اقدامات محمدباقرپیرنیا در دوره استانداری در شهر مشهد

محورهای موضوعی : فصلنامه تاریخ

حمزه کاوسی ¹ , منیره کاظمی راشد ² , سید حسین رئیس السادات ³ , شهرزاد ساسانپور ⁴

1 - گروه تاریخ، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران
3 - گروه تاریخ، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
4 - گروه تاریخ ، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی ، شبستر- ایران

تاریخ دریافت : 1401/09/28 تاریخ پذیرش : 1401/11/10 تاریخ انتشار : 1403/03/17

کلید واژه: شهر مشهد, محمد باقر پیرنیا , استانداران خراسان, حرم رضوی,

چکیده مقاله :

شهر مشهد در بین سال‌های 1346 تا 1350ش. و در دوره استانداری محمد باقر پیرنیا دستخوش تغییرات عمده‌ای‌گردید. سوال اصلی این تحقیق این است که اقدامات عمرانی پیرنیا چه نقشی در توسعه کالبدی مشهد داشته است. بحث اصلی بر تأسیس اماکن جدید و تعدد آن در شهر مشهد تمرکز دارد، به ‌طورکلی این اماکن شامل چهار دسته می‌شوند: 1- مؤسسات آموزشی، فرهنگی و بهداشتی، 2- بوستانها 3- خیابان‌ها و میدان‌ها 4- مناطق مسکونی جدید که هرکدام از آن‌ها نقش مهمی در توسعه شهر داشته‌اند. این عوامل علاوه بر گسترش کالبدی، باعث ارتقای سطح فرهنگ شهرنشینی، جمعیت‌پذیری، جذب نیروی کار و دسترسی راحت مردم به نقاط مختلف شهر می‌شدند. توسعه کالبدی شهر، فرایندی مداوم است که طی آن محدوده‌های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهت‌های طولی و عرضی از حیث کمی و کیفی گسترش پیدا می‌کنند. گسترش فیزیکی شهرها و روستاها به سوی یکدیگر، سبب الحاق و ادغام روستاها در شهرها و درنتیجه توسعه کالبدی شهرها می‌شود. مؤلفه‌های گسترش مشهد عبارت‌اند از: 1- چگونگی گسترش مؤسسات تمدنی جدید در شهر، 2- ورود افکار و اندیشه‌های نو در رابطه با شهرسازی 3- وجود حرم رضوی به منظور پذیرش مهاجر و زوار و متوطن‌شدن آن‌ها در مشهد. در این مقاله به توصیف و تحلیل مصداق‌های گسترش کالبدی شهر مشهد و مسائل پیرامون آن پرداخته شده و از این‌رو بر اساس ماهیت موضوع، این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای و اسنادی ارائه شده است.

چکیده انگلیسی:

Mashhad city between 1346 and 1350. And during the governorship period of Mohammad Baqer, Pirnia underwent major changes. The main question of this research is what role Pirnia's construction measures played in the physical development of Mashhad. The physical development of the city is a continuous process during which the physical boundaries of the city and its physical spaces expand in longitudinal and transverse directions in terms of quantity and quality. The physical expansion of cities and villages towards each other causes the annexation and integration of villages into cities and as a result the physical development of cities. The components of the development of Mashhad are: 1- How to spread new civilizational institutions in the city, 2- The arrival of new thoughts and ideas in relation to urban planning, 3- The existence of Razavi Shrine in order to accept immigrants and pilgrims and to settle it. in Mashhad. In this article, the examples of the physical development of Mashhad city and its surrounding issues are described and analyzed, and therefore, based on the nature of the subject, this research is presented in a descriptive and analytical method and based on library and documentary sources.

