجاد تمایز طبقاتی و یا از میان بردن آن، نمایش تن آسایی و اوقات فراغت طبقه مرفه، رسم اجتماعی و در نهایت نکوهش مد است و کمتر نشانی از رویکردهای مثبت معاصر نسبت به مد در آن‌ها دیده می شود.

چکیده انگلیسی:

Nowadays, fashion is a significant cultural concept and one of the most powerful global economic industries. Despite its importance, the extent of related professions and its impact on cultural and economic issues of the modern era, there is no precise research and information on how Iranians deal with this phenomenon. Iran's relationship with the West and its confrontation with concepts such as Western culture and modernity dated back to years before the Qajar period, but relevant documents and research indicate a lack of interest and serious influence of Iranians in the phenomenon of fashion and its manifestations (such as Western clothing style) until before the Qajar second period. Advanced research aims to analyze how Iranians deal with this phenomenon and their attitude towards it in this period by collecting historical data in a documentary approach with a sociological perspective. So, the documents such as reports and daily memoirs, used to compare the views of classical and contemporary sociologists on the concept of fashion. The research findings indicate that the consistency of the examined texts with the views of classical sociologists concepts and theories such as trickle-down theory, class imitation, the efforts to create or eliminate class distinctions, the display of ostentatiousness and leisure time of the affluent class led to the condemnation of fashion, not as the contemporary positive approaches towards fashion

منابع و مأخذ:

آرنولد، ربکا (1401). فشن. ترجمه منظر محمدی، چاپ هشتم، تهران: مشکی.

آوری، پیتر (1373). تاریخ معاصر ایران (از تأسیس تا انقراض سلسله قاجاریه). ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: انتشارات عطایی.

اباذری مانا، طیبی حبیب الله (1396). مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین​­شاه به فرنگ (مطالعه موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان). پژوهش هنر، ۷ (۱۳) :۱۵-۳۰.

اسدی، اعظم (1394). مد و لباس دوره قاجار و تأثیر فرهنگ غرب بر آن. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور، دانشکده هنر و معماری.

اسونسن، لارس (1399). فلسفه فشن. ترجمه آیدین رشیدی، تهران: مشکی.

اعتمادالسلطنه (1350). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. با مقدمه ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.

بهرامی، عبدالله (1363). خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین­شاه تا اول کودتا. تهران: انتشارات علمی.

تاج­السلطنه (1361). خاطرات تاج­السلطنه. به­کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.

جهانی، مهناز و چنگیز، سحر (1396). مطالعه تطبیقی مد لباس بانوان دربار فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار. زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، 9(3)، 385-407.

دآلمانی‌، هانری‌ رنه‌ (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. تهران: امیر کبیر.

دروویل، گاسپار (1370). سفر در ایران. ترجمه منوچهر اعتماد مقدم. تهران: شباویز.

راوندی، مرتضی (1383). تاریخ اجتماعی ایران. ج7، تهران: نگاه.

زبان فهم نصیری، سارا و الهیاری، حسن (1401). واکنش ایرانیان به ورود و رواج «عینک»: مطالعه‌ای برپایه نامه‌های دوستانه دوره صفویه. تاریخ و تمدن اسلامی، 18(3)، 139-115.

شاردن، ژان (1372). سفرنامه شاردن. ج2، تهران: توس.

شهیدی، حسین (1383). سرگذشت تهران. تهران: راه مانا.

شیبانی، بصیرالملک (1374). روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی. به­کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: دنیای کتاب.

عرشی، علی و نوری تبار، سعیده (1400). شاخصه‌ها و زمینه‌های تأثیرگذار بر تحولات لباس ایران از لباس اروپا در دوره‌ دوم قاجار. علوم و فناوری نساجی و پوشاک، 10 (4)، 53-70.

طرفداری، منصور (1399). واکاوی نگرش نواب وکیل نسبت به نوسازی و اثرات آن بر سیاست‌های مذهبی و فرهنگی عصر قاجار و پهلوی اول با تاکید بر با «سفر چهارساعته و کشف حقایق. مطالعات تاریخ فرهنگی، 12(46)، 81-108.

عین­السلطنه، قهرمان میرزا (1376). روزنامه خاطرات عین­السلطنه. به­کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج 1، روزگار پادشاهی ناصرالدین­شاه قاجار، تهران: اساطیر.

 همو (1376). روزنامه خاطرات عین­السلطنه. به­کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج2، روزگار پادشاهی مظفرالدین­شاه قاجار، تهران: اساطیر.

