شعارهای شیعی بر سکه‌های حکمرانان ایران از سده دوم تا پایان سده هشتم هجری
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استاد یار گروه تاریخ ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی ، شاهرود، ایران( نویسنده مسئول)
کلید واژه: سکه‌های اسلامی, شعارهای شیعی, تشیع دوازده امامی, علی ولی‌الله.,
چکیده مقاله :
سکه‌های اسلامی افزون بر کاربرد اقتصادی در دوره‌هایی به ابزاری تبلیغاتی برای گسترش باورهای اسلامی تبدیل شدند و کارکردی تبلیغی- ارشادی پیدا کردند. سکه‌های ضرب شده در ایران و در فاصله سده‌های دوم تا پایان سده هشتم هجری دربردارنده تنوع قابل توجهی از شعارهای دینی-مذهبی است. حکمرانان با انتخاب آیاتی از قرآن و عباراتی با مضامین دینی، باورها و در مواردی دیدگاهی سیاسی گرایش‌های مذهبی خود را به معرض نمایش می‌گذاشتند. در این مقاله تلاش شده به این پرسش پاسخ داده شود که: کدام یک از شعارهای نمود یافته بر سکه‌ها در بازه زمانی سده‌های دوم تا پایان سده هشتم هجری بیانگر گرایش‌های شیعی حکمرانان یا همسویی آنان با جریان‌های شیعی بوده‌است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد شعارهای شیعی به تفکیک شامل : آیه 23 سوره شوری _علی ولی‌الله_ نام دوازده امام و کلمه «و آله» در ادامه صلوات است. ضرب سکه‌های طراز شیعی در کنار سکه‌هایی با شعارهای سنی، علاوه بر نواحی شمالی ایران در دیگر نواحیِ جغرافیای سیاسی ایران در بازه زمانی مورد بحث تداوم یافت.
Islamic coins, in addition to their economic function, became a means of promoting Islamic beliefs during the process of conquests. In this perspective, coins served as advertising and educational tools. The minted coins in Iran from the 2nd to the 8th century AH encompass a significant variety of religious mottos. Rulers, by selecting verses from the Quran and phrases with religious themes, showcased their beliefs and, in some cases, their political inclinations. This article aims to answer the question of which of the mottos found on coins during the period from the 2nd to the 8th century AH reflect the Shiite inclinations of the rulers or their alignment with Shiite movements. Studies indicate that Shiite mottos, when categorized, include verse 23 of Surah Shura in Quran, “Ali Wali Allah”, the names of the Twelve Imams, and the phrase “wa al-hu” (and his family) following the “salutation”. Shiite-style coins were minted alongside coins with Sunni mottos, and this trend continued not only in the northern regions of Iran but also in other political regions of Iran during the discussed period.
آژند، یعقوب (1365). قیام مرعشیان. تهران: کتاب‌های شکوفه وابسته به انتشارات امیرکبیر.
آیینه‌وند، صادق (1391). ادبیات سیاسی تشیع (از نیمه اول قرن اول هجری تا پایان قرن سوم هجری). چاپ دوم، نشرعلم.
اسمیت، جان ماسون (1361). خروج و عروج سربداران. ترجمه یعقوب آژند، تهران: دانشگاه تهران.
اشپولر، برتولد (1373). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ج 2، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: علمی و فرهنگی.
القاشانی، ابوالقاسم عبدالله‌بن محمد (1384). تاریخ اولجایتو. به¬کوشش مهین همبلی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌اثیر، عزالدین (1383). تاریخ کامل. ج 7، ترجمه سید‌حسن روحانی، تهران: اساطیر.
الحسینی، محمدباقر (1393). شعارهای سکه‌های دوره اسلامی (پیام‌های ارشادی، دعوتی، و تبلیغی بر سکه‌های دوره اسلامی). ترجمه عبدالله قوچانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
امین‌زاده، علی (1384). جنبش‌های شیعی در تاریخ ایران (با نگاهی ویژه به سربداران). سبزوار: امیدمهر.
بوسه، هیرمبرت (1372). ایران در عصر آل‌بویه. تاریخ ایران کمبریج: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، ج 4، گردآورنده ر.ن. فرای، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
بیانی، شیرین (1382). تاریخ آل‌جلایر. چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
همو (1388). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران. تهران: سمت.
پاکزادیان، حسن (1396). تاریخ در سکه‌های سربداران. تهران: خواندنی.