متن کامل:



اقدامات محمدباقرپیرنیا در دوره استانداری در شهر مشهد                                                 

چکیده    

    شهر مشهد در بین سال‌های 1346 تا 1350ش. و در دوره استانداری محمد باقر پیرنیا دستخوش تغییرات عمده‌ای‌گردید. سوال اصلی این تحقیق این است که اقدامات عمرانی پیرنیا چه نقشی در توسعه کالبدی مشهد داشته است. توسعه کالبدی شهر، فرايندی مداوم است که طي آن محدوده­های فيزيکي شهر و فضاهای کالبدی آن در جهت­های طولی و عرضی از حيث کمي و کيفي گسترش پیدا می­کنند. گسترش فیزیکی شهرها و روستاها به سوي یکدیگر، سبب الحاق و ادغام روستاها در شهرها و درنتیجه توسعه کالبدی شهرها می­شود. مؤلفه­های گسترش مشهد عبارت­اند از: 1- چگونگی گسترش مؤسسات تمدنی جدید در شهر، 2- ورود افکار و اندیشه­های نو در رابطه با شهرسازی 3- وجود حرم رضوی به منظور پذیرش مهاجر و زوار و متوطن­شدن آن­ها در مشهد. در این مقاله به توصیف و تحلیل مصداق‌های گسترش کالبدی شهر مشهد و مسائل پیرامون آن پرداخته شده و از این­رو بر اساس ماهیت موضوع، این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای و اسنادی ارائه شده است.

کلیدواژه‌ ها: شهر مشهد، محمد باقر پیرنیا ، استانداران خراسان،حرم رضوی  

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه:

در دهه چهل تغییرات اساسی در ساختار اقتصاد کشور بوجود آمد که عمده دلیل آن افزایش درآمدحاصل از فروش نفت بود. مساله سهیم شدن کارگران در سود کارخانه‌ها و مهاجرت روستائیان به شهرهای بزرگ برای پیدا کردن شغل و کار و استفاده از مزایای شهری، نیز به رشد کالبدی و توسعه فیزیکی شهرها‌کمک کرد. مشهد نیز در دهه چهل با رویکرد خانه سازی و احداث نمادهای فیزیکی مدرنیسم یک دوره تحول را طی نمود و چهره شهر بکلی عوض شد.آستان قدس در این دوره برخی از اراضی خود را قطعه بندی و جهت ساخت وساز واگذار کرد که باعث بوجود آمدن مناطق مسکونی جدید شد. علاوه برآن، افزایش درآمد شهروندان، آنان را برای سکونت در مناطق غربی شهر آماده نمود و محدوده شهر گسترده‌تر شد. در این دوره جمعیت شهر به حدود چهارصد هزار نفر افزایش یافت ووسعت آن به حدود 33 کیلومتر مربع رسید. در سال1346 محمد باقر پیرنیا به استانداری خراسان منصوب شد و با توجه به وضعیت جدید، احداث خیابان‌ها ، میادین و مؤسسات تمدنی از قبیل مراکز آموزشی، فرهنگی و بهداشتی، در دستور کار قرار گرفت. 

گسترش کالبدی شهر، فرآیندی مداوم است که طی آن محدوده های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن مانند فضاهای مسکونی، تجاری ، ارتباطی و ... در طول زمان در جهت­های طولی و عرضی از حیثیت کمی و کیفی گسترش پیدا می­کنند. گسترش هر شهر بصورت یک فرآیند دوگانه گسترش بیرونی و فیزیکی یا گسترش درونی و سازماندهی مجدد می باشد را می توان گسترش کالبدی نامید.گسترش فیزیکی شهرها و روستاها به سوي یکدیگر، سبب الحاق و ادغام روستاها در شهرها و در نتیجه توسعه کالبدی شهرها می­شود. 

شهرها همواره با تأثيرپذيری از عوامل گوناگون شکل مي­گيرند و گسترش مي­يابند. رشد و گسترش شهر در يك پهنه جغرافيايی، معلول شرايط و محيط خـاص در آن مكـان و در زمـان خـاصی است و يـك مجموعه شرايط در پيدايش و پويايي آن مؤثرند که عبارت­اند از:

1-شاخص­های محيط طبيعي: ازجمله شاخص‌هایی هستند که در توسعه کالبدی شهرها نقش بارزی را ايفا مي­کنند. استقرار و توسعه فيزيکي شهرها در وهله اول به علت شرايط محيطي و جغرافيايي آن­هاست. مكان و موقعيت طبيعي شهرها مي­تواند در پيدايش، گسترش و يا انقراض شهرها نقش مؤثري داشته باشد. در طول تاريخ، حيات شهرها همواره در ارتباط تنگاتنگ با محيط طبيعي شکل گرفته است.

