دلایلنگاری معتزلی از امامی زیدی: بررسی تاریخنگارانه اثبات نبوت النبی (ص) المؤید بالله هارونی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیمحمدامیر احمدزاده 1 , مهناز کوهی 2
1 - دانشیار تاریخ فرهنگی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
2 - گروه تاریخ و باستانشناسی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران
کلید واژه: اثبات نبوت النبی, المؤید بالله هارونی, تاریخ‌نگاری اسلامی, دلایلنگاری.,
چکیده مقاله :
کتاب اثبات نبوت النبی اثر احمد بن حسين بن هارون أقطع مشهور به المؤید بالله هارونی از ائمه شناخته شده زیدیه در قرن چهارم در شمال ایران است. نویسنده در روزگاری میزیست که بحث اثبات نبوت حضرت محمد(ص)، در سیرهنگاری نبوی موجی از نگارش کتابهای دلائل به راه انداخته بود. ضمن بررسی ابعاد تاریخ‌نگاری المؤید بالله هارونی در کتاب مزبور، پژوهش حاضر بر آن است که هویت مذهبی المؤید بالله چه تأثیری بر تاریخ‌نگاری او داشته‌است؟ یافتههای پژوهش نشان میدهد که وی به رغم جایگاه مذهبی خویش به عنوان یک فقیه و امام زیدی در نگارش اثبات نبوت النبی تا حد زیادی بینش تاریخی داشته که در توجه او به عناصر تاریخی، امکان وقوع اخبار، عدم ارائه سلسله اسناد و مستند بودن تحلیلها ظهور یافته‌است. نظر به اثبات عقلی اعجاز قرآن به روش معتزله، نوع نگاه المؤید بالله به نشانه¬های نبوت پیش از بعثت پیامبر(ص) و نیز نوع معجزات دیگری که برای پیامبر(ص) برشمرده‌است، میتوان رویکرد تحلیلی او را در نگارش این کتاب، متأثر از اندیشههای معتزلی وی دانست.
The book Ethbāt al-Nabovvat al-Nabī Moḥammad by Ahmad ibn Hussein ibn Harun, known as Al-Muayyed Bellah Haruni, is authored by a well-known Imam of the Zaydi sect in the fourth century in northern Iran. The author lived in a time when the discussion of proving the prophethood of Prophet Muhammad (PBUH) had sparked a wave of writings on the subject in the field of prophetic biography. This research examines the historiographical dimensions of Al-Muayyed Bellah Haruni in this book and seeks to understand how his religious identity has influenced his historiography. The findings indicate that despite his religious position as a jurist and Zaydi Imam, he exhibited a significant historical perspective in writing Ethbāt al-Nabovvat al-Nabī Moḥammad. This is evident in his attention to historical elements, the possibility of events occurring, the absence of a chain of narrations, and the substantiation of his analyses. Considering the rational proof of the miracle of the Quran according to the Mu'tazila method, as well as Al-Muayyid Bellah's perspective on the signs of prophethood before the Prophet's (PBUH) mission and the types of miracles attributed to him, one can conclude that his analytical approach in writing this book is influenced by his Mu'tazeli thoughts
قرآن کریم.
ابن اسفندیار، محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان. به¬کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: پدیده خاور.
ابن عنبه الحسنی، سیدجمال الدین احمد بن علی (بی تا). عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب. بی-جا: منشورات الشریف.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم (1973). تأویل مشکل القرآن. به¬کوشش سید احمد صقر، بی¬جا: المکتبة العلمیه.
ابن المرتضی، احمد بن یحیی (1407/ 1987). طبقات المعتزله. بیروت: بی نا.
اصفهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله (1397). دلائل النبوه. حیدرآباد: دایرة المعارف عثمانیة.
امین، محسن (1403). اعیان الشیعه. بیروت: درالتعارف للمطبوعات.
بدوی، عبدالرحمن (1374). تاریخ اندیشههای کلامی در اسلام. ترجمه حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر (1333). تاریخ مذاهب اسلام (ترجمه الفرق بین الفرق). ترجمه محمدجواد مشکور، تبریز: کتابفروشی حقیقت.
حاکم جشمی، ابوسعد المحسن بن محمد بن کرامه (2018). عیون المسائل فی الاصول. به¬کوشش رمضان یلدرم، قاهره: دارالاحسان.
حسینی علوی، ابوالمعالی محمد (1376). بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی. تهران: روزنه.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد (1413/1993). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. به-کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.
رازی، ابوحاتم (1381). أعلام النبوه. تهران: موسسه حکمت و فلسفه.
الرمّانی المعتزلی، ابوالحسن (1976). النکت فی اعجاز القرآن، ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن. قاهره: دارالمعارف.
زرکلی، خیرالدین (1989). الاعلام. بیروت: دارالعلم الملایین.
زیدی، احمد بن حسین بن هارون (بی تا). اثبات نبوت النبی. به¬کوشش خلیل احمد ابراهیم الحاج، بی جا: مکتبه العلمیه.
سخاوی، شمس الدین محمد (1407/1986). الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ اهل التاریخ. به کوشش فرانتز روزنتال، بیروت: مؤسسة الرسالة.
سزگین، فؤاد (1380). تاریخ نگارش¬های عربی. ترجمه مؤسسه نشر فهرستگان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شبانکاره¬ای، محمدبن علی (1381). مجمع الانساب. به¬کوشش هاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
الشجری، ابوالحسین یحیی بن حسین (2003/1424). سیرة الامام المؤید بالله. به¬کوشش صالح عبدالله احمد قربان، صنعاء: مؤسسه الامام زید بن علی الثقافیه.
شورمیج، محمد و شورمیج، مهتاب (1391). واکاوی شخصیت المؤید بالله علوی. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 3/ 8، 83- 96.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1364). الملل و النحل. به¬کوشش محمد بدران، قم: الشریف الرضی.
صابری، حسین (1386). تاریخ فرق اسلامی. تهران: سمت.
طالبی قره قشلاقی، جمال (1399). نگاهی به مؤلفه¬های اعجاز قرآن از دید معتزله. مطالعات سبک-شناختی قرآن کریم، 4/1، بهار و تابستان 1399، 73 -85.
طبری، علی بن ربّن (1393). الدین و الدوله فی اثبات نبوت النبی محمد(ص). به¬کوشش عادل نویهض، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
طبری، محمدبن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1378). منطق الطیر. به¬کوشش کاظم دزفولیان، تهران: طلایه.
فریابی، ابوبکر محمد بن جعفر (1954). دلائل النبوة و معه. به¬کوشش محمود بن محمد حداد، ریاض: دارالطیبه.
قصاب، ولید (1405/1985). التراث النقدی و البلاغی للمعتزله حتی نهایة القرن السادس الهجری. دوحه: دارالثقافه.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد (1414). أعلام النبوه. به¬کوشش خالد عبدالرحمن عک، بیروت: دارالنفائس.
موسوی بجنوردی، محمدکاظم (1368). «آملی، ابوالحسین». دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 2/505.
ناجی، محمدرضا و ديگران (1389). تاريخ و تاريخ‌نگاری. تهران، كتاب مرجع.
الوجیه، عبدالسلام بن عباس (1439/2018). أعلام المؤلفین الزیدیه. صنعاء: دارالامام زید بن علی للطباعه.
همدانی اسدآبادی، ابوالحسن عبدالجبار بن احمد (بی تا). تثبیت دلائل النبوه النبی محمد(ص). بیروت: دارالعربیه.
همو (1422). شرح اصول الخمسه. به¬کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره: مکتبة وهبة.
همو (بی تا). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. مصر: بی نا.
Abbasi, Javad & Haji Abadi, Fatemeh (1389/2010). “Gudhar az Munāsibāt- i Jahānī BihMunāsibāt- i Maḥallī- Manṭaqa- iy dar Iran Qarn Hashtum- i Hijrī (bar Asās- i Barrisī- yi Mūridī- yi Rawābiẓ- i Āl- i Muẓaffar wa Āl- i Jalāyir)”. The Quarterly of Foreign Relations History, No. 45, pp. 115-137.
Abdolhossein Navaei (1341/1962). Asnād wa Mukātibāt- i Tārīkhī- yi Iran az Taymūr tā Shāh ʿAbbās. Tehran: Bungāh- i Tarjuma wa Nashr- i Kitāb.
