از وحدت اسلامی به وحدت آسیایی: تطوّر اندیشه سیاسی عبدالرشید ابراهیم
محورهای موضوعی :
1 - تهران
کلید واژه: عبدالرشید ابراهیم, تاتار, وحدت آسیایی, وحدت اسلامی, تحول پارادایمی, ژاپن,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر به چرایی تطور اندیشه سیاسی عبدالرشید ابراهیم (1274-1363/ 1857-1944)، از رویکرد وحدت اسلامی به وحدت آسیایی می‌پردازد. این مطالعه با استفاده از روش تاریخی و چارچوب نظری تغییر پارادایم، نشان می‌دهد که تحولات سیاسیِ وقت - به ویژه پیروزی ژاپن بر روسیه، افول تدریجی امپراتوری عثمانی و نهایتا انحلال خلافت و برآمدن جریانی لائیک در ترکیه- در کنار تجربیات میدانی حاصل از سفرهای متعدد، نقش تعیین‌کننده‌ای در تطور اندیشه او داشته است. در واقع، تحولات و تجربیات مذکور، به مدد شبکه‌های فراملی که عبدالرشید با آنها در تعامل بود، به تدریج وی را از تمرکز صرف بر وحدت اسلامی به سمت چارچوبی فراگیرتر یعنی وحدت آسیایی با محوریت ژاپن سوق داد. این پژوهش با استناد به منابع اولیه و همچنین پژوهش های مرتبط، تأکید می کند که گرایش عبدالرشید به وحدت آسیایی نه صرفاً تاکتیکی موقعیتی، بلکه بازتاب بحران گفتمان وحدت اسلامی در مواجهه با نظم جهانی نوین بود و از این منظر باید همکاری او با ژاپن را، افزون بر جنبه های ایدئولوژیک، بیانگر تلاش برای بازسازی هویت جهان اسلام در تقابل با هژمونی غرب، دانست. این مطالعه می تواند علاوه بر پرکردن خلأ پژوهشی درباره تحولات فکری عبدالرشید ابراهیم در زبان فارسی، بینشی نو را درباره نقش تعامل روشنفکران مسلمان با قدرت¬های غیرغربی در بازسازی گفتمان¬های هویتی ارائه دهد.
This article investigates the reasons behind the evolution of ʿAbd al-Rashīd Ibrāhīm’s (1274–1363 AH / 1857–1944 CE) political thought, from a focus on Islamic unity to an embrace of Asian unity. Employing a historical methodology and the theoretical framework of paradigm shift, it argues that contemporary political developments—particularly Japan’s victory over Russia, the gradual decline of the Ottoman Empire, the eventual abolition of the Caliphate, and the rise of secularism in Turkey—alongside field experiences gained through his numerous travels, played a decisive role in shaping his intellectual transformation. These developments and experiences, facilitated by the transnational networks with which he interacted, gradually led him from a narrow emphasis on Islamic unity to a broader vision of Japan-centered Asian unity. Drawing upon primary sources and relevant scholarship, this study maintains that Ibrāhīm’s inclination toward Asian unity was not merely a tactical or situational move, but a response to the crisis of Islamic unity in the face of a new global order. In this light, his intellectual engagement with Japan should be viewed not only ideologically, but also as an effort to reconstruct the identity of the Islamic world in opposition to Western hegemony. In addition to filling a gap in Persian-language scholarship regarding the evolution of Ibrāhīm’s thought, this research offers new insights into the role of Muslim intellectuals’ engagement with non-Western powers in shaping identity discourses.
عبدالرشید ابراهیم (د.تا)، السیرةالذاتیه. ترجمه احسان وصفی، مراجعه و اعداد صالح مهدی السامرائی.
عبدالرشید ابراهیم (1432ق). العالم الاسلامی فی رحلات عبدالرشید ابراهیم. ترجمه صبحی فرزات و کمال خوجه، جده.
عبدالرشید ابراهیم (1998). العالم الاسلامی فی اوائل القرن العشرین. ترجمه احمد فواد متولی، هویدا محمد فهمی، قاهره.