پطروشفسکی، ا. پ و یان، کارل و اسمیت، جان ماسون (1366). تاریخ اجتماعی – اقتصادی ایران در دوره مغول. ترجمه یعقوب آژند، تهران: اطلاعات.
تاکر، ویلیام فردریک (1397). مدعیان مهدویت و هزاره گرایان نگاهی به جنبش‌های غالیان شیعی عراق در سده‌های نخستین. ترجمه حمید باقری، تهران: حکمت.
ترابی‌طباطبایی، سیدجمال و وثیق، منصوره (1373). سکه‌های اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول. تبریز، مهد آزادی.
ترابی‌طباطبایی، سیدجمال (1350). سکه‌های شاهان اسلامی ایران (2). تبریز، نشریه شماره 5 موزه آذربایجان.
حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی (1364). تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام. به¬کوشش عباس اقبال، تهران: اساطیر.
خالقی، علی (1395). اندیشه سیاسی شیعه در عصر ایلخانان. تهران: سمت.
دُران، دارلی (1384). نظام پولی و مسکوکات. تیموریان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
رضائی باغ‌بیدی، حسن (1393). سکه‌های ایران در دوره اسلامی از آغاز تا برآمدن سلجوقیان. تهران: سمت.
رویمر، هانس روبرت (1395). ایران در راه عصر جدید. ترجمه آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران.
سامی، علی (1353). سکه‌های شاهان آل‌اینجو و آل‌مظفر در فارس و نموداری از پیشرفت مذهب تشیع در شیراز و فارس. در: مجموعه مقالات چهارمین کنگره تحقیقات ایرانی. در زمینه ادب و فرهنگ ایران، به کوشش محمدحسین اسکندری، ج 2، شیراز، انتشارات دانشگاه پهلوی.
سامی، علی (1363). شیراز شهر جاویدان. شیراز: انتشارات لوکس (نوید شیراز).
سرافرازی، عباس (1394). شعائر شیعی بر سکه‌های اسلامی تا شکل‌گیری حکومت صفویان. شیعه شناسی، 13/51، 7-26.
سرفراز، علی‌اکبر و آورزمانی، فریدون (1379). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه. تهران: سمت.
سلیمانی، سعید (1396). تاریخ سکّه در دودمان‌های محلی ایران (قرون سوم و چهارم هجری). تهران: برگ‌نگار.
شاهمرادی، سیّد مسعود (1399). تاریخ تشیع در ایران بر مبنای سکه‌شناسی از آغاز تا تأسیس صفویه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
شاهمرادی، سیّد مسعود و منتظر‌‌القائم، اصغر (1396). تشیع در آذربایجان از آغاز تا طلوع دولت صفوی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
شمس‌اشراق، عبدالرزاق (1369). نخستین سکه‌های امپراتوری اسلام. اصفهان: سازمان چاپ پویا.
شمسی‌پور، حسین (1393). جلایریان در تاریخ ایران. تهران: طراوت.
صالحی، کوروش (1402). سکه‌های شیعی عصر ایلخانان مغول. تشیّع در ایران به روایات فرهنگ مادی، دفتر اول، به‌کوشش محمدحسین افراخته و حمیدرضا آذری‌نیا، تهران: نشر نگاه معاصر، 318- 348.
طبری، محمد‌بن جریر(1393). ترجمه تفسیر طبری. مجلد دوم و سوم (جلدهای 4، 5 و 6)، به¬کوشش حبیب یغمائی، تهران: دانشگاه تهران.
عزیززاده، قربان (1372). یک سکه استثنایی از دوره دیالمه. میراث فرهنگی، شماره 10-11 ، صص78-79.
عقیلی، عبدالله (1389). پول و سکه. تنظیم و بازبینی علی بهرامیان، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
همو (1377). دارالضربهای ایران در دوره اسلامی. تهران: موقوفات دکتر محمود افشار.
علاءالدینی، بهرام (1394). سکه‌های ایران از طاهریان تا خوارزمشاهیان. تهران: فرهنگسرای میردشتی.
همو (1395). سکه‌های ایران دوره ایلخانان مغول. تهران: برگ‌نگار.
همو (1396). سکه‌های ایران از انقراض ایلخانان مغول تا استیلای تیمور گورکان. چاپ اول، تهران: برگ‌نگار.
فقیهی، علی‌اصغر (1365). آل‌بویه نخستین سلسله قدرتمند شیعه با نموداری از زندگی جامعه اسلامی در قرن‌های چهارم و پنجم. تهران: انتشارات صبا.