Ayati, Abdolhosein (1317/1938). Tārīkh- iYazd. Yazd: Ĉāp- Khāna- yi Gulbahār.
Azhand, Yaghoub (1393/2014). Maktab- i Nigār- Garī- yi Shiraz. Tehran: Muʾassisa- yi Taʾlīf, Tarjuma wa Nashr- i Āthār- i Hunarī (Matn).
Idem (Spring 1388/2009). “Taʿāmul- i Farhang- hā- yi Irānī, Islāmī wa Turkī dar Shiraz (Sadih- yi Hashtum wa Nuhum- i Qamarī)”. Majala- yi Tārīkh- i Iran, No. 2 (Issue 5/60), pp. 1-16.
Bartold. V. V. (1358/1979). Khalīfa wa Sulṭān wa Mukhtaṣarī Darbāra- yi Barmakiyyān. Trans. Sirus Izadi, Tehran: Amīrkabīr.
Bayani, Shirin (1382/2003). Tārīkh- i Āl- i Jalāyir. Tehran: University of Tehran Press.
Broadbridge, Anne. F. (1399/2020). Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol worlds. Trans. Javad Abbasi, Tehran: Research Center for Islamic History.
Delrish, Bushra (1387/2007). “Safīr wa Sifārat dar ʿAṣr- i Ghaznawī bā Tikyih bar Tārīkh- i Bayhaqī”. The Quarterly of Foreign Relations History, No. 37, pp. 23-1.
Eqbal Ashtiani, Abbas (1389/2010). Tārīkh- i Mughul. Qom: Nīlūfarāna.
Faṣīḥ Khawāfī (1386/2007). Mujmal- i Faṣīhī. Revised by Seyed Mohsen Naji Nasr Abadi, Vol 2, Tehran: Asāṭīr.
Feirahi, Davood (1395/2016). Tārīkh- i Taḥawwul- i Dawlat dar Islām. Qom: Mofid University.
Ghaem Maghami, Jahangir (1348/1969). “Yikṣad- wa Panjāh Sanad Tārīkhī az Jalāyiriyyān tā Pahlawī”. Nashriyya- yi Sitād- i Buzurg- i Artishtārān- i Kumītih- yi Tārīkh, No. 5.
Ghaem Maghami, Jahangir (1350/1971). Muqaddama- iy bar Shinākht- i Asnād- i Tārīkhī. Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Ghani, Qasem (1386/2007). Baḥth dar Āthār wa Afkār wa Aḥwāl- i Ḥāfiẓ. Vol. 1, Tehran: Hirmis.
Ḥāfiẓ Abrū (1349/1970). Dhayl-i Jāmʿ al- Tawārīkh Rashīdī, Revised by Khan Baba Babaie, Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Ḥāfiẓ Abrū (1380/2001). Zubdat al- Tawārīkh. Revised by Seyed Kamal Haj Seyed Javadi, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, Sāzmān- i Ĉāp wa Intishārāt.
Ibn ʿArabshāh (1373/1994). ʿAjāʾib al- Maqdūr fī Akhbār Taymūr (Zindigū- yi Shigift- Awar- i Taymūr). Trans. Mohammad Ali Nejati, Tehran: Intishārāṭ- i ʿIlmī wa Farhangī.
Katbi, Mahmoud (1364/1985). Tārīkh- i Āl- i Muẓaffar. Revised by Abdolhossein Navaei, Tehran: Amīrkabīr.
Kazemi, Sajad (1393/2014). “The Relations between the Golden Horde and the Jalairid Sultanate”. The Quarterly of Foreign Relations History, Volume 15, Issue 60 - Serial Number 60.
Khazaeli, Alireza (1390/2011). Tārīkh- i Jahān- i Islām az Qarn- i Haftum tā Dahum- i Hijrī. Tehran: Payam-e Noor University.
Khwāndmīr (1380/2001). Ḥabīb al- Siyar fī Akhbār-i Afrād al- Bashar, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Vol. 3, Tehran: Intishārāt-i Khayyām.
Mīrkhwānd, Muḥammad b. Khāwandshāh b. Maḥmūd (1339/1960). Rawḍat al- Ṣafā. Vol. 5, 6, Tehran: Intishārāṭ- i Kitābfurūshī- yi Markazī- yi Khayyām.
Moayed Sabeti, Ali (1346/1967). Asnād wa Nāma- hā- yi Tārīkhī. Tehran: Kitābkhāna- yi Ṭahūrī.
Mohammad Shafi Tabrizi. Majmūʿa- yi Mukātīb- i Tārīkh- yi Salāṭīn. No. 8834/1 Islamic Consultative Assembly, Manuscript.
Muʿallim Yazdī, Muʿīn al- Dīn b. Jalāl al- Dīn Muḥammad (1326/1947). Mawāhib Ilahī dar Tārīkh- i Āl- Muẓaffar. Revised by Saeed Nafisi, Tehran: Intishārāṭ- i Kitābkhana wa Ĉāpkhāna- yi Iqbāl.
Munshaʾāt wa Makātīb (10Century) az Taymūriyyān wa Turkamānān wa Dīgarān. Manuscript, Islamic Consultative Assembly, No. 675, Evidence Number 21713- 10.
Munshī, Muḥammad ʿAlī b. Jamāl al- Islām (2536). Humāyūn- Nāma. Revised by Rukn al- Dīn Ḥumāyūn Farrukh, Tehran: Intishārāṭ- iDānishgāh Millī- yi Iran.
Mustawfī Qazwīnī, Zayn al- Dīn b. Ḥamd Allāh (1396/2017). Dhayl- i Tārīkh Guzīdih. Revised by Iraj Afshar, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Foundation in Collaboration with Nashr- i Sukhan.
Nabaie, Abolfazl (1352/1973). Tārīkh- i Āl- i Ĉūpān. Tehran: Ĉūpkhāna- yi Dānish- i Imrūz.
Nabaie, Abolfazl (1384/2005). Awḍāʿ- i Siyāsī wa Ijtimāʿī- yi Iran dar Qarn- i Hashtum- i Hijrī (az Suqūṭ- i Iīlkhānān tā Tashkīl- i Taymūriyyān). Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad Press.
Najaflo, Tofigh (1390/2011). Qārā Qūyūnlū- hā wa Āgh Qūyūnlū- hā. Trans. Parviz Zare Shahmarasi, Tabriz: Akhtar.
Naṭanzī, Muʿīn al- Dīn (1336/1957). Mutakhab al- Tawārīkh- i Muʿīnī, Revised by Jean Aubin, Tehran: Kitābfurūshī- yi Khayyām.
Pezeshk, Manuchehr (1387/2008). ʿAṣr- i Fatrat dar Iran- i Sada- hā- yi Miyānih. Tehran: Intishārāṭ- i Quqnūs.
Quṭbī Aharī Najm, Abī Bakr (1389/2010). Tawārīkh- i Shaykh Uways. Revised by Iraj Afshar, Tabriz: Intishārāṭ- i Sutūdih.
Samarqandī, Kamāl al- Dīn ʿAbd al- Razzāq (1372/1993). Maṭaliʿ Saʿdayn wa Majmaʿ- i Baḥrayn. Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 1, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Samarqandī, Kamāl al- Dīn ʿAbd al- Razzāq (1383/2004). Maṭaliʿ Saʿdayn wa Majmaʿ- i Baḥrayn. Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 1, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Shabānkāraʾī, Muḥammad ʿAlī b. Muḥammad (1363/1984). Majmaʿ al- Ansāb. Revised by Mir Hashem Mohaddes, Tehran: Amīrkabīr.
Shabārū, ʿIṣām Muḥammad (1391/2012). Dawlat- i Mamālīk wa Naqsh- i Siyāsī wa Tamaddunī Ānān dar Tārīkh- i Islām. Trans. Shahla Bakhtiari, Tehran: Research Institute of Hawzeh and University.
Shāmī, Niẓām al- Dīn (1363/1984). Ẓafar- Nāma. Revised by Panahi Semnani, Tehran: Intishārāṭ- i Bāmdād.
al- Sherideh, Eyman Ibrahim (1384/2005). Rawābiṭ- i Siyāsī- yi Iran- i ʿAhd- i Taymūriyyān bā Miṣr wa Shāmāt ʿAhd- i Mamālīk. Tehran: Markaz- i Ĉāp wa Intishārāt- i Wizārat Umūr- i Khārija.