 همو (1379). روزنامه خاطرات عین­السلطنه. به­کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج 9، روزگار پادشاهی احمدشاه قاجار تا پهلوی، تهران: اساطیر.

 همو (1380). روزنامه خاطرات عین­السلطنه. به­کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج 10، روزگار پادشاهی سلسله پهلوی تا 1320، تهران: اساطیر.

غیبی، مهرآسا (1387). هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. چ12، تهران: هیرمند.

کمره‌ای، محمد (1384). روزنامه خاطرات سید محمد کمره‌ای. ج1، تهران: اساطیر.

متین، پیمان (1383). پوشاک ایرانیان. ویراستار غلامرضا ارژنگ، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.

محمدی، منظر و احمدی زاویه، سید سعید (1396). چرخش فرهنگ زیبایی تحول معیارهای زیبایی فردی در گذار از عصر قاجار به پهلوی. نشریه هنرهای زیبا: هنرهای تجسمی، دوره 22، شماره 3، 16-5.

مستوفی، عبد الله (1384). ‌شرح زندگانی من، ج 1و 2 و ۳، تهران: زوار.

ممتحن­الدوله، میرزا مهدی­خان (1362). خاطرات ممتحن­الدوله. به­کوشش حسینقلی خانشقاقی، زیر نظر ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.

موسوی حاجی، سیدرسول، و ظریفیان، رویا (1393). تأثیر موج تجددخواهی و جریان نوسازی بر تحول پوشاک ایرانیان (از ابتدای دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی اول). جامعه­شناسی تاریخی، 6(1)، 193-219.

مونس­الدوله (1380). خاطرات مونس­الدوله. به­کوشش سیروس سعدوندیان، تهران: زرین.

ناصرالدین شاه قاجار (1369). روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان. به­کوشش محمد اسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، ج1، تهران: اسناد ملی ایران با همکاری رسا.

نایفی، صدیقه (1402). جایگاه حرفه "طراحی لباس" از نظر رسته شغلی و نحوه شکل‌گیری در تاریخ اجتماعی ایران دوره اسلامی. تاریخ ایران، 16(1)، 35-55.

نواب رضوی (وکیل)، میرزا محمد (1388). خاطرات وکیل­التولیه، به­کوشش علی­اکبر تشکری بافقی،ج1و2، تهران: سخن.

هدایت، مهدیقلی (1385). خاطرات و خطرات. تهران: زوار.

یاسینی، سیده راضیه (1398). مد، هنر صنعت سلیقه­سازی. تهران، پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات.

Aspers, Ptrik & Godart, Frederic (2013). Socilogy of fashion: Order and Change. Annual Review of Sociology, 171-192.

Barnard, Malcolm (1996). Fashion as Communication. London: Routledge.

Barthes, Roland (1967). The Fashion System. translated by M. Ward and R. Howard, New York: Hill and Wang.

Blumer, Herbert (1969). Fashion: From Class Differentiation to Collective Selection. The Sociological Quarterly, 10, 3: 275–91.

Bourdieu, Pierre (1984). Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste. translated by R. Nice, Cambridge: Harvard University Press.

Cannon, Aubrey (1988). The Cultural and Historical Contexts of Fashion, in Sandra Niessen and Anne Bryden (eds) Consuming Fashion: Adorning the Transnational Body Oxford: Berg.

Crane, Diana & Bovone, Laura (2006). Approches to material culture: The Sociology of Fashion and Clothing. Poetics 34, 319-333.

Davis, Fred (1992). Fashion, Culture, and Identity. Chicago: University of Chicago Press.

Flugel, J.C. (1930). The Psychology of Clothes, London: Hogarth.

Kawamura, Yunia (2018). Fashionology, An Introduction to Fashion Studies. 2^nd Edition, Bloomsbury Publishing.

Koenig, Rene (1973). The Restless Image: A Sociology of Fashion. translated by F. Bradley, London: George Allen & Unwin, Ltd.

Lipovetsky, Gilles (1994). The Empire of Fashion. translated by Catherine Porter, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Roach-Higgins and Joanne Eicher (1973). The Visible Self: Perspectives on Dress. New Jersey: Prentice-Hall.

Sellerberg Ann-Mari & Aspers, Ptrik (2015). Socilogy of Fashion. International Encyclopedia pf the Social & Behavioral Science, 2^nd Edition Edition, Volume 8, 835-839.

Spencer, Herbert (1966). The Principles of Sociology. Volume II, New York: D. Aooleton and Co.

Simmel, Georg (1957). Fashion. The American Journal of Sociology, LXII, 6, May: 541–58.

Sumner, William Graham (1940). Folkways: A Study of the Sociological Importance of Usages, Manners, Customs, Mores and Morals. Boston: Ginn and Company.

