امامت شیعی و مشروعیت تبارشناختی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
محمد احمدی منش
1
(هیات علمی گروه مطالعات تاریخی پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی(سمت))
کلید واژه: آل محمد, امامت, اهل بیت, تشیع, جانشینی پیامبر, خویشاوندی, ذریه, عترت, عَصَبه, مشروعیت تبارشناختی,
چکیده مقاله :
مشروعیت تبارشناختی، یعنی خویشاوندی با رسول خدا حضرت محمد(ص)، یکی از پایه های نظریه امامت شیعی در کنار نص و فضیلت های شخصی است و ازآن‌جاکه اهمیت مفهوم خویشاوندی برای عموم مسلمانان قابل درک و پذیرش بود، جایگاه مهمی در بحث ها و مجادله های سیاسی و فرقه ای پیرامون امامت پیدا کرد. مسأله مقاله حاضر به‌طور کلی عبارت از این است که از چشم انداز فرهنگ خویشاوندی و نظام حقوقی پیشااسلامیِ عرب ها، جانشینی علی(ع) پس از پیامبر چگونه سنجیده می شد و دیدگاه علویان و شیعیان درباره انتقال رهبری امت از پیامبر به علی(ع) و سپس فرزندان او و فاطمه(س) با چه دشواره‌هایی روبه‌رو بود؟ به سخن دیگر آیا مطابق معیارهای عرف پیشااسلامی، علی(ع) و فرزندان او از دختر پیامبر میراث بران طبیعی جایگاه پیامبر به شمار می آمدند یا نه؟ بررسی این مسأله پیش از هر چیز در گرو شناخت روابط و اصطلاح های خویشاوندی در فرهنگ اعراب و هم‌چنین شناسایی موقعیت علی(ع)، فاطمه(س) و سپس حسن بن علی(ع) و حسین بن علی(ع) در شبکه مناسبات تبارشناختی و سرانجام واکاوی دشواره های مربوط به آن است، کاری که همراه با توضیح دو گزارش تاریخی مربوط به سده دوم هجری انجام خواهیم داد.
The Umayyads, as a ruling dynasty had a great impact on the history of the East and West of the Islamic world. Despite the existence of many sources about the lives of the famous people of this family, their lineage has received less attention. The main question is about the validity of the reports related to the authenticity or non-authenticity of their attribution to the Quraysh. Although the power and influence of the Umayyads was a great obstacle to mentioning things contrary to their well-known lineage in the sources of the first history of Islam, some Shiite scholars and historians claim that they have valid reasons and sources for rejecting this attribution. Nevertheless, the views of those in favor of their relationship with the Quraysh are more widely accepted in historical perspective. In this study, while quoting the reasons for and against this attribution, their arguments have been examined and analyzed by descriptive-explanatory method.
ابنالأثیر، مجدالدین ابوالسّعادات المبارک بن محمد الجزری، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، الدمّام، دار إبن الجوزی، 1421ﻫ .
إبنبابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا، تهران، جهان، 1378ﻫ .
همو، کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش منصور پهلوان، قم، دارالحدیث، 1380ش.
ابنحبیب، ابوجعفر محمد بن حبیب، المحبَّر، تحقیق: ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة.
ابنحجر عسقلانی، شهاب الدین احمد بن علی، الإصابة عن تمییز الصحابة، تحقیق: عادل أحمد عبدالموجود، علی محمد معوّض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ﻫ/ 1995م.
ابنسعد، محمد بن سعد بن منیع الزهری، کتاب الطبقات الکبیر، تحقیق: علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی، 1421ﻫ/ 2001م.
ابنعبدربه، أبوعمر احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق: محمد مفید قمیحة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1404ﻫ/ 1983م.
ابنفارس، أبوالحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، بیروت، دارالفکر، 1399ﻫ/1979م.
ابنمنظور، أبوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، بی تا.