Sotoodeh, Hosseingholi (1346/1967). Tārīkh- i Āl- i Muẓaffar. Tehran: University of Tehran.
Tārīkh- i Iran; Dawra- yi Taymūriyyān (1382/2003). Cambridge University Research, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran: Jāmī.
Tatawī, Mullā Aḥmad & Āṣif Khān Qazwīnī (1382/2003). Tārīkh- i Alifī, Revised by Gholamreza Tabatabai Majd, Vol. 7, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī.
Ulugh Beg (1399/2020). Mukhtaṣar Tārīkh Ulūs Arbaʿa. Revised by Ali Abolghasemi, Hamadan: Rūzandīsh.
Wazīrī Kirmānī,Aḥmad ʿAlī Khān (1352/1973). Tārīkh- i Kirmān (Sālāriyya). Revised by Mohammad Ebrahim Bastani Parizi, Tehran: Ibn Sīnā.
Yūsuf Ahl, Jalāl al- Dīn (Und.). Farāʾid Ghiyāthī, Revised by Heshmat Movayed, Vol. , Tehran: Intishārāṭ- i Bunyād- i Farhang- i Iran.
تاريخ و تمدّن اسلامى Islamic History and Civilization
سال 20، شماره 47، تابستان 1403 Vol.20, No.47, Summer 2024
صص 27-47 (مقاله پژوهشی)
دلایلنگاری معتزلی از امامی زیدی:
بررسی تاریخنگارانه اثبات نبوت النبی(ص) المؤید بالله هارونی1
محمدامیر احمدزاده
دانشیار تاریخ فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
مهناز کوهی2
دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
چکیده
کتاب اثبات نبوت النبی اثر احمد بن حسين بن هارون أقطع مشهور به المؤید بالله هارونی از ائمه شناخته شده زیدیه در قرن چهارم در شمال ایران است. نویسنده در روزگاری میزیست که بحث اثبات نبوت حضرت محمد(ص)، در سیرهنگاری نبوی موجی از نگارش کتابهای دلائل به راه انداخته بود. ضمن بررسی ابعاد تاریخ‌نگاری المؤید بالله هارونی در کتاب مزبور، پژوهش حاضر بر آن است که هویت مذهبی المؤید بالله چه تأثیری بر تاریخ‌نگاری او داشته‌است؟ یافتههای پژوهش نشان میدهد که وی به رغم جایگاه مذهبی خویش به عنوان یک فقیه و امام زیدی در نگارش اثبات نبوت النبی تا حد زیادی بینش تاریخی داشته که در توجه او به عناصر تاریخی، امکان وقوع اخبار، عدم ارائه سلسله اسناد و مستند بودن تحلیلها ظهور یافته‌است. نظر به اثبات عقلی اعجاز قرآن به روش معتزله، نوع نگاه المؤید بالله به نشانههای نبوت پیش از بعثت پیامبر(ص) و نیز نوع معجزات دیگری که برای پیامبر(ص) برشمرده‌است، میتوان رویکرد تحلیلی او را در نگارش این کتاب، متأثر از اندیشههای معتزلی وی دانست.
کلیدواژهها: اثبات نبوت النبی، المؤید بالله هارونی، تاریخ‌نگاری اسلامی، دلایلنگاری.
مقدمه
از نیمه قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری تاریخ‌نگاری اسلامی به معنای فاصله گرفتن از شیوه حدیثی و پذیرفتن عناصر تاریخ‌نگاری شروع به رشد کرد، اما این به معنی کم‌رنگ شدن حدیث و حدیثنگاری نبود. از قرن سوم به بعد جریان تازهای در سیرهنگاری نبوی به راه افتاد که تا حد زیادی از حدیث و خبر بهره میبرد. آثاری موسوم به دلائل النبوه که تأکید ویژه آنها بر معجزات و نشانههای پیامبری حضرت محمد(ص) بود. سخاوی در الاعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ که از مفصلترین آثار کتابشناسی تاریخ اسلام است در ضمن کتابهایی که در موضوع سیره پیامبر(ص) به نگارش درآمده‌اند، از آثاری با عنوان دلائل النبوه یاد میکند که کتاب اثبات نبوت النبی(ص) به قلم احمد بن حسين بن هارون أقطع مشهور به امام المؤید بالله هارونی از ائمه مشهور زیدیه در شمال ایران در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری، یکی از آن‌هاست (سخاوی، 1407: 153-156).
آنچه موجب توجه به نگارش دلائلالنبوهها شد، تفکرات، انکار و انتقاداتی بود که عقاید و اندیشههای مهم اسلامی مانند نبوت را به چالش میکشید. یک موج که از بیرون به راه افتاده و جریانهایی تحت عناوین زنادقه، معطله و قرمطیان آن را به راه انداخته بودند، که اباحیگری را سرلوحه رفتار و عقاید خویش قرار داده و اصول و عقاید اسلامی از جمله توحید، نبوت و معاد را مورد نفی و انکار قرار میداد (حسینی علوی، 1376: 37). توضیحاتی که از سمت نویسندگان این کتابها و در ضمن مطالبی که به آنها پرداختهاند نشان میدهد که دلیل دیگر این امر، موج دیگری بود که از درون جامعه اسلامی به راه افتاده و باعث تردیدهایی در میان اندیشمندان اسلامی شده بود (ماوردی، 1414: 36). این جریانهای فکری و الحادی که موجب ایجاد شبهه و شک و تردید در جامعه میشد (ابن قتیبه دینوری، 1973: 22)، باعث عکس‌العملهای گستردهای در جامعه اسلامی شد. از یک طرف دستگاه خلافت عباسی، از طرفی سلاطین و حاکمان و امرا (شبانکارهای، 1381: 2/99) و از جانب دیگر علما و اندیشمندان مذهبی، کلامیون، محدثان و مانند آنها دست به اقداماتی زدند. درواقع با توجه به ماهیت خاص موضوع این آثار، نویسندگان آنها نه مورخان کلاسیک، بلکه محدثان، کلامیون، فقها، علما و یا حتی دانشمندان مسلمان علاقمند به موضوع بودند. پژوهش حاضر در پی تبیین این مسئله است که با توجه به ماهیت موضوع کتاب که در حیطه سیرهنگاری نبوی قرار دارد، با وجود اینکه المؤید بالله نویسنده کتاب اثبات نبوت النبی(ص) یک فقیه و امام زیدی بوده‌است، هویت مذهبی او چه تأثیری بر تاریخ‌نگاری وی داشته‌است؟ بر این اساس، اگر چه وی یک مورخ کلاسیک نیست، اما به واسطه نوشتن کتاب اثبات نبوت النبی میتوان به اندیشههای تاریخنگارانه وی نیز پی برد.
پیشینه پژوهش
پیش از این، پژوهشهای چندی به بررسی ویژگیهای شخصیتی و اخلاقی المؤید بالله هارونی به عنوان یکی از ائمه برجسته زیدی در ایران پرداختهاند: «واکاوی شخصیت المؤید بالله علوی» (1391) به قلم محمد شورمیج و مهتاب شورمیج به بررسی شخصیت المؤید بالله با تکیه بر فعالیتهای سیاسی او پرداخته‌است. موسوی بجنوردی نیز در مقالهای مختصر در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (2/1368) با عنوان «آملی، ابوالحسین» به معرفی این شخصیت پرداخته، اما در ذکر آثار وی، از کتاب اثبات نبوت النبی یاد نکرده‌است. ضمن اینکه علی‌رغم شهرت امام المؤید بالله به هارونی که در کتب زیدیه به آن اشاره شده‌است، این مدخل او را با نام «آملی» معرفی کرده‌است. حتی بر روی جلد چاپ قدیمی کتاب هم نام نویسنده اینگونه درج شده‌است: ابی الحسن احمد بن الحسین بن هارون الهارونی الحسنی الزیدی. در مقاله «نگاهی به مؤلفههای اعجاز قرآن از دید معتزله» (1399) نیز نویسنده سه دیدگاه معتزله در زمینه اعجاز قرآن؛ صرفه، اخبار از غیب و اعجاز بلاغی را مورد نقد و بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده‌است که در حوزه صرفه، با اعتقاد به اینکه خدا انگیزه آوردن کتابی همچون قرآن را از اعراب گرفته دچار اشتباه شدهاند، در زمینه اخبار از غیب و نیز اعجاز بلاغی دیدگاههای مورد قبولی ارائه کرده و در نهایت به نظریه نظم قرآن رسیدند. با وجود این، در جستجوهایی که به عمل آمد، مشخص شد که به‌طور عام درباره کتاب اثبات نبوت النبی و به‌طور خاص درباره اندیشههای تاریخنگارانه المؤید بالله در این کتاب به عنوان یکی از نوشتههای مهم این امام زیدی، پژوهشی صورت نگرفته‌است.