2-عوامل فرهنگي و اجتماعي: تأثير این عوامل در شهرسازي و برنامه‎ريزي شهري گسترده است. هر شهر و مجموعه شهري، متأثر از علايق و خصوصيات فرهنگي و اجتماعي است و تمام سبك­هاي شهرسازي ريشه در عوامل فرهنگي و اجتماعی دارد.

3-عوامل اقتصادی: اقتصـاد يك شهر عاملي مؤثر براي توسعه شهر است. روند توسعه فيزيكي شهرها با رشد اقتصادي آن­هـا رابطـه مسـتقيم دارد. به طوركلي فعاليت­هاي اقتصادي موجب اشتغال، جذب جمعيت و گسترش شهرها مي­شود.

4- تاسیس و تمرکز مراکز اداري، سیاسی، خدماتی، درمانی، رفاهی، آموزشی و فرهنگی، در شهرهای خاص از دلایل مهاجرت به این شهرها و به تبع آن، افزایش رشد جمعیت و گسترش کالبدی شهرها می­شود (غروی، هوشیار و ضیافتی، 1398: 4-5).

اهداف تحقیق می تواند این­گونه باشد:

1-رویکرد مدیریت پیرنیا نسبت به توسعه و گسترش کالبدی مشهد.

2-فرایند توسعه کالبدی در تصمیم­گیری­های مدیریت شهری در دوره پیرنیا.

3-شناخت عوامل گسترش و توسعه فیزیکی مشهد با توجه به نیازهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، همسو با اهداف کلان حاکمیت پهلوی.

پیشینه تحقیق:

1-تاریخ معاصر مشهد در دو جلد اثر دکتر یوسف متولی حقیقی:  این کتاب به تحولات سیاسی و اجتماعی مشهد از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی پرداخته است. در این اثر ارزنده که شاید یکی از معدود پژوهش های معاصر در رابطه با تاریخ معاصر مشهد باشد، همه رویدادهای مشهد مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرار گرفته  است.  دراین اثر ، مطالب بسیاری راجع به گسترش کمی مشهد وجود  دارد واز اینرو این کتاب مورد باز خوانی قرار گرفت.

2- تاریخ آستان قدس اثر علی موتمن از معدودآثار توصیفی حرم و بارگاه رضوی می باشد. در این کتاب به اقدامات نیابت تولیت و استانداران خراسان  در توسعه حرم رضوی وشهر مشهد نیز اشاره شده است. از آنجا که نویسنده یکی از مشهد شناسان عصر خود بوده، مطالب وی از درستی قابل توجهی برخوردار است. اما چون تمرکز وی بیشتر بر روی مؤسسات اطراف حرم بوده، از جهت چگونگی گسترش مشهد در دوره بحث، جامعیت چندانی ندارد.

3- بیمارستان‌های مشهد، پایان نامه کارشناسی تاریخ دانشکده ادبیات مشهد اثر محمدرضاکیوانفر: این اثر به تاریخچه تاسیس بیمارستان‌های شهر مشهد پرداخته و حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی از این مراکز و نقش آنها در گسترش کمی شهر می باشد. با توجه به اینکه مطالب ارائه شده در این اثرتنها از راه گفتگو بدست آمده و فاقد اطلاعات اسنادی می باشد و نیز تنها به ذکر یکی از عوامل گسترش مشهد که بهداشت باشد، پرداخته، باید با پژوهش های دیگر نواقص پژوهش جبران شود.       

4- خاطرات پزشکی در مشهد اثر دکتر محمد شاهین‌فر: این کتاب یکی از مهمترین پژوهش‌هایی است که در مورد تاریخ پزشکی شهر مشهد تالیف شده است. دکتر شاهین‌فر یکی از مشهورترین پزشکان شهر مشهد بود که بیمارستانی به همین نام در مشهد تاسیس کرد. وی در این کتاب به نقل خاطرات دوران خدمت خود می پردازد، اما به نقش مراکز درمانی در گسترش کمی شهر مشهد اشاره نکرده است. در تحقیق پیش رو قسمت‌هایی از این کتاب مورد بازخوانی قرار گرفت و در قسمت‌هایی با کمک داده ‌های اسنادی و روزنامه‌ای کمبودهای آن جبران شده است.