عبدالرشید ابراهیم (1348ق). «السید جمال الدین افغانی: محاضره الرحاله الشهیر الشیخ عبدالرشید ابراهیم فی نادی جمعیه الشبان المسلمین بالقاهره». الفتح.
حسینی، سجاد و عبداللهی متنق، غفار (1397). «رویکرد متفکران مسلمان ایران و روسیه به سیاست پان‌آسیائیزم ژاپن در اوایل قرن بیستم میلادی، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 17، 55-29.
Abdirashidov, Zaynabidin (2023). “Abdurrauf Fitrat in Istanbul”. Central Asian Studies, 22.
Akhmetova, Elmira (2020). "Abd Rashid Ibrahimov (1857–1944) as an Architect of the Ittifaq Movement in the Beginning of the 20th Century." In Muslim Society, Politics and Islamic Education in the Former Russian Empire: The 20th Century and Beyond, edited by Elmira Akhmetova, Elmira Muratova, and Gapur Oziev, 20–36. Rivne: Vydavnytstvo "Volynski oberegy".
Aksoy, Neslihan (2019). Abdurresit Ibrahim’in Düşünce Dünyası ve Gelişimi. Yüksek lisans tezi، Ankara Üniversitesi.
Alp, Alper (2012). “Rusya Müslümanları İttifakı İçerisinde Görüş Ayrılıkları ve Abdürreşid İbrahim”. Türk-Japon İlişkilerinin Dönüm Noktasında Abdürreşid İbrahim, 22–23 Mayıs, Konya Bildiriler.
Aydın, K. A. (2024). Abdürreşid İbrahim’de kalkınma stratejisi olarak Japon modeli. Paradigma: İktisadi ve İdari Araştırmalar Dergisi, 13(2), 1-19.
Brandenburg, Ulrich (2018). “The Multiple Publics of a Transnational Activist”. Die Welt des Islams, 58(2).
Burton, A. (1997). The Bukharans: A Dynastic, Diplomatic and Commercial History, 1550–1702. Richmond.
Bustanov, Alfrid (2011). “The Sacred Texts of Siberian Khwāja Families: The Descendants of Sayyid Ata”. Journal of Islamic Manuscripts.
Devlet, Nadir (1985). Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Ersoy, Mehmet Akif (1912). Süleymaniye Kürsüsünde. Istanbul: Sırat-ı Müstakim Matbaası.
Ersoy, Mehmed Akif (2021). Süleymaniye Kürsüsü’nde. Safahat, Istanbul.
Esenbel, Selçuk. (2004). Japan's Global Claim to Asia and the World of Islam: Transnational Nationalism and World Power, 1900-1945. American Journal of Ophthalmology, October.
Esenbel, Selçuk (2018). “Abdurresid Ibrahim Efendi”. In: Encyclopaedia of Islam, Third Edition (EI3).
Frank, A. J. (2012). Bukhara and the Muslims of Russia: Sufism, Education and the Paradox of Islamic Prestige. Leiden, Boston.
Georgeon, François (1991). “Un voyageur tatar en Extrême-Orient au début du XXe siècle.” Cahiers du Monde russe et soviétique, 32(1), 47–59.
Geraci, Robert P. (2001). Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. Ithaca, NY: Cornell University Press.
Hall, Peter A. (1993). “Policy Paradigms, Social Learning, and the State: The Case of Economic Policymaking in Britain”. Comparative Politics, 25(3), 275–296.
İbrahim, Abdürreşid (1911). İtalya'nın Ültimatomu. Sırâtımüstakīm, 7(160), 46-47.
İbrahim, Abdürreşid (1911). Yaldızlı medeniyet. Sırâtımüstakīm, 7(161), 61-62.
İbrahim, Abdürreşid (1911). Teârüf-i müslimîn. Sırâtımüstakīm, 7(161), 66-68.
Ibrahim, Abd al-Rashid (2013). A Diary from Bogrudelik. Kazan.
Ibrahim, Abd al-Rashid (2015). Çoban Yildizi. Ed. Seyfettin Erşahin. Ankara.