زندگی و زمانه المؤید بالله هارونی
امام المؤید بالله برای تحصیل به بغداد رفت و در محضر ابوالعباس احمد بن ابراهیم نویسنده کتاب الوافی فی مذهب العادی القاسم به علم آموزی مشغول شد. او را شاگرد قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی در ری نیز دانستهاند. در فقه زیدی، حدیث و شعر و نثر بسیار چیره‌دست بوده‌است (ابن اسفندیار، 1366: 98-101). آثار زیر را برای وی برشمرده‌اند: کتاب الافاده درباره فقه که ابوالقاسم حسين بن علی بن تال الهوسی _معاصر اقطع_ آن را گردآوری کرد. اثبات النبوة النبی _التجريد_ الدعوة سياست المريدين، الامالی، البدعه فی الفقه، شرح تجرید، نقض الامامه علی ابن قبه الامالی، اعجاز قرآن فی علم کلام، التبصره فی الأصول، الحاصر لفقه الناصر، رساله جواب قابوس فی الطعن علی الصحابه، دیوان شعر، تعلیق زیارات علی شرح قاضی عبدالجبار، معانی القرآن و کتاب من نصرة مذهب الزيديه (سزگين، 1380: 1/829؛ الوجیه، 1439: 1/109-110)
وجه دیگر شخصیت علمی-مذهبی المؤید بالله، معتزلی بودن اوست. او را در کنار قاضی عبدالجبار و عدهای دیگر، طبقه یازدهم معتزله دانستهاند (ابن مرتضی، 1407: 114؛ جشمی، 2018: 103). رابطه میان زیدیه و معتزله از قرن سوم هجری و با قاسم رسی بنیان‌گذار مکتب زیدیه و تمایل او به رویکرد عقلی معتزله در قرن سوم هجری آغاز شد (حاکم جشمی، 2018: 31). شهرستانی در ملل و نحل به ارتباط زیدیه و معتزله اشاره کرده و میگوید بیشتر زیدیهای عصر او در اصول پیرو معتزلهاند و برای رهبران معتزلی احترام بیشتری قائلاند تا برای ائمه اهل بیت (شهرستانی، 1364: 1/189). به نظر میرسد این مسئله نقدهایی را متوجه طرفین کرده‌است، زیرا پس از قرن ششم هجری حمیدان بن یحیی بن حمیدان (م 650)، از بزرگان زیدی، تلاش کرد با نقد بسیاری از آراء معتزله در کتاب مجمع السید حمیدان، این ارتباط را قطع کند (صابری، 1386: 1/81).
ساختار و شیوه تدوین کتاب
کتاب اثبات نبوه النبی در زمره آثار دلایلنگاری نبوی قرار دارد. با توجه به اینکه این آثار بر مبنای معجزات و نشانههای پیامبری حضرت محمد(ص) شکل گرفته‌اند و هر یک از نویسندگان به فراخور مکتب کلامی یا حدیثی که به آن وابسته بوده‌اند کتاب خویش را نوشته‌اند، اثر المؤید بالله نیز با در نظر گرفتن اینکه وی یک امام زیدی بود، نشاندهنده دیدگاه زیدیه در این بحث است. بررسی کتاب نشان میدهد که عمده تلاش نویسنده در بحث اثبات نبوت پیامبر اسلام(ص) با توجه به اثبات حقانیت قرآن صورت گرفته‌است و حجم عمده کتاب را همین مباحث در بر میگیرد. علی رغم استفاده از روایات متعدد در بخش پایانی کتاب، در قالب ارائه داستان زندگی پیامبر(ص) و نیز ارائه روایاتی از کتب آسمانی پیشین، ساختار اصلی کتاب بر مبنای استدلال قرار گرفته‌است. المؤید بالله به عنوان یک متکلم معتزلی سعی در اثبات نبوت با استفاده از منطق و کلام داشته‌است. و همین دو ویژگی استدلالی بودن مباحث و اختصاص حجم عمده کتاب به اثبات حقانیت قرآن نشاندهنده مکتب و مسلک نویسنده است.
ویژگیهای تاریخ‌نگاری امام المؤید بالله در اثبات نبوت النبی(ص)
1. توجه به عناصر تاریخی؛ زمان، مکان، موقعیت
واقعیت این است که امام المؤید بالله در اغلب روایاتی که متضمن معجزهای از پیامبر(ص) میباشند به واقع شدن آنها توجه کرده‌است. یعنی یک مفهوم انتزاعی یا روایتی که متضمن عناصر غیرواقعی هستند را ارائه نکرده‌است. در برخی موارد، داستانها در متون تاریخی نقل شدهاند مانند داستان نامه‌نگاری پیامبر برای خسروپرویز و پاره کردن آن توسط شاه ایران و داستان باذان و آگاهی پیامبر(ص) از زمان مرگ خسروپرویز (طبری، 1375: 3/1142- 1143). یا در داستان سراقه بن جعشم که در زمان عمر اتفاق افتاده و به جریان فتوحات اشاره کرده و میگوید وقتی که در زمان عمر به خزائن خسرو دست پیدا کردند و از درخشش آن همه یاقوت و لؤلؤ در شگفت شدند، سراقه لباسهای خسرو را پوشید و همین شگفتی از اینکه خداوند آن لباسها را از تن خسرو درآورده و بر تن سراقه کرده بود (ذهبی، 1413: 1/377) نشانهای برای پیامبری حضرت محمد(ص) در نظر گرفته‌است (مؤید بالله، 149).
نگاهی به نوع معجزاتی که در اثبات نبوت النبی آمده‌است ما را در درک پیش فرضها و تفسیرهای متافیزیکی نویسنده کمک میکند. المؤید بالله در مجموع 26 روایت که متضمن معجزات و نشانههای پیامبری محمد(ص) بوده و در احادیث وارد شده بودند را آورده‌است. از این میان 13 تای آنها خبر از غیب که همان زمان یا با فاصله اندکی درستی آن به اثبات رسیده و یا خبری از آینده است که بعدها به وقوع پیوسته است. همچنین 4 روایت درباره برکت دادن به غذا به طوری که عده زیادی با آن سیر شدهاند، 2 روایت درباره استجابت دعای پیامبر(ص)، 2 روایت درباره جوشیدن آب، 2 روایت درباره عکس‌العمل درختان، لیله الاسری، شق القمر، داستان سراقهبن جعشم و روایتی از زمان وفات پیامبر(ص). در اغلب موارد، روایات یا حاوی عناصر تاریخی مانند زمان و مکان هستند و یا در کتابهای تاریخی یافت میشوند. دلیل انتخاب این روایات، و نه صدها روایت دیگر که در کتب دلائل النبوه در عصر او به نگارش درآمدند، نشاندهنده بینش تاریخی امام المؤید بالله است که حتی به‌رغم موضوع کتاب یعنی معجزات نبوی، معجزه را در چهارچوب قوانین علّی جهان برای خود تعریف کرده‌است. از این میان تنها دو روایت اندکی خارج از این چهارچوب قرار دارند: داستان حنین جذع و داستانی که حاکی از این است که درختها در زمان اجابت مزاج پیامبر سر به هم آورده و حایلی برای او درست کردند (المؤید بالله، همان: 147). در مورد اولی شهرت این روایت به حدی بود که در کتابهای شعر مشهور فارسی مانند منطق الطیر (عطار، 1378: 55) و نیز مثنوی معنوی تحت عنوان «نالیدن ستون حنانه از فراق پیامبر(ص) که جماعت انبوه شدند که ما روی مبارک تو را چون بر آن نشسته نمی‌بینیم و منبر ساختند و شنیدن رسول خدا ناله ستون را بصریح و مکالمات آن حضرت با او» نیز آمده‌است (مولوی، دفتر اول، 55). و او خود شهرت روایات را دلیل مناسبی برای استناد به آن میبیند.