5- صد سال سینما در مشهد اثر حسین حسین پور: این کتاب مهمترین اثری است که در مورد سینمای مشهد تالیف شده است. این اثر به تاریخچه تاسیس سینماها شهر مشهد اشاره کرده و در این زمینه تالیف جامعی ارائه شده است. اما با توجه به ماهیت و عنوان کتاب، طبیعی است که توجه چندانی به گسترش کالبدی مشهد نشده است. با این وجود در تحقیق پیش رو قسمت‌هایی از این کتاب مورد بازخوانی قرار گرفت. 

6- تحول درآموزش و پرورش پایان نامه کارشناسی دانشکده ادبیات مشهد اثر ایران پیشه ور: این اثردر زمان خود کاری ارزشمند به شمار می آمده و اطلاعات آماری مفیدی از گسترش کالبدی مشهد به دست می‌دهد، اما کاستی‌هایی نیز دارد. با این وجود درتحقیق پیش رو قسمت‌هایی از این پایان نامه مورد بازخوانی قرار گرفت و کمبودهای آن با استفاده از داده ‌های اسنادی و روزنامه‌ای برطرف شد و تکمیل گردید.

1-زندگی سیاسی واداری محمد باقر پیرنیا:

     محمد‌‌‌‌باقر‌‌‌ معروف به باقرپیرنیا فرزند ابوالحسن خان (معاضدالسلطنه) در سال 1298ش. در تهران متولد شد. او تحصیلات ابتدائی را در مدرسه ایرانشهر و تحصیلات متوسطه را در مدرسه دارالفنون به پایان رساند (عاقلی،1380: 1/ 471 ؛ اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ، 1385: 1/ 339 ). سپس وارد دانشگاه تهران شد و موفق به اخذ لیسانس در رشته علوم تربیتی گردید. وی جهت ادامه تحصیل  به آمریکا مسافرت نمود و دوره سه ساله اقتصاد آمریکن نیورستی را در واشنگتن به پایان رساند. سپس به ایران مراجعت نمود و وارد مشاغل دولتی گردید و ابتدا به ریاست دفتر اداره کل انتشارات و رادیو ایران منصوب شد. سپس به ریاست اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت خواروبار رسید (احتشام کاویانیان، 1355: 454 ؛ میرنیا 1374: 2/316). در سال 1324 با عنوان معاون پیشکاری دارائی خراسان و در سال 1325 به ریاست پیشکاری دارائی خراسان منصوب شد. در سال 1326 به ریاست حسابداری وزارت کار و امور خارجه رسید و در سال 1332 به سمت خزانه‌داری کل کشور منصوب شد. پیرنیا درسال 1337 وزیر مختار اقتصادی ایران در آمریکا شد. وی در سال 1340 به ایران مراجعت نمود و به سمت مشاور امور خارجه منصوب شد. پیرنیا در سال 1342 در کابینه اعلم به استانداری فارس رسید و مدت چهار سال این مسئولیت را بر عهده داشت. وی در اول خرداد 1346 به استانداری خراسان و نیابت تولیت آستان قدس رضوی منصوب گردید و تا اواخر شهریور 1350 در این سمت باقی بود (عاقلی،1380: 1/471 ؛ میرنیا، 1374: 2/316 ؛ جلالی، 1377: 212 ، 229 ؛ اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ، 1385: 1/339). بعد از کناره گیری از استانداری خراسان هیچ سمتی را نپذیرفت، مدتی در ایران بود و سرانجام به آمریکا مهاجرت نمود. وی سرانجام در سال 1366 در آمریکا فوت کرد (عاقلی،1380: 1/472).