أبوهلال عسکری، الحسن بن عبدالله بن سهل، الفروق اللغویة، تحقیق: محمد ابراهیم سلیم، قاهرة، دارالعلم و الثقافة، 1418ﻫ /1997م.
احمدیمنش، محمد، فراز و فرود عباسیان: پژوهشی در ساختار و تحول اقتصاد، ایدئولوژی و نهاد نظامی، تهران، سمت، 1397ش.
أربلی، أبوالحسن علی بن عیسی بن أبی الفتح، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، مکتبة بنی هاشمی، 1381ﻫ .
أزدی، الشیخ أبوزکریا یزید بن محمد بن إیاس بن القاسم، تاریخ الموصل، تحقیق: علی حبیبة، قاهرة، 1387ﻫ/ 1967م.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین و إختلاف المصلین، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، مکتبة العصریة، 1411ﻫ/ 1990م.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله أبوخلف، کتاب المقالات و الفرق، تصحیح: محمدجواد مشکور، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش.
بخاری، أبوعبدالله محمد بن اسماعیل، الصحیح، دمشق و بیروت، دار ابن کثیر، 1423ﻫ/ 2002م.
بغدادی، أبوبکر احمد بن علی بن ثابت الخطیب، تاریخ مدینة السلام، تحقیق: بشار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1422ﻫ/ 2001م.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ﻫ/ 1996م.
بیهقی، أبوبکر احمد بن الحسین بن علی بن موسی، ألسنن الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ﻫ/ 2003م.
پانوف، میشل و میشل پرن، فرهنگ مردم‌شناسی، ترجمه اصغری عسکری خانقاه، تهران، سمت، 1382ش.
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بغداد، جامعة بغداد، 1413ﻫ/ 1993م.
خلیل بن أحمد الفراهیدی، کتاب العین، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ﻫ/ 2003م.
خوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف کاتب، مفاتیح العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، تهران، علمی، 1362ش.
راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق، دارالقلم، بیروت، الدّار الشّامیة، الطبعة الرابعة، 1430ﻫ/ 2009م.
زبیدی، سید محمد مرتضی الحسینی، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی هلالی، الکویت، مطبعة حکومة الکویت، 1407ﻫ/ 1987م.
زمخشری، أبوالقاسم محمود بن عمر، ألکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، تحقیق: عادل أحمد عبدالموجود و علی محمد معوّض، الریاض، مکتبة العبیکان، 1418ﻫ/ 1998م.
سبط بن الجوزی، یوسف بن قِراُغلی بن عبدالله البغدادی، تذکرة الخواص، تحقیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، طهران، مکتبة نینوی الحدیثة، بی تا.
سیوطی، عبدالرحمن بن الکمال جلال الدین، تفسیر الدّر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت، دارالفکر، 1432ﻫ/ 2011م.
طبرانی، أبوالقاسم سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبدالمجید السّلفی، قاهرة، مکتبة ابن تیمیة، بی تا.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
طبری، أبوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهرة، دارالمعارف، 1387ﻫ/ 1967م.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن(تفسیر الطبری)، تحقیق: بشار عوّاد معروف و عصام فارس الحرستانی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1415ﻫ/ 1994م.
عبدالرزاق، أبوبکر عبدالرزاق بن همام الصنعانی، المصنف، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، جنوب أفریقیا، المجلس العلمی، 1390ﻫ/ 1970م.
کمیت بن زید الأسدی و ابن ابی الحدید، الروضة المختاره: شرح القصائد الهاشمیات، بیروت، مؤسسة النعمان، 1979م.
قاسم رسّی، قاسم بن ابراهیم، مجموع کتب و رسائل الامام القاسم الرسی، تحقیق عبدالکریم بن احمد جدبان، صنعاء، دارالحکمة الیمانیة، 1422ﻫ/ 2001م.
قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، بیروت، دارالثقافة، 1974م.
مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد، احمد نمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1385ش.
همو، «هاشمیات کمیت و تشیع هاشمی» بارانی، محمد رضا(گردآورنده)، تشیع و خاورشناسان، قم، خاکریز، 1388ش.
مبرد، أبوالعباس محمد بن یزید، الکامل فی اللغة و الأدب، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، مملکة العربیة السعودیة، وزارة الشئون الاسلامیة و الاوقاف و الدعوة و الارشاد، 1419ﻫ/ 1998م.
محلی، جلال الدین وجلال الدین سیوطی، تفسیر الجلالین المیّسر، تحقیق: فخرالدین قباوة، بیروت، مکتبة لنبان ناشرون، الطبعة الأولی، 2003م.
مسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین بن علی، مروج الذّهب و معادن الجوهر، تحقیق: کمال حسن مرعی، بیروت، مکتبة العصریة، الطبعة الأولی، 1425ﻫ/ 2005م.
مسلم بن حجاج النیسابوری، الصحیح، تحقیق: نظر محمد الفاریابی، الریاض، دار طیبة، 1426ﻫ .
مفید، ابوعبدالله محمد بن النعمان العکبری، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1416ﻫ/ 1995م.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر، تحقیق: عبدالله محمود شحاته، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، الطبعة الأولی، 1423ﻫ/ 2002م.
منصور باللّه، مجموع رسائل الامام المنصور باللّه، صنعاء، مؤسسة الامام زید بن علی، 1422ﻫ.
ناشیءالأکبر(جعفر بن حرب؟)، مسائل الإمامة و مقتطفات من الکتاب الأوسط فی المقالات، تحقیق: یوسف فان اس، بیروت، 1971م.
نوبختی، حسن بن موسی، الفرق الشیعة، بیروت، منشورا الرضا، 1433ﻫ/ 2012م.
واحدی، أبوالحسن علی بن احمد، أسباب نزول القرآن، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ﻫ/ 1991م.
Lecerf,J., “BAYT”, EI2. v.1, p.1139.
Sharon, M., “People of the House”, E.Q, v.4, pp.48-53.
Elad, Amikam, The Rebellion of Muhammad al-Nafs al-Zakiyya in 145/762 (Talibis and Early Abbasis in Conflict), Leiden, Boston, Brill, 2016.
_||_
ʿAbd al-Razzāḳ b. Hammām al-Ṣanʿānī,Al-Muṣannaf, Ed. Ḥabīb al-Raḥmān al-Aʿẓamī, South Africa, 1390/1970.
ʿAbūḤīlāl al-ʿAskarī, al-Ḥasan b.ʿAbd al-Allāh b. Saḥl, ʿAl-Furūḳ al-LuḲawīeh, Ed. Muḥammad Ibrāḥīm Salim, Cairo, Dār al-ʿIlm wa-l Tḥaḳāfa, 1418/1997.
Abū al-Ḳāsim Maḥmūd b.ʿUmar al-Zamakhsharī, Al-Kashshāf 'an HaḲa'iḲ al-Tanzīl wa 'Uyun al-ʿAḲāwīl fī Wujūh al-Taʿwīl, Ed. ʿAdel ʿAḥmad ʿAbd al-Maujūd, ʿAlī Muḥammad Muʿawwadh, Riyāḍ, Maktabata al-ʿAbīkān, 1418/1998.
Ahmadimanesh, Muḥammad, Farāz wa Furūd-i Abbāssīyan: Pajūheshī dar Sakhtār wa Taḥawwul-i Iḳtiṣād, ʿIdeology wa Nahad-i Niẓāmī, Tehrān, SAMT, 1397.
Al-Ashʿarī, Abū l-Ḥasan ʿAlī b. Ismāʿīl,MaḲālāt al-Islāmiyyīn wa-Ikhtilāf al-Muṣallīn,Ed. Muḥammad Mūḥyyeddīn Abd al-Ḥamīd, Beirūt, Maktaba al-ʿAṣrīyyah, 1411/1990.