2. توجه به نقد و تحلیل
با توجه به اینکه مهمترین بخش کتاب اثبات نبوت النبی، اثبات اعجاز قرآن است، و نویسنده این کار را به صورت کاملا تحلیلی انجام داده‌است میتوان رویکرد عمده کتاب را مبنی بر نقد و تحلیل دانست. تحلیل او در این موضوع به این صورت است که اعجاز قرآن را در سه محور مطرح کرده‌است: فصاحت و بلاغت، اخبارهای غیبی وارده در آن و نیز اینکه کسی نتوانست با آن معارضه کند.
در محور اول، مؤید میگوید که محمد(ص) در قومی مبعوث شد که در غايت «فصاحت، بلاغت و بيان» بودند؛ بنابراين بزرگترين معجزه وی قرآن بود، اگرچه از انواع ديگر معجزات نيز بیبهره نبود. او میگوید معجزه عبارت است از وقوع غیرممکن به نحوی که با عرف منافات داشته باشد. برخی فصاحت بسیار آن را دلیل معجزه بودنش میدانند و برخی نظم خاص آن را. اما به نظر وی نظم بسیار همراه با فصاحت قابل توجه آن درست است (المؤید بالله، بی تا: 87). او قرآن را از نظر زبان آوری، چیده شدن مفاهیم و الفاظ به بهترین نحو ممکن به حدی که هیچگونه نقصی بدان راه نمییابد تحسین کرده و میگوید یکی از نشانههای اینکه فصاحت قرآن به حد نهایت آن رسیده‌است اینکه چه بسا شاعری در ضمن شعر خود آیهای از قرآن تضمین کرده باشد و یا واعظی سورهای از قرآن را در سخنان خود آورده‌است یا نویسندهای در کتابش. این آیات از نظر زیبایی و فصاحت از غیر آن متمایز میشوند. برای مثال بسیاری از فصحا گفتارهایی داشتهاند که به دلیل زیبایی و فصاحت، ضرب‌المثل شدهاند و معنای آنها در قرآن یافت شده‌است و اگر بیشتر دقت کنید میان آنها و قرآن تفاهم زیادی میبینید. مانند سه سخن از امام علی(ع)؛
1. «کسی که چیزی را نداند با آن دشمنی میکند» که شبیه به آیه 11 سوره احقاف «چون بدان هدایت نیافتهاند به زودی خواهند گفت این دروغی کهنه است» و آیه 39 سوره یونس «چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند» است.
2. «با دشمنت در حد اعتدال دشمنی کن زیرا ممکن است روزی دوست تو شود» که از نظر مفهومی در ارتباط با آیه 7 سوره ممتحنه است: «امید است که خدا میان کسانی از آنان که ایشان را دشمن داشتنید دوستی برقرار کند».
3. «انسان در زیر زبانش نهفته است» که همانند آیه 30 سوره محمد است: «ایشان را به سیمای حقیقیشان میشناسی و از آهنگ سخن به (حال) آنها پی خواهی برد.
و نتیجه میگیرد که تفاوتی که میان این سه سخن با آیات قرآن است درستی ادعایش را اثبات میکند.
المؤید بالله هارونی وجه دیگری از قرآن را که دلیل دیگری بر معجزه بودن آن است، به اخبارهای غيبی وارده در آن مربوط میداند. مانند: «الم غُلِبَتِ الرُّوُم فِي أَدنَي الأَرضِ وَ هُم مِّن بَعدِ غَلَبِهِم سَيَغلِبُونَ فِي بِضعِ سِنِينَ لِلَّهِ الأَمرُ مِن قَبلُ وَ مِن بَعدُ وَ يَومَئِذٍ يَفرَحُ المُؤمِنُونَ بِنَصرِ اللهِ یَنصُرُ مَن یَشَاءُ».3 که به گفته او اين آيه حاوی سه خبر غيبی است:
1. «وَ هُم مِّن بَعدِ غَلَبِهِم سَيَغلِبُونَ»؛ این از غیب است و تنها خدای متعال آن را میداند.
2. «فِي بِضعِ سِنِينَ» : چند سال دیگر و بضع، مدت بيشتر از سه و کمتر از ده سال است؛
3. «يَومَئِذٍ يَفرَحُ المُؤمِنُونَ بِنَصرِ اللهِ یَنصُرُ مَن یَشَاءُ».4 در توضیح این قسمت نیز میگوید این تعریف هم از غیب است و فقط خدا آن را میدانست زیرا از بقای مؤمنان تا آن زمان با وجود کوچکی و طمع دشمنان به خنداندن آنها و شادیشان خبر داده شده و هیچ شرایطی ذکر نشده که مانع شادی آنها شود زیرا این آیه در زمان ضعف مسلمانان و اندک بودن آنها و تسلط مشرکان بر ایشان نازل شده‌است. داستان آن مشهور است که ایرانیان بر رومیان پیروز شدند و این مسئله باعث شادی مشرکان و ناراحتی مسلمانان شد زیرا رومیان اهل کتاب و مجوسان پارسی غیر از آن بودند. بنابراین مشرکان هواخواه پارسیها و مسلمانان طرفدار رومیها بودند. و خداوند وحی کرد: «ولی بعد از شکستشان، در ظرف چند سال پیروز خواهند شد»، پس مسلمانان شاد شدند و مشرکان او را تکذیب و طرد کردند (همان: 127-128).
وجه سوم اعجاز قرآن از دید المؤید بالله هارونی، این است که مورد تحدی واقع شده اما کسی نتوانست به معارضه با آن برخیزد. او میگوید در زمان مأمون الحاد ظاهر شد و در حمايت از مانويه و ديصانيه کتابهايی نوشته شد؛ همچون الدامغ در طعن بر قرآن، الفريد ابن راوندی در طعن بر نبوت محمد(ص) و بیاعتباری معجزاتش، التاج درباره قدم عالم و الزمرد در ابطال نبوت. وی در ادامه، به برخی از ادعاهای آنها پاسخ میدهد و از ابنمقفع با عنوان جاهل یاد میکند و میگوید تلاش او در آوردن آیه‌های مانند قرآن به خلق چنین سورهای انجامید: «قل أعوذ برب الناس المعاذ بصاحب البلد، مالک البلد، و باني البلد، و ساکن البلد من شرالعاربه و أهل الطاغيه الذي أضل صاحبه، و منع جانبه، و حمي جاره من سکان المدر و خلاف العذر و العرر» و با دعوت به انديشيدن در حال و ادعای او میگويد: آيا رواست که آن را معارضه بنامند؟! (همان: 42). مؤید به بعضی از مقابلههای ابنمقفع با آيات قرآنی اشاره میکند (المؤید بالله، بیتا: 45) و به آنها پاسخ میدهد و در آخر به این نتیجه میرسد که هیچ یک از این اقدامات موفق نبود و این نشانگر معجزه بودن قرآن است (المؤید بالله، بی تا: 49).
در کتاب اثبات نبوت النبی ما با سه بحث مواجه هستیم: اعجاز قرآن، احادیث وارده در موضوع و بشارات انبیای گذشته که دلالت بر پیامبر اسلام داشتهاند؛ اخباری که در قالب آیات در کتب عهد عتیق و جدید آمده و بشارت یک پیامبر را در آینده داده‌است و او با توجه به برخی شواهد استدلال میکند که این اخبار درباره پیامبر اسلام(ص) بوده‌اند. اما چرا او به موازات اثبات اعجاز قرآن و استناد به برخی روایات برای اثبات نبوت پیامبر(ص)، به بشارات انبیای گذشته به همان اندازه توجه نشان داده‌است؟ با توجه به رویکرد او به دیگر بخشهای کتاب، مستند بودن این بشارات را میتوان مهمترین دلیل دانست. درواقع در اینجا هم اعتماد او به کتب آسمانی که بخشی از یک پدیده تاریخی به نام دین یهودیت یا مسیحیت هستند خودنمایی میکند و در اینجا هم او بر اقوال شفاهی اعتماد نکرده بلکه بر یک متن، اعتماد کرده‌است. مانند بخش اول کتاب که به قرآن که نزدیکترین متن به زمان پیامبر(ص) است اعتماد کرده‌است.