2-اقدامات آموزشی، فرهنگی و بهداشتی

     بررسی اقدامات آموزشی، فرهنگی و بهداشتی در این قسمت، درواقع بررسی گسترش فضاهای آموزشی، فرهنگی و بهداشتی دوره پیرنیا است؛ زیرا این فضاها سبب گسترش کالبدی مشهد شدند. با تأسیس مدارس و مراکز بهداشتی و فراهم­کردن آب و برق، سکونت در محلات جدید نهادینه ‌شد و تثبیت یک منطقه از نظر اسکان­پذیری، امکان به­وجودآمدن محلات دیگر را نیز فراهم کرد و همین‌طور به‌تدریج شهر گسترش یافت.

2-1 -خوابگاه بلند و بزرگ دانشجوئی

     خوابگاه 300 نفره دانشگاه مشهد در دهم آبان 1346ش. با حضور علم وزیر دربار، دکتر اسماعیل بیگی رئیس دانشگاه و سایر مقامات کشوری و لشکری، توسط محمد رضا پهلوی افتتاح گردید. این خوابگاه در پنج طبقه و به مساحت 8500 مترمربع زیربنا با تجهیزات کامل و سلف سرویس و آسانسور احداث شده است. اسکلت ساختمان از بتن با میلگرد و برای ساخت پایه‌های بتنی آن حدود ده متر چاله بتون، تعبیه گردید و برای استحکام و جلوگیری از لرزش و زلزله، در زیر پایه‌ها، سُرب مذاب ریخته بودند. نمای خارجی با سنگ تراورتن تزیین گردیده و هزینه ساخت مبلغ شش میلیون تومان و هزینه تجهیزات مبلغ دو میلیون تومان بوده است که از محل اعتبارات سازمان برنامه تامین گردید(خراسان: ش5907 ، 28/8/1348، ص 3 ؛ آفتاب شرق: ش9184، 9/8/1346، ص 8  و ش9186، 13/8/1346، ص 2). این ساختمان یکی از چند سازه مهم مشهد در دوره پهلوی دوم می باشد که پس از 60 سال هنوز نیاز به تعمیرات اساسی پیدا نکرده است.   

2-2-هنرستان رضا پهلوی ( شهید کاظمیان)

     در سال 1346ش. هنرستان میکانیک کشاورزی رضا پهلوی در بلوار وکیل آباد، ابتدای بلوار هنرستان تاسیس گردید. این هنرستان در هفتم آبان 1346ش. طی مراسمی توسط حبیبی مدیر کل آموزش و پرورش خراسان افتتاح شد. هنرستان مذکور با مساحتی نزدیک به 52 هزار مترمربع و از محل درآمدهای قند و شکر ساخته شد. این هنرستان دارای قسمت‌های مختلف فنی نظیرکارگاه فلزکاری ، درودگری، لابراتوار فیزیک و شیمی و قسمت علوم طبیعی و خاک شناسی بود که بعدها توسعه بیشتری یافت. برای تحصیل در این هنرستان از دانش آموزانی که دوره اول دبیرستان را تمام کرده بودند پذیرش می‌شد. این هنرستان با پذیرش 50 نفر هنرجو در رشته مکانیک کشاورزی کار خود را آغاز کرد و به صورت شبانه روزی بود (پیشه ‌ور، 1349: 76). از جهت اینکه این مرکز  از سایر شهرستان‌های خراسان نیز هنرجو می پذیرفت و وجود آن نیز سبب آبادانی منطقه گردیده بود، تاسیس این هنرستان درگسترش کمی مشهد بی تاثیر نبوده است.    

 

2-3-موسسه فنی و حرفه‌ای (انستیتوتکنولوژی)

     انستیتو تکنولوژی مشهد به منظور ترتبیت کارشناس فنی درجه یک، در اول شهریور 1348ش. رسما شروع بکار کرد. این آموزشگاه درسال اول تاسیس400 نفر دانشجو در رشته های برق، راه و ساختمان، تاسیسات حراراتی وتهویه مطبوع پذیرش نمود. در این مرکز استادان دانشگاه و مهندسین سازمان‌های دولتی تدریس می‌کردند. این آموزشگاه در خیابان احمد آباد قرار داشت و مجهز به انواع آزمایشگاه‌ها وکارگاه های فنی بود(خراسان: ش5862 ، 3/7/1348، ص 2 ؛ پیشه ‌ور، 1349: 76). این موسسه بعد از انقلاب اساس دانشکده فنی