Al-Ashʿarī al-Ḳummī, Sʿad b. ʿAbdullāh ʿAbū Khalaf, Kītāb ʿal-MaḲālāt wa-l FīraḲ, Ed.Mūḥammad Javād Mashkūr, Tehrān, Intishārāt-i ʿIlmī wa Farhangi, 1361.
Al-Azdī, Yazīd b. Muḥammad b. Iyyās b. al-Ḳāsim,Taʾrīkh al-Mawṣil,Ed. ʿAlī Ḥabība, Cairo, 1387/1967.
Al-Bukhārī, Muḥammad b. Ismāʿīl, al-Ṣaḥīḥ, Beirūt, Dār Ibn Kathīr, 1423/2002.
Al-Baghdādī, Aḥmad b.ʿAlī b. Thābit al-Khaṭīb,Taʾrīkh-i Madīnata al-Salām, Ed.Bashshar ʿAwwād Maʿrūf,Beirūt: Dār al-Ḳarb al-Islāmī, 1422/2001.
Al-Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā,Ansāb al-Ashrāf, Ed. Suhayl Zakkār and Riyāḍ Ziriklī,Beirūt, Dār al-Fikr li-l-Ṭibāʿa wa-l-Nashr wa-l-Tawzīʿ, 1417/1996.
Al-Biyhaḳī, Abū Bakr Aḥmad b. al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Mūsā, Al-Sunan al-Kubrā,Ed. Muḥammad ʿAbd al-ḲādirʿAṭā, Beirūt, Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1424/2003.
Al-Irbilī, ʿAlī b. ʿĪsā b. Abī l-Fatḥ,Kashf al-Ḳumma fī Maʿrifat al-Aʾimma, Ed. Al-Seyyed Hāshīm al-Rasūli Maḥallātī, Tabrīz, Maktaba Banī Hāshimī, 1381.
Al-Ḳāḍī, Wadād, Al-Keysānīyyah fī al-Taʿrīkh wa al-ʿAdab, Beirūt, Dār al-Thīḳāfa, 1974.
Al-Khwāraẓmī,ʿAbu ʿAbdullāh Mūḥammad b. Aḥmad b. Yūsif-i Kātib, Mafātīḥ al-ʿUlūm, Tr. Ḥusayin Khadiw-i Jam, Tehrān, Elmī, 1362.
Al-Khalīl b. Aḥmad al-Farāhīdī, Kitāb al-'Ayn, Ed. 'Abd al-Ḥamīd Hindāwī, Beirūt, Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyeh, 1424, 2003.
Al-Masʿūdī, ʿAlī b. al-Ḥasan b. ʿAlī Abū-l-Ḥasan,Murūj al-dhahab wa-maʿādinal-jawhar, Ed. Kamāl Ḥasan Marʿeī, Beirūt, Maktabatal-ʿAsrīyyah,1425/2005.
Al-Mubarrad, Muḥammad b. Yazīd,al-Kāmil fī al-LuḲahta wa al-ʿAdab, Ed. ʿAbd al-Ḥamīd Handāawi, Mamlikata al-ʿArabīyyata al-Suʿūdīyyah, Wiḍārata al-Shuʿun al-Islāmīyyah wa-l-UwḲāf wa al-Daʿwa wa al-Irshād, 1419/1998.
Al-Nāshi ʿal-Akbar(Jaʿfar b. Ḥarb?) , Masāʿil al-Imāma min al-Kitāb al-Awsat fī al-MaḲālāt, Ed. J. van Ess, Beirūt, 1971.
Al-Nawbakhtī, al-Ḥasan b. Mūsā Abū Muḥammad, FiraḲ al-shīʿa, Beirūt, Manshūrat al-Riḍa, 1433/2012.