او مثالی از تورات میآورد که در سفر پنجم گفته شده‌است: «خداوند عزوجل فرمود: برای بنی اسرائیل پیامبری از برادران شما مانند شما برمیانگیزم، سخنان خود را در دهان او میگذارم» (سفر تثنیه 18: 15-22). المؤید بالله این آیه از تورات را اشارهای به پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) دانسته‌است و میگوید مراد از این آیه باید پیامبر ما باشد زیرا برادران بنی اسرائیل باید غیر از آنها باشند و آنها باید فرزندان اسماعیل باشند و فرزندان عیسی یا فرزندان اسحاق و از فرزندان اسحاق و عیسی نباشد. پیامبری غیر از ایوب که قبل از موسی است و درست نیست که منظور او بوده باشد. بنابراین مراد پیامبر ماست که فرزند اسماعیل است. روشن است که در میان بنی اسرائیل پیامبری مانند موسی مبعوث نشده که پیش از میلاد مسیح شریعت روشنی داشته باشد، پس درست نیست که بگوئیم مقصود مسیح بوده‌است زیرا قائل به آن بود، اما اگر یهودی باشد منکر نبوت اوست یا نصرانی نمیگوید: او (عیسی) مانند موسی است، زیرا نصارا میگویند: مسیح پسر خداست، پس درست نیست که مانند موسی باشد. بنابراین آنچه باقی میماند این است که مراد از آن پیامبر ما باشد زیرا عیسی مانند موسی نیست و شریعت او مبنی بر دین موسی است. دین پیامبر ما مانند موسی است زیرا بر اساس شریعت شخص دیگری بنا نشده‌است (المؤید بالله، بی تا: 162-163).
او حتی در صحبت از احادیث متضمن معجزات، دلیل خود را برای ارجاع به آنها، شهرت و به حد تواتر رسیدن آنها اعلام کرده‌است. بنابراین میتوان رویکرد غالب در این کتاب را رویکرد تحلیلی المؤید بالله دانست که کم یا زیاد در جای جای این کتاب به چشم میخورد.
3. توجه به امکان وقوع اخبار
به نظر میرسد که المؤید بالله هارونی مسئله امکان وقوع اخبار را در نظر داشته‌است. دلیل این ادعا، حجم اندکی است که به معجزات عملی پیامبر(ص) اختصاص داده و نیز نوع معجزاتی که به آن توجه نشان داده‌است که تفاوت چشمگیری با أنواع مختلف معجزات پذیرفته شده برای حضرت محمد(ص) دارد. نمونهای از معجزاتی که المؤید بالله به آنها اشاره میکند خبرهایی بود که پیامبر اسلام(ص) از آینده میداد و مدتی بعد به وقوع پیوسته و درستی آنها اثبات میشد. مانند عایشه و داستان حوأب و خبری که پیامبر داده بود و در زمان خلافت علی(ع) رخ داد (همان: 140) یا پیشگویی پیامبر درباره اینکه امام علی(ع) با ناکثین و قاسطین و مارقین خواهد جنگید (همان: 141) و یا خوراک مسمومی که زن یهودی در خیبر به پیامبر داد و وی فرمود که این غذا مسموم است (همان: 144).
اینکه نویسنده در بخش احادیث، منابع روایات را نیاورده‌است نشان از نزدیک شدن او به مورخان کلاسیک دارد. با وجود این با توجه به استفاده از جملات «این خبر مشهور است» و «این خبر مستفیض است»، نمیخواهد مسئولیت ارائه این حرفها را هم خودش برعهده بگیرد؛ یعنی اگر به جهت اثبات نبوت از آن استفاده کرده‌است دلیل بر این نیست که خودش آن را پذیرفته باشد. آنچه ما را به سمت ارائه این ادعا سوق میدهد ماهیت تحلیلی و استدلالی دیگر بخشهای کتاب است. در صورتی که او در این بخش روایاتی آورده‌است که بعضا قانون علیت را نقض کردهاند. اما درواقع او دلیل محکمی هم برای این کار دارد و آن اینکه وی در حال سخن گفتن از معجزه است و معجزه خرق عادت است و شکستن قانون علیت.
از دیگر معجزاتی که المؤید بالله برای حضرت محمد(ص) ذکر کرده، مستجاب شدن دعای پیامبر(ص) است. در چنین مواردی اگرچه اصل خبر مبنی بر استجابت دعای پیامبر(ص)، مدنظر بوده‌است اما شیوه بیان آن جالب است: پیامبر(ص) از خشکسالی و از بین رفتن احشام بر اثر قطع بارندگی، به خدا شکایت کرد و دستهای خود را به سوی آسمان برداشت و شروع به خواندن دعای باران کرد در حالی که هیچ ابری در آسمان نبود. پیامبر(ص) دستهایش را پائین نیاورد تا اینکه ابرها آسمان را پوشاندند و به سمت وی آمدند و گفتند: الغرق الغرق، خانه‌ها ویران شد. پیامبر فرمود بر اطراف ما ببارید نه بر ما. ابرها از شهر خارج شده و بر کوههای اطراف باریدند. این داستان مشهور شد و این عبارت پیامبر نیز ضرب المثل شد: «حوالینا و لاعلینا»: بر اطراف ما نه بر ما (همان: 145).
به روایت کتب دلائل، نوع دیگری از معجزات پیامبر، برکت دادن وی به آب و غذای کم بود. المؤید بالله روایت کرده که مشهور است هنگامی که اصحاب پیامبر(ص) به آب نیاز داشتند، از بین انگشتان او آب جریان پیدا کرد، در ظرف ریخته و اصحابش از آن نوشیدند (همان: 145). در غزوه تبوک نیز که اصحاب پیامبر از نظر آذوقه در مضیقه قرار گرفتند به پیامبر شکایت بردند. فرمود: اگر کسی از غذایش مانده برای ما بیاورد و دعای برکت بر آنها خواند و گفت: بخورید. همه خوردند تا سیر شدند و مقدار زیادی نیز باقی ماند. المؤید بالله ادامه میدهد که چنین مواردی یعنی زیاد شدن غذای کم و سیر شدن بسیاری از این طریق بارها تکرار شد و یکی از مشهورترین آنها در مکه در آغاز دعوت بود، هنگامی که «و انذر عشیرتک الاقربین» نازل شد و اقوامش را که جمع شده بودند به غذا تعارف کرد (همان: 146). در نگاهی کلی به معجزاتی که مؤید زیدی در کتابش آورده میتوانیم بگوئیم که او تنها 26 معجزه را در این بخش آورده‌است. این تعداد کم و نوع آنها، در مقایسه با معجزاتی از این دست که برای پیامبر اسلام(ص) برشمرده شده، حاکی از این است که تا حدود زیادی تناسب آنها با قانون علیت یا امکان وقوع آنها مدنظر وی بوده‌است.
المؤید بالله بخش پایانی کتابش را به دوران کودکی تا پیش از بعثت اختصاص داده‌است. در مورد نشانههای کودکی پیامبر(ص) در کودکی میگوید خداوند متعال از کودکی حضرت محمد(ص) را تعلیم و تربیت کرد و او را به اخلاق والا و صفات ستوده مزین فرمود و صفات شریفی به او داد که در انسان دیگری وجود نداشت. این نشان میدهد که خداوند او را از کودکی برای نبوت آماده کرده بود یعنی شواهد احوال او گواه بر نبوت اوست و این مدرک توسط نویسنده برای تأیید این امر دلالت شده‌است. البته نویسنده معتقد است که شواهد دیگر یعنی اعجاز قرآن، معجزات جسمانی و تبلیغ تورات و انجیل درباره او شواهد محکمتری بر رسالت او هستند؛ مانند صبر و شکیبایی در مواقع پریشانی، وفا، تواضع، شجاعت، استواری، مصمم بودن، ثبات قدم، سخاوت و بخشش، برخورد خوب با دوست و دشمن (المؤید بالله، بی تا: 171-173). مؤید میگوید خداوند این صفات را به او داد و این نشان میدهد که قصد امری بزرگ در مورد او داشت چنانکه میفرماید: «و راستی که تو را خویی والاست»5 و « خدا بهتر میداند رسالتش را کجا قرار دهد»6.
روایت شده که وقتی نزدیکانش از قریش به عمویش ابوطالب شکایت کردند از او خواستند که از دعا و لعن و نفرین به خدایان و کوچک شمردن آنها دست بردارند. وی فرمود: اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم بگذارند در آنچه دعوت میکنم کوتاهی نخواهم کرد. این کار را با وجود آسیب‌ها و انکارهای فراوانی که با آن مواجه بود انجام داد. و این نشاندهنده عقل و قلب محکم و رأی صحیح اوست (المؤید بالله، بی تا: 175). در نهایت مؤید تمامی بزرگان اسلام از اهل بیت تا صحابه و حتی فقهای دوره‌های بعد را که از امت او بودند، نشانههایی برای نبوت او به شمار میآورد (المؤید بالله، بی تا: 176-180).