Kiharada, Y. (n.d.). Kōkō sōritsu izen no bunken kara yomitoku: Toruko-jin no Nihon-kan, Nihon-jin no Toruko-kan [Perceptions of Japan in Turkish literature and perceptions of Turkey in Japanese literature from pre-diplomatic relations texts]. [Unpublished academic work]. Minami・Nishi Asia katei, Torukogo senkō.
Komatsu, Hisao (2006). “Muslim Intellectuals and Japan: A Pan-Islamist Mediator, Abdurreshid Ibrahim”. In: Intellectuals in the Modern Islamic World: Transmission, Transformation, Communication, edited by Stéphane A. Dudoignon, Komatsu Hisao, and Kosugi Yasushi. London: Routledge, pp. 273–288.
Komatsu, Hisao (2017). "Abdurreshid Ibrahim and Japanese Approaches to Central Asia." In Japan on the Silk Road: Encounters and Perspectives of Politics and Culture in Eurasia, edited by Selçuk Esenbel. Leiden: Brill, 145-154.
Komatsu, Hisao (2018). “Üç Cedidci ve Değişen Dünya”. In Timur Kocaoğlu (ed.), Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900–1924., Netherlands.
Kuhn, Thomas S. (1962). The Structure of Scientific Revolutions. Chicago: University of Chicago Press.
Landau, J. M. (1995). Pan-Turkism: From irredentism to cooperation (2nd ed., rev. and updated). Indiana University Press.
Masterman, Margaret (1970). “The Nature of a Paradigm”. In Criticism and the Growth of Knowledge, eds. Imre Lakatos and Alan Musgrave, Cambridge: Cambridge University Press, 59–89.
Meyer, Mikhail (2012). “An Islamic Perspective in Russian Public Opinion: The Russian Tatar Thinker Abdurrashid Ibrahim (1857–1944)”. Oriental Archive. 259-337.
Nadir Devlet. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917).
Nuri, Osman. (1911). Seyyâh-ı Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi’ye: Âlem-i İslâm nâm eser münâsebetiyle. Sırât-ı Müstakîm, 7(168), 172–173.
Özbek, N. (2003). From Asianism to Pan-Turkism: The activities of Abdürreşid Ibrahim in the Young Turk era. In S. Esenbel & I. Chiharu (Eds.), The rising sun and the Turkish crescent: New perspectives on the history of Japanese Turkish relations, Boğaziçi University Press.
Palabıyık, Mustafa Serdar (2013). “The Ottoman Traveler's Perceptions of the Far East in the Early Twentieth Century”. Bilig, 65.
Rorlich, Azade-Ayşe (1986). The Volga Tatars: A Profile in National Resilience. Stanford, CA: Hoover Institution Press.
Sattar, Sadia (2008). Old Friendships: Exploring the Historic Relationship Between Pan-Islamism and Japanese Pan-Asianism. MA thesis, University of Pittsburgh.
Sibğatullina, Älfina (2012). “Gabderäşit İbrahimnıŋ Ğämaletdin Äfğani turında ber çıgışı”. Ädäbiyat.
Tahir, Mahmud (1988). Abdurrashid Ibragim, 1857–1944. Central Asian Survey, 7(4), 135-140.
Türkoğlu, İsmail (1993). Rusya Türklerinden Abdürreşid İbrahim (1857–1944). Lisans tezi، Marmara Üniversitesi, Istanbul.
Türkoğlu, İsmail (1995). “20. Yüzyılda Bir Türk Seyyahı Abdürreşid İbrahim”. Toplumsal Tarih.
Türkoğlu, İsmail (2013).Uzun, Mustafa. “Abdurresid Ibrahim”. Islam Ansiklopedisi.
Worringer, Renée (2001). Comparing Perceptions: Japan as Archetype for Ottoman Modernity, 1876–1918. PhD dissertation, University of Chicago, Department of History.
Zürcher, Erik Jan (2004). Turkey: A Modern History (Revised ed.). London: I.B. Tauris.