Sumner, William Graham and Albert Gallway Keller (1927). The Science of Society. Volume 3, New Haven, CT: Yale University Press.

Toennies, Ferdinand (1963). Community and Society. New York: Harper and Row.

Veblen, Thorstein (1957). The Theory of Leisure Class. London: Allen and Unwin.

Wilson, Elizabeth (1994). Fashion and Postmodernism, in John Storey (ed.), Cultural Theory and Popular Culture, New York: Harvester Wheatsheaf.

منابع اینترنتی

Fashion's Etymology (2023, Mars 23). Retrieved From: fashion Etymology, origin and meaning of fashion by etymonline

Fashion's Definition & Meaning (2023, April 8). Retrieved From: Fashion Definition & Meaning - Merriam-Webster

Abazari, Mana, Tayebi, Habib-allah (2017). A Comparative Study of Qajar Women’s Clothing before and after Nasser-Din Shah’s Trip to Europe (Case Study: Women’s Traditional and Modern Clothing). Scientific Journal of Pazhuhesh-e Honar. Vol.7, Issue 13.

Arnold, Rebecca (1401/2022). Fashion. Trans. Manzar Mohammadi, 8th ed., Tehran: Meshki.

Arshi, Ali & Nouri Tabar, Saeide (2021). Characteristics and contexts affecting the evolution of Iranian clothing from European clothing in the second Qajar period. Journal of Apparel Clothing Textile Science and Technology. Vol.10, Issue 4. pp.53-70.

Asadi, Azam (1394/2015). Mud wa Libās Dawra- yi Qājār wa Tāthīr- i Farhang- i Gharb Bar Ān, Thesis of Master Degree. Payame Noor University. Faculty of Art and Architecture.

Avery, Peter (1373/1994). Tārīkh- i Muʿāṣir Iran (Az Taʾsīs tā Inqirāḍ- i Silsila- yi Qājāriyya) (Modern Iran). Trans. Mohammad Rafiee Mehr Abadi, Tehran: Intishārāt- i ʿAṭāīy.

ʿAyn al- Salṭana, Qahramān Mīrzā (1376/1997). Rūz- Nāma- yi Khāṭirāṭ- i ʿAyn al- Salṭana. Revised by Masoud Salvar & Iraj Afshar, Vol. 1. Rūzgār- i Pādishāhī- yi Nāṣir al- Dīn Shāh- i Qājār, Tehran: Asāṭīr.

Bahrami, Abdollah (1363/1984). Khāṭirāt- iʿAbd Allāh Bahrāmī Az Ākhar- i Salṭanat- i Nāṣir al- Dīn Shāh tā Awwal- i Kūditā (Coup). Tehran: Intishārāt- i ʿIlmī.

Chardin, Jean (1372/1993). Safar- Nāma- yi Chardin. Vol. 2, Tehran: Tūs.

D'Allemagne, Henry-René (1335/1956). Safar- Nāma Az Khurāsān tā Bakhtiyārī. Tehran: Amīrkabīr.

Drouville, Gaspard (1370/1991). Safar Dar Iran. Trans. Manuchehr Etemad Moghadam, Tehran: Shabāwīz.

 Ghebi, Mehrasa (1387/2008). Hasht Hizār Sāl Tārīkh- i Pūshāk Aqwām Iranī. Vol. 12, Tehran: Helmand,.

Hedayat, Mehdi Qoli (1385/2006). Khāṭirāṭ- i wa Khaṭarāt. Tehran: Zawwār.

Idem (1376/1997). Rūz- Nāma- yi Khāṭirāṭ- i ʿAyn al- Salṭana. Revised by Masoud Salvar & Iraj Afshar. Vol. 2. Rūzgār- i Pādishāhī- yi Muẓaffar al- Dīn Shāh- i Qājār, Tehran: Asāṭīr.

Idem (1379/2000). Rūz- Nāma- yi Khāṭirāṭ- i ʿAyn al- Salṭana. Revised by Masoud Salvar & Iraj Afshar, Vol. 9. Rūzgār- i Pādishāhī- yi Aḥmad Shāh- i Qājār tā Pahlawī, Tehran: Asāṭīr.

Idem (1380/2001). Rūz- Nāma- yi Khāṭirāṭ- i ʿAyn al- Salṭana. Revised by Masoud Salvar & Iraj Afshar, Vol. 10. Rūzgār- i Pādishāhī- yi Sisila- yi Pahlawī tā 1320, Tehran: Asāṭīr.