Al-Suyūṭī, ʿAbd al-Raḥmān b. al-Kamāl Jalāl al-Dīn, Al-Durr al-Manthūr fī l-tafsīr bi-l-maʾthūr, Beirūt, Dār al-Fikr, 2011.
Al-Ṭabarānī, Abū l-Ḳāsim Sulaymān b. Aḥmad,Al-Muʿjamal-Kabīr, Ed. Ḥamdī b.ʿAbd al-Majīd al-Salafī, Cairo, Maktabata Ibn Taymīyyeh, N.d.
Al-Ṭabarī ,Muḥammad b. Jarīr,Taʾrīkh al-Rusul wa-l-mulūk, Ed. Mūhammad Abul-Faḍl Ibrāhīm, Cairo, Dār al-Maʿarif, 1387/1967.
———, Jāmiʿ al-Bayān ʿan Taʾwīl al-Ḳurʾān,Ed. Bashshār ʿAwwād al-Maʿrūf wa Iṣām Fāris al-Ḥarstānī, Beirūt, Muʾassasat al-Risāla, 1415/1994.
Al-Ṭabrasī, Faḍl b. Ḥasan, Majmaʿ al-Bayānfī Tafsīral-Ḳūran, Tehrān, Nāsir Khusruw, 1372.
Al-Wāḥidī, Abū l-Ḥasan ʿAlī b. ʿAḥmad,Asbāb al-Nuzūl al-Ḳ ūrʿan, Ed. Kamāl Besyūnī Zuḳlūl, Beirūt, Dār al-Kutub al-ʿIlmīyyah, 1411/1991.
Al-Zabīdī,Tāj al-ʿArūs min Jawāhir al-Ḳāmūs, Ed. ʿAlī Hilālī, Kūwait, Matbaʿata l-Hukūmata l-Kūwait, 1407/1987.
Elad, Amikam, The Rebellion of Muḥammad al-Nafs al-Zakīyyah 145/762(Ṭālibīs and Early ʿAbbāsīs in Conflict), Leiden, Boston, Brill, 2016.
Javād ʿAli, Al-Mufaṣṣal fī Taʾrīkh al-ʿArab Ḳabl-al Islām, BaḲdād, Jameʿata al-BaḲdād, 1413/1993.
Ibn al-Athīr, Majd al-Dīn Abu-Saʿādāt al-Mubārk b. Muḥammad al-Jazarī, Al-Nihāya fī Ḳarīb al-Ḥadīth wa al-ʿAthar, Al-Dammām, Dār Ibn al-Jawzī, 1421H.
Ibn Bābawayh al-Ḳumī, Muḥammad b. ʿAlī b. al-Ḥusayn b. Mūsā, (al-Shaykh al-ṢadūḲ), Kamāl al-dīn wa-tamām al-niʿma, Ed. Mansūr Pahlavān, Ḳum, Dār al- Hadīth, 1380.
———,ʿUyūn akhbār al-Riḍā, Tehrān, Jahān, 1378H.
Ibn Ḥajar al-ʿAsḳalānī,Shahāb al-Dīn Aḥmad b.ʿAlī,Al-Iṣāba fī tamyīz al-Ṣaḥāba, ʿĀdil Aḥmad ʿAbd Mawjūd and ʿAlī Muḥammad Muʿawwāḍ, Beirūt,Dār al-Kutub al-ʿIlmīyya, 1415/1995.
Ibn ʿAbd Rabbih, Abu Umar b. Muḥammad, al-ʿIḳd al-Farīd, Ed. Muḥammad Ḳamīḥa, Beirūt, Dār al-Kitab al-ʿArabī, 1404/1983.
Ibn Fāris, Abū-l Husayn Aḥmad b. Fāris b. Zakarīyya, Mʿujam al- Maḳāʿees al-LuḲhah, Dār al-Fikr, 1399/1979.
Ibn Manzūr, Abū l-Faḍl Jamāl al-Dīn Muḥammad b. Mukarram, Lisān al-ʿArab,Beirūt, Dār-i Ṣādir, N.d.