همو(1390). تاریخ آل‌بویه. تهران: سمت.
کاهن، کلود (2536/1356). آل‌بویه. دانشنامه ایران و اسلام، ج 1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مایلز، ج.ک. (1372). سکه‌شناسی. تاریخ ایران کمبریج: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، جلد چهارم، گردآورنده ر.ن. فرای. ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
نامه ابوبکر خوارزمی به شیعیان نیشابور (1362). ادبیات انقلاب در شیعه، ج 2، ترجمه صادق آیینه‌وند، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
نقشبندی، ناصر سیّد محمود (1369). درهم اسلامی. جزء اول (درهم‌های عرب ساسانی). ترجمه امیر شاهد، بی‌جا: اهل البیت(ع).
وثیق، منصوره (1386). تشیع در ایران به روایت سکه‌های تاریخی. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 114 و 115، صص 90 – 97.
هالم، هانیس (1389). تشیع. ترجمه محمدتقی اکبری، تهران: نشر ادیان.
Diler, Omer (2006). Ilkhanids: Coinage of the Persian monglos. Istanbul.
Stephen Album, Rare Coins, Auction 21, 15-16 January 2015. Lot 550, p. 46.
https://www.royalmint.com/ourcoins/rahges/historiccoins/commonnealth-andworld- coins/BUNAYHID.gold.
https://www.zeno.ru/showphotp.php?phto=175149
Aghili, Abdoullah (1389/2011). Pūl wa Sikka, Revised by Ali Pahramian, 1st. ed., Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Idem (1377/1998). Dār al- Ḍarb- hā- yi Iran dar Dawra- yi Islāmī, 1st. ed., Tehran: Iraj Afshar Foundation.
Alaedini, Bahram (1394/2016). Sikka- hā- yi Iran az Ṭāhiriyyān tā Khwārazmshāhiyyā, 1st. ed., Tehran: Farhangsarā- yi Mīrdashtī.
Idem (1395/2017). Sikka- hā- yi Iran Dawra- yi Iīlkhānān- i Mughūl, 1st. ed.,Tehran: Barg Nigār.
Idem (1396/2018). Sikka- hā- yi Iran az Inqirāḍ- i Iīlkhānān- i Mughūl tā Istīlā- yi Taymūr- i Gūrkān, 1st. ed.,Tehran: Barg Nigār.
Amin Zadeh, Ali (1384/2005). Junbish- hā- yi Shīʿī dar Tārīkh- i Iran (bā Nigāhī Wīzha bih Sarbidārān). 1st. ed., Sabzevar, Umīdmihr.
Ayenehvand, Sadegh (1391/2012). Adabiyyāt- i Siyāsī- yi Tashayyuʿ (az Nīma- yi Awwal- i Qarn- i Awwal- i Hijrī tā Pāyān- i Qarn- i Siwwum- Hijrī),2nd ed. Nashr- i ʿIlm.
Azhand, Yaghoub (1365/1986). Qiyām- i Marʿashiyyān, (1st. ed.), Tehran: Kitāb- hā- yi Shukūfih Wābasta bih Intishārāṭ- i Amīrkabīr.
Aziz Zadeh, Ghorban (1372/1993). “Yik Sikka Istithnāīy az Dawra- yi Diyālama”, Mīrāth- i Farhangī, No. 10- 11 Fall & Winter, pp. 78-79.
Bayani, Shirin (1388/2010). Mughūlān wa Ḥukūmat- i Iīlkhānī dar Iran, Tehra: SAMT.
Bayani, Shirin (1382/2003). Tārīkh- i Āl Jalāyir, 2nd ed., Tehran: University of Tehran.
Busse, Heribert (1372/1993). Iran dar ʿAṣr- i Āl- i Buwayyih, (Tārīkh- i Iran az Furūpāshī- yi Dawlat- i Sāsāniyyān tā Āmadan- i Saljūqiyyān), the Centre of Islamic Studies at the University of Cambridge, Vol. 4, Revised by R.N. Frye, Trans. Hasan Anousheh, 2nd. ed., Tehran: Amīrkabīr.
Diler, Omer (2015). Ilkhanids: Coinage of the persian monglos, Istanbul, 2006. Stephen Album, Rare Coins, Auction 21, 15-16 January., Lot 550, p. 46.
Douran, Darli (1384/2006). Niẓām- i Pūlī wa Maskūkāt, (Taymūriyyān), Trans. Yaghoub Azhand, 1st. ed., Tehran: Mawlā.