Iʿtimād al- Salṭana (1350/1971). Rūznāma- yi Khāṭirāt- i Iʿtimād al- Salṭana. Revised by Iraj Afshar (Introductions), Tehran: Amīrkabīr.

Jahani, Mehnaz & Changiz, Sahar (2017). A comparative study in women's fashion during Fath-ali-Shah and Naser-al-Din Shah’s court. Journal of Woman in Culture and Art. Vol.9. Issue 3. pp.385-407.

Kamarehei, Mohammad (1384/2005). Rūz- Nāma- yi Khāṭirāṭ- i Siyyid Muḥammad- Kamari-Iy. Vol. 1, Tehran: Asāṭīr.

Matin, Peyman (1383/2004). Pūshāk- i Iraniyyān. Revised by Gholamreza Arjang, Tehran: Daftar- i Pazhūhish- hā- yi Farhangī.

Mohammadi, Manzar & Ahmadi Zavieh, Sayed Saeed (2017). A Turn in Beauty Culture: The Evolution of Personal Beauty Standards through the Qajars to Pahlavi Era. The Journal of Fine Arts: Visual Arts. Vol.22, Issue 3. pp. 5-16.

Mousavi Haji, Seyed Rasoul, Zarifiyan, Roya (2014). The Effect of the Modernity Wave and the Renewal Trend in the Development of Iranian Clothing (From the Beginning of the QajarridEra to the End of the First Pahlavi Dynasty). Journal of Historical Sociology. Vol.6, Issue 1.

Mumtaḥin al- Dawla, Mīrzā Mahdī khan (1362/1983). Khāṭirāṭ- i Mumtaḥin al- Dawla. Revised by Hossein-Qoli Shaqaqi, Iraj Afshar (Supervisor), Tehran: Amīrkabīr.

Mūnis al- Dawla (1380/2001). Khāṭirāṭ- i Mūnis al- Dawla. Revised by Sirus Sedvendiyan, Tehran: Zarrīn.

Mustawfī, ʿAbd Allāh (1384/2005). Sharḥ- i Zindigānī- yi Man. Vol.1 & 2 & 3, Tehran: Zawwār.

Nāṣir al- Dīn Shāh Qājār (1369/1990). Rūz- Nāma- yi Khāṭirāṭ- i Nāṣir al- Dīn Shāh Dar Safar Siwwum- i Farangistān. Revised by Mohammad Ismael Rezvani & Fatemeh Qaziha. Vol. 1. Tehran: Asnād Millī- yi Iran bā Hamkārī- yi Rasā.

Nawwāb Raḍawī (Wakīl), Mīrzā Muḥammad (1388/2010). Khāṭirāṭ- i Wakīl al- Tawliyah. Revised by Ali- Akbar Tashakori Bafghi. Vol.1 & 2, Tehran: Sukhan.

Nayefi, Seddigheh (2023). The Position of the “Fashion Design” Profession as a Guild and its Formation in Iranian Social History during the Islamic Period. Journal of History of Iran. Vol.16, Issue 1. pp. 35-55.

Ravandi, Morteza (1383/2004). Tārīkh- i Ijtimāʿī- yi Iran. Vol. 7, Tehran: Nigāh.

Shahidi, Hossein (1383/2004). Sarguzasht- i Tehran. Tehran: Rāh- i Mānā.

Shaybānī, Baṣīr al- Mulk (1374/1995). Rūznāma- yi Khāṭirāt Baṣīr al- Mulk Shaybānī. Revised by Iraj Afshar & Mohammad Rasoul Daryagasht, Tehran: Dunyā- yi Kitāb.

Svendsen, Lars (1399/2020). Fashion: a philosophy. Trans. Aydin Rashidi, Tehran: Meshki.

Tāj al- Salṭana (1361/1982). Khāṭirāt- i Tāj al- Salṭana. Revised by Mansoureh Ettehadieh & Sirus Sadoundiyan, Tehran: Nashr- i Tārīkh- i Iran.

Tarafdari, Mansour (2021). An Analysis of Nawab Vakil'sAttitude Towards Modernization and its Effects on religious and Cultural Policies of Qajar and Pahlavi Eras with Emphasis on Four-hour journey and discovery of facts. Cultural History Studies. Vol.12, Issue 46.

Yasini, Seyedeh Razieh (1398/2019). Mud, Hunar- i Ṣanʿat- i Salīqa- i Sāzī. Tehran: Research Center For Culture, Art And Communications.

Zabanfahm Nasiri, Sara & Allahayari, Hasan (2022). “Eyeglasses” in the Safavīd Era: A Study based on Ekhwanīyāt. Journal of Islamic History and Civilization. Vol.18, Issue 3. pp.115-139.