Ibn Saʿd, Muḥammad b. Saʿd b. Manīʿ, Al-Ṭabaḳāt al-Kabīr, Ed. ʿAlī Muḥammad Umar, Cairo, Maktaba al-Khānjī, 1421/2001.
Ḳāsim Al-Rassī, Ḳāsim b. Ibrāhīm b.Ismāʿīl al-Rassi, Majmūʿ-i Kutub wa Rasāʿīl al-Imām al-Ḳāsīm b. Ibrāhīm al-Rassī, Ed. ʿAbd al-Karīm ʿAḥmad Jadbān, Dār al-Ḥīkmata al-Yamānīyya, 1422/2001.
Kumayt b. Zayd al-Asadī, Ibn ʿAbi al-Ḥadīd, Al-Rawẓata al-Mukhtārah: Sharḥ-i Ḳaṣāʿed al-Hāshimīyyat, Beirūt, Muʾassasat al-Nuʿmān, 1979.
Lecerf, J., “BAYT”, E.I2. v.1, p.1139
Madelung, Wilfred, Jāneshīnī-i Haḍrat-i Mūḥammad, Tr. Aḥmad Namāīee wa Digarān (and Others), Mashḥad, Bunyād-i Pajūheshḥāy-i Islāmī, 1385.
Madelung, Wilfred, “Hāshimīyyāt-i Kumayt wa Tashshayuʿ-i Hāshimī” in: Bārānī, Muḥammad Riḍa, Tashshayuʿ wa Khāwarshenāsān, Ḳomm, Khākrīz, 1388.
Maḥallī, Jalāl al-Dīn wa Jalāl al-Dīn Suyūtī, Tafsīr al-Jalālayn al-Muyyassar, Ed. Fakhr al-Dīn Ḳubāwa, Beirūt, Maktabta Lebanon Nāshirūn, 2003.
Mansūr Bi-llāh, Majmūʿ-i Rasāʿil al-Imām al-Mansūr Bi-llāh, Ṣanʿāʿ, Muʿassasata al-Imām Zeyd b. ʿAlī, 1422.
Mufīd, Muḥammad b. al-Nuʿmān al-ʿUkbarī, Al-Irshād fī maʿrifat ḥujaj Allāh ʿalā l-ʿIbād, Beirūt, Muʾassasata ʿĀl al-Bayt li-Iḥyāʾ al-Turāth, 1416/1995.
Muḥammad b. Ḥabīb, Muḥammad b. Ḥabīb b. Umayyah al-Hāshimī al-BaḲdādī, al-Muḥabbar, Ed. Ilse Lichtenstaedter, Beirūt, Dār al-ĀfāḲ al-Jadīdah, N.d.
Muḳātil b. Suliymān, Tafsīr, Ed. ʿAbd-Allāh Maḥmūd Shuḥātah, Beirūt, 1423/2002.
Muslim b. al-Ḥajjāj al-Niysābūrī, al-Ṣaḥīḥ, Ed. Naḍar Mūḥammad al-Fāryābī, al-Rīyaḍ, Dār-i Tayyibah, 1426.
Panuf, Michel and Michel Pern, Farhang-e MardumShināsī, Tr. ʿAsḲar-iʿAskarī KhānḲāh, Tehrān, SAMT, 1382.
Rāḳib Isfahānī, Mufradāt-i Alfāẓ al-Ḳūrʿān, Ed. Ṣafwān ʿAdnān Dāwūdī, DimashḲ, Dār al-Ḳalam, Beirūt, Dār al-Shāmīyye, 1430/2009.
Sharon, M., “PEOPLE OF THE HOUSE”, E.Ḳ, v.4, pp.48-53.
Sibṭ Ibn al-Jawzī, Yūsif b. Firuḳlī b. ʿAbd-Allāh al-BaḲdādī,