با نگاهی به آنچه المؤید بالله هارونی درباره پیامبر(ص) پیش از رسیدن به نبوت ذکر میکند متوجه میشویم که دیدگاه او با نگاه رایجی که در کتب دلایلنگاری به ارهاصات پیامبر(ص) وجود داشت کاملا متفاوت است. در کتابهای مذکور مانند دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، ما با معجزات متعددی از زمان تولد پیامبر(ص) و دوران کودکی و جوانی او همچون شکستن ایوان کسری، خشک شدن دریاچه ساوه، شق صدر (مانند: بیهقی، 1405: 1/135-141) و ... مواجه هستیم. همچنین با معجزاتی از پیامبر(ص) که در رابطه با بهایم و نباتات رخ داده و در کتاب أعلام النبوه ابوحاتم رازی نمونههایی از آن به چشم میخورد. اما المؤید بالله با نگاهی واقع بینانهتر، خصوصیات اخلاقی پیامبر را نشانههای نبوت او در قبل از 40 سالگی و بعثتش دانسته‌است و هیچ یادی از آن معجزات نکرده‌است. قاضی عبدالجبار معتزلی معتقد بود که پیامبر بعد از ادعای نبوت باید معجزه را آشکار کند (بدوی، 1374: 521-523) و به نظر میرسد اعتقادی به ارهاصات نداشته‌است زیرا در کتابش در این زمینه سکوت کرده‌است. المؤید بالله نیز معجزات پیش از بعثت را نپذیرفته، با این حال، در اعتقاد به اخلاقیات پیامبر(ص) به عنوان نشانه پیامبری او پیش از بعثت، ایدهای مشابه معتزلیان ارائه داده‌است. گفتنی است ماوردی نیز معتقد بود که ویژگیهای اخلاقی محمد(ص) مانند صداقت و امانتداری، پیش از نبوت نشانهای برای نبوتی در آینده بوده‌است. اگرچه وی دلیل آن را پذیرش ادعای نبوت از سمت مردم دانسته‌است (ماوردی، 1414: 309-324).
4. تسامح در شناخت راوی
در سخن از معجزات متعددی که در اخبار و احادیث برای پیامبر(ص) ذکر شده، هارونی تلاش کرده‌است که تنها اخبار و احادیث مشهور که به حد تواتر رسیده و به همین دلیل پذیرفتنی مینماید را ذکر کند. به همین دلیل یا به دلیل رویکرد حدیثی نداشتن، وی عمدتا از ذکر راویان احادیث خودداری کرده‌است و تنها اخبار مشهور را آورده و حتی در روایت آنها به راویان اصلی هم اشاره نکرده‌است. این مسئله نشان میدهد که اگر چه از اخبار مشهور در موضوع مورد نظر استفاده کرده، اما تمایلی به پایبندی به روش اخباریون نداشته‌است. به نظر میرسد بتوانیم این امر را حاکی از این بدانیم که در اینجا او به رویکرد مورخان زمانش نزدیک شده‌است. او در آغاز هر روایت «و من خبر المشهور» یا «و من خبر المستفیض» را که از اصطلاحات علم حدیث بوده، ذکر کرده‌است. خبر مستفیض حدیثی است که تعداد راویان آن بیش از یک نفر بوده اما به حد راویان خبر متواتر نیست. اگرچه این مسئله مانع از این نشده‌است که از روایتهایی که شهرت کمتری نیز دارند استفاده کند.
نکته دیگری که اشاره به آن ضروری است، استفاده از برخی روایات وارده در کتب تاریخی است. او در مورد چنین روایاتی هم از ارائه سند خودداری کرده‌است. درواقع اگرچه از روش محدثان سرباز زده اما به روش مورخان نیز لبیک نگفته‌است.
5. نشانههای دیدگاههای معتزلی در کتاب اثبات نبوت النبی
برای شناخت رویکرد امام المؤید بالله در نگارش اثبات نبوت النبی، بررسی اعتقادات معتزلی در این موضوع مفید خواهد بود. قاضیعبدالجبار، که او را احیاگر اندیشههای معتزلی دانستهاند (صابری، 1386: 1/201) معتقد بود وقتی پیامبری از طرف خدا برانگیخته میشود میبایست ادعای نبوت کند و برای تحکیم این ادعا و جهت صدق نبوت، نشانهها و معجزاتی ارائه نماید. وی برای معجزه دانستن یک فعل چند شرط در نظر گرفته‌است:
1. معجزه از ناحیه خداوند و یا درحکم آنچه از ناحیه خداوند است باشد.
2. پیامبر(ص) بعد از اینکه ادعای نبوت کند؛ میبایست معجزه را آشکار کند. معجزه قبل از ادعای نبوت به آن ارتباطی نخواهد داشت و اگر با فاصله زیادی پس از آن صورت گیرد چندان مفید فایده نخواهد بود (بدوی، 1374: 521-523).
3. پیامبر(ص) از خدا تقاضای معجزه کرده باشد (همدانی، بی تا، 15/161).
4. برخلاف عادت کسانی که در میان آنها زندگی میکند باشد؛ زیرا در غیر این صورت دلیلی بر صدق او نخواهد بود. (بدوی، 1374: 521-523).
آنچه باعث تفاوت نگاه قاضی عبدالجبار به عنوان یک معتزلی، با دیدگاههای اشعریان و برخی دیگر از نویسندگان دلائل النبوههاست به مورد دوم یعنی ادعای معجزه پس از اعلام نبوت و عدم پذیرفتن آن قبل از بعثت پیامبر برمیگردد. دیدگاه المؤید بالله به معجزه نیز به طور کامل در همین چهارچوب قرار میگیرد.
بغدادی در الفرق بین الفرق این انتقاد را بر معتزله وارد کرده‌است که برخی از آنها مانند نظّام منکر معجزات پیامبر(ص) مانند شکافتن ماه و ستایش سنگریزه در دست او و جوشیدن آب از میان انگشتانش و سیر شدن مردم بسیاری با اندکی خوراک به دست او شدهاند (بغدادی، 1333: 359). اگر چه قاضی عبدالجبار سیر کردن مردم با غذا و آب اندک را از معجزات پیامبر(ص) دانسته‌است (همدانی، 1422: 595). در میان معتزله هم عصر المؤید بالله، قاضی عبدالجبار معتزلی کتاب تثبیت دلائل النبوه را با موضوعی مشابه نوشته‌است. رویکرد او در این کتاب میتواند بهترین نمونه عملی اندیشههای نظری معتزلی در این موضوع باشد. قاضی عبدالجبار نه به بشارات انبیای گذشته به عنوان دلیلی برای اثبات نبوت پیامبران پرداخته‌است و نه معجزات در زمان تولد و دوران کودکی و جوانی تا پیش از بعثت را میپذیرد. گویی وی تلاش کرده‌است تا معجزات را در چهارچوب عقل و منطق توجیه کند.
قرآن معجزه اصلی پیامبر اسلام(ص) بود. بعدها معتزله اعلام کردند که قرآن مخلوق خداست و نباید آن را قدیم دانست (قاضی عبدالجبار، 1422: 357) و آن را اصوات و حروف منظمی میدانستند که به صورت وحی بر پیامبر(ص) نازل شده‌است. قاضی عبدالجبار، وجوه اعجاز آن را فصاحت و بلاغت آن، اخبار غیبی که در آن است و آگاهیهایی که با دلایل عقلی میدهد، میداند که در سراسر کتاب او مشاهده میشود. معتزله نیز وجوه اعجاز قرآن را بلاغت، اخبار غیبی و صرفه دانستهاند (الرمّانی، 1976: 109). قاضی عبدالجبار صرفه را امتناع اعراب از ورود به عرصه معارضه با قرآن، با وجود انگیزههای مختلفی که داشتند دانسته‌است. دلیل آن را نیز ناتوانی آنها در این کار ذکر کرده و اینکه آنها میدانستند که نمیتوانند این کار را انجام دهند (قصاب، 1985: 320-324).