Faqihi, Ali Asghar (1365/1986). Āl- i Buwayyih Nukhustīn Silsila- yi Qudratmand- i Shīʿa bā Nimudārī az Zindigī- yi Jāmiʿa- yi Islāmī dar Qarn- hā- yi Ĉahārum wa Panjum, Tehran: Intishārāt- i Ṣabāʾ.
Faqihi, Ali Asghar (1390/2012). Tārīkh- i Āl- i Buwayyih, 8th ed., Tehran: SAMT.
Halm, Heinz (1389/2011). Tashayyuʾ, Trans. Mohammad Taqi Akbari, 2nd ed., Nashr- i Adyān.
Ḥasanī Rāzī, Sayyid Murtaḍā b. Dāʿī (1364/1985). Tabṣirat al-ʿAwāmm fī Maʿrifat Maqālāt al- Anām, Revised by Abbas Eghbal, 2nd ed., Tehran: Asāṭīr.
al- Ḥusaynī, Muḥammad Bāqir (1393/2014). Shuʿār- hā- yi Sikka- hā- yi Dawra- yo Islāmī (Payām- hā- yi Irshadī, Daʿwatī, wa Tablīghī bar Sikka- hā- yi Dawra- yi Islāmī), Trans. Abdollah Qouchani, 1st. ed., Mashhad: Āsṭān- i Quds- i Raḍawī.
Ibn Athīr, ʿIzz al- Dīn (1383/2004). Tārīkh- i Kāmil, Vol. 7. Trans. Seyed Hasan Rouhani, 3rd ed., Tehran: Asāṭīr.
K. Cahen, Claude (1356/2536/1977). Āl- i Buwayyih, Dānishnāma- yi Iran wa Islām, Vol. 1, 1st. ed., Tehran: Bungāḥ- i Tarjumih wa Nashr- i Kitāb.
Khaleghi, Ali (1395/2016). Andīsha- yi Siyāsī- yi Shīʿa dar ʿAṣr- i Iīlkhānān, 1st. ed., Tehran: SAMT.
Miles, J. K. (1372/1993). Sikka Shināsī, Tārīkh- i Iran az Furūpāshī- yi Dawlat- i Sāsāniyyān tā Āmadan- i Saljūqiyyān, the Centre of Islamic Studies at the University of Cambridge, Vol. 4, Revised by R. N. Frye, Trans. Hasan Anousheh, 2nd. ed., Tehran: Amīrkabīr.
Naghshbandi, Naser Seyyed Mahmoud (1369/1990). Dirham- i Islāmī, Juzʾ- i Awwal (Dirham- hā- yi ʿArab- i Sāsānī), Trans. Amir Shahed, (Und.). Ahl- i al- Bayt.
Nāma- yi Abūbakr- i Khwārazmī Bih Shīʿayān- i Neyshabur (1362/ 1983), Adabiyyāt- i Inqilāb dar Shīʿa, Vol. 2, Trans. Sadegh Ayenehvand, Tehran: Daftar- i Nashr- i Farhang- i Islāmī.
Pazadian, Hasan (1396/2017). Tārīkh dar Sikka- hā- yi Sarbidārān, 1st. ed., Tehran: Khwāndanī.
Petrushevsky, I. P. & Jahn, Karl & John Mason Smith (1366/1987). Tārīkh- i Ijtimāʿī- Iqtiṣādī- i Iran dar Dawra- yi Mughūl, Trans. Yaghoub Azhan, 1st. ed., Tehran: Iṭilāʿāt.
al- Qāshānī, Abū ʾl- Qāsim ʿAbd Allāh b. Muḥammad (1384/2005). Tārīkh- i Ūljāytū, Revised by Mahin Hambali, 2nd ed., Tehran: ʿIlmī wa Farhangī.
Rezaee Bagh Bidi, Hasan (1393/2015). Sikka- hā- yi Iran dar Dawra- yi Islāmī az Āghāz tā bar- Āmadan- i Saljūqiyyā, 1st. ed., Tehran: SAMT.
Roemer, Hans Robert (1395/2017). Iran dar Rāh- i ʿAṣr- i Jadīd, Trans. Azar Ahanchi, 3rd ed., Tehran: University of Tehran.
Salehi, Kourosh (1402/2023). Sikka- hā- yi Shīʿī- yi ʿAṣr- i Iīlkhānān- i Mughūl, Tashayyuʿdar Iran Bih Rawāyat- i Farhang- i Madī, Daftar- i Awwal, Revised by Mohammad- Hossien Afrakhteh & Hamid- Reza Azari Nia, 1st. ed., Tehran: Nashr- i Nigāh, pp. 318- 348.