از دیگر معجزاتی که عبدالجبار به آنها اشاره میکند: فرو ریختن شهابها در آسمان مکه، دعوت به تحدی؛ که کسی نتوانست آیهای همانند قرآن بیاورد، برخی خبرهایی که پیامبر(ص) راجع به نصرانیها و مذهبشان اعلام کرد، اختلافی که بین نصارا درباره مسیح وجود دارد و گمانها درباره اعدام او، اختلاف نصارا درباره اناجیل و تأثیراتی که اجتماعات نصرانی از عقاید و اخلاق روم پذیرفتند، اخوت و دوستی میان صحابه و برخی معجزاتی که در میدانهای نبرد ظاهر میشد و ... (همدانی، بی تا: 62-136). او همچنین به معجزاتی از قبیل پاسخ گفتن درخت به دعوت پیامبر(ص) و برگشتن سر جای خود نیز قائل بوده‌است (همدانی، 1422: 596).
به گفته ابن اسفندیار، المؤید بالله، شاگرد قاضی عبدالجبار بوده‌است. بررسی تثبیت دلائل النبوه و اثبات نبوت النبی برخی مشابهتهای کلی میان آنها را نشان میدهد، اگر چه در جزئیات مانند هم عمل نکردهاند اما چهارچوب اصلی آنها که میتوان آن را أصول دیدگاه معتزلی به مسئله دانست تقریبا یکی است. حتی میتوان دیدگاه تحلیلی المؤید بالله در نگارش این کتاب را به رویکرد کلامی معتزلی او نسبت داد.
نتیجه
بینش تاریخی المؤید بالله هارونی امام زیدی معتزلی، به مورخان کلاسیک نزدیکتر است تا به عالمان مذهبی با نگاهی مؤمنانه به تاریخ. با بررسی کتاب اثبات نبوت النبی میتوان گفت تاریخ در اندیشه او جایگاه درست خویش را یافته‌است. نگاه مؤید در پرداختن به موضوع اثبات نبوت حضرت محمد(ص) تحلیلی است و این نگاه را نه تنها در اثبات اعجاز قرآن، بلکه در نوع نگاهش به احادیث متضمن معجزات پیامبر که منجر به گزینش تعداد کمی از آنها شده‌است و نیز در نوع نگاهش به نشانههای نبوت پیش از رسیدن به پیامبری(ص) قابل مشاهده است.
گذشته از نگرش تاریخی المؤید بالله، رویکرد وی در تاریخ‌نگاری متأثر از دیدگاه معتزلی اوست. دیدگاه کلامی او به رویکرد او به دنبال کردن عقلانی و استدلالی مباحث منجر شده‌است. دیدگاه المؤید بالله در بحث اعجاز قرآن منطبق بر دیدگاه معتزله است. در صحبت از معجزات وارده در احادیث، با ذکر مشهورترین اخبار در این زمینه، تلاش کرده‌است که چندان از موضع عقلانی خارج نشود. وی حتی در سخن از بشارات انبیای پیشین نیز تا حد امکان زبان استدلال خویش را حفظ کرده‌است. از طرفی درباره نشانههای پیامبری حضرت محمد(ص) پیش از بعثت، راهی متفاوت از دیگر آثار دلایلنگاری پیموده‌است. به این صورت که از هیچگونه معجزه خاصی برای این دوران استفاده نکرده ولی برخی خصوصیات اخلاقی و رفتاری پیامبر را ذکر کرده‌است که به زعم او زمینه‌ساز رسیدن وی به رسالت در آینده بوده‌است. این رویکرد تا حدودی شبیه به رویکرد معتزله به این بحث است. بنابراین شیوه تاریخ‌نگاری او را میتوان متأثر از دیدگاه کلام اعتزالیاش دانست.
قرآن کریم.
ابن اسفندیار، محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان. بهکوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: پدیده خاور.
ابن عنبه الحسنی، سیدجمال الدین احمد بن علی (بی تا). عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب. بیجا: منشورات الشریف.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم (1973). تأویل مشکل القرآن. بهکوشش سید احمد صقر، بیجا: المکتبة العلمیه.
ابن المرتضی، احمد بن یحیی (1407/ 1987). طبقات المعتزله. بیروت: بی نا.
اصفهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله (1397). دلائل النبوه. حیدرآباد: دایرة المعارف عثمانیة.
امین، محسن (1403). اعیان الشیعه. بیروت: درالتعارف للمطبوعات.
بدوی، عبدالرحمن (1374). تاریخ اندیشههای کلامی در اسلام. ترجمه حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر (1333). تاریخ مذاهب اسلام (ترجمه الفرق بین الفرق). ترجمه محمدجواد مشکور، تبریز: کتابفروشی حقیقت.
حاکم جشمی، ابوسعد المحسن بن محمد بن کرامه (2018). عیون المسائل فی الاصول. بهکوشش رمضان یلدرم، قاهره: دارالاحسان.
حسینی علوی، ابوالمعالی محمد (1376). بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی. تهران: روزنه.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد (1413/1993). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. بهکوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.
رازی، ابوحاتم (1381). أعلام النبوه. تهران: موسسه حکمت و فلسفه.
الرمّانی المعتزلی، ابوالحسن (1976). النکت فی اعجاز القرآن، ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن. قاهره: دارالمعارف.
زرکلی، خیرالدین (1989). الاعلام. بیروت: دارالعلم الملایین.
زیدی، احمد بن حسین بن هارون (بی تا). اثبات نبوت النبی. بهکوشش خلیل احمد ابراهیم الحاج، بی جا: مکتبه العلمیه.
سخاوی، شمس الدین محمد (1407/1986). الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ اهل التاریخ. به کوشش فرانتز روزنتال، بیروت: مؤسسة الرسالة.
سزگین، فؤاد (1380). تاریخ نگارشهای عربی. ترجمه مؤسسه نشر فهرستگان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شبانکارهای، محمدبن علی (1381). مجمع الانساب. بهکوشش هاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
الشجری، ابوالحسین یحیی بن حسین (2003/1424). سیرة الامام المؤید بالله. بهکوشش صالح عبدالله احمد قربان، صنعاء: مؤسسه الامام زید بن علی الثقافیه.
شورمیج، محمد و شورمیج، مهتاب (1391). واکاوی شخصیت المؤید بالله علوی. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 3/ 8، 83- 96.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1364). الملل و النحل. بهکوشش محمد بدران، قم: الشریف الرضی.
صابری، حسین (1386). تاریخ فرق اسلامی. تهران: سمت.
طالبی قره قشلاقی، جمال (1399). نگاهی به مؤلفههای اعجاز قرآن از دید معتزله. مطالعات سبکشناختی قرآن کریم، 4/1، بهار و تابستان 1399، 73 -85.
طبری، علی بن ربّن (1393). الدین و الدوله فی اثبات نبوت النبی محمد(ص). بهکوشش عادل نویهض، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
طبری، محمدبن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1378). منطق الطیر. بهکوشش کاظم دزفولیان، تهران: طلایه.
فریابی، ابوبکر محمد بن جعفر (1954). دلائل النبوة و معه. بهکوشش محمود بن محمد حداد، ریاض: دارالطیبه.
قصاب، ولید (1405/1985). التراث النقدی و البلاغی للمعتزله حتی نهایة القرن السادس الهجری. دوحه: دارالثقافه.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد (1414). أعلام النبوه. بهکوشش خالد عبدالرحمن عک، بیروت: دارالنفائس.
موسوی بجنوردی، محمدکاظم (1368). «آملی، ابوالحسین». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 2/505.
ناجی، محمدرضا و ديگران (1389). تاريخ و تاريخ‌نگاری. تهران، كتاب مرجع.
الوجیه، عبدالسلام بن عباس (1439/2018). أعلام المؤلفین الزیدیه. صنعاء: دارالامام زید بن علی للطباعه.
همدانی اسدآبادی، ابوالحسن عبدالجبار بن احمد (بی تا). تثبیت دلائل النبوه النبی محمد(ص). بیروت: دارالعربیه.
همو (1422). شرح اصول الخمسه. بهکوشش عبدالکریم عثمان، قاهره: مکتبة وهبة.
همو (بی تا). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. مصر: بی نا.
[1] . تاریخ دریافت: 17/8/1402؛ تاریخ پذیرش: 20/5/1403
[2] . رایانامه (مسؤول مکاتبات): mahnazkoohi@yahoo.com
[3] . سوره روم: 28.
[4] . سوره روم: 127.
[5] . قلم، 4.
[6] . انعام، 124.