Sami, Ali (1353/1974). “Sikka- hā- yi Shāhān- i Āl Injū wa Āl Muẓaffar dar Fārs wa Nimūdārī az Pīshraft- i Madhhab- i Tashayyuʿ dar Shiraz wa Fars”, Majmūʿa Maqālāt- i Ĉahārūmīn Kungira- yi Taḥqīqāt- i Iranī, dar Zamīna- yi Adab wa Farhang- i Iran, Revised by Mohammad Hossein Iskandari, Vol. 2, Shiraz, Intishārāt- i Dānishgāh Pahlawī.
Idem (1363/1984). Shiraz Shahr- i Jāwīdān, 3rd ed., Shiraz, Intishārāt- i Lūks (Nawīd Shiraz).
Sarfaraz, Ali- Akbar & Avarzamani, Fereydoun (1379/2000). Sikka- hā- yi Iran az Āghāz tā Dawrān- i Zandiyya, 1st ed., Tehran: SAMT.
Sarafrazi, Abbas (1394/2015). “Shaʿāʿr- i Shīʿī bar Sikka- hā- yi Islāmī tā Shikl- Gīrī- yi Ḥukūmat- i Ṣafawiyyān”, Journal of Shiite studies, Volume 13, Issue 51, pp. 7-26.
Shahmoradi, Seyed Masoud (1399/2018). Tārīkh- i Tashayyuʿ dar Iran bar Mabnā- yi Sikka- Shināsī az Āghāz tā Taʾsīs- i Ṣafawiyya, 1st. ed., Qom, Islamic Sciences and Culture Academy.
Shahmoradi, Seyed Masoud & Montazer Qaem, Asghar (1396/2017). Tashayyuʿdar Azerbaijan az Āghāz tā Ṭulūʿ- i Dawlat- i Ṣafawī, 2nd ed., Qom: Research Institute of Hawzeh and University.
Shams Eshragh, Abdoulrazzagh (1369/1990). Nukhustīn Sikka- hā- yi Impirātūrī- yi Islām, 1st. ed., Isfahan: Sāzmān- i Ĉāp- i Pūyā.
Shamsi Pour, Hossien (1393/2014). Jalāyiriyyān dar Tārīkh- i Iran, 1st. ed., Tehran Ṭarāwat.
Soleimani, Saeed (1396/2017). Tārīkh- i Sikka dar Dūdimān- hā- yi Maḥallī- yi Iran (Qurūn- i Siwwum wa Ĉahārum Hijrī), 1st. ed., Tehran: Bargnigār.
Smith, John (1361/1982). The History of the Sarbadar Dynasty 1336-1381 A.D, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran: University of Tehran.
Spuler, Bertold (1373/1994). Tārīkh- i Iran dar Qurūn- i Nukhustīn- i Islāmī, Vol. 2, Trans. Maryam Mir Ahmadi, 2nd ed., Tehran: ʿIlmī wa Farhangī.
Tucker,William F. (1397/2018). Mahdis and Millenarians: Shiite Extremists in Early Muslim Iraq, Trans. Hamid Bagheri, 1st. ed., Tehran: Intishārāt- i Ḥikmat.
Torabi Tabatabaei, Seyed Jamal & Vasiq, Mansoureh (1373/1994). Sikka- hā- yi Islāmī- yi Iran az Āghāz tā Ḥamla- yi Mughūl, Tabriz: Mahd- i Azadi.
Torabi Tabatabaei, Seyed Jamal (1350/1971). “Sikka- hā- yi Shāhān- i Islāmī- yi Iran”, (2), Tabriz: Nashriyya- yi Shumāra- yi 5 Muza- yi Azerbaijan.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr (1393/2014). Tarjuma- yi Tafsīr- i Ṭabarī, Vol. 2 & 3 (Vol. 4 & 5 & 6), Revised by Habib Yaghmaei, 3rd ed., Tehran: University of Tehran.
Vasiq, Mansoureh (1386/2007). “Tashayyuʾ dar Iran bih Rawāyat- i Sikka- hā- yi Tārīkh- ī”, Kitāb Māh Tārīkh wa Jughrāfiyyā, No. 114 & 115, Abān Wa Adhar/ October & November.
https://www.royalmint.com/ourcoins/rahges/historiccoins/commonnealth-andworld-coins/BUNAYHID.gold.
https://www.zeno.ru/showphotp.php?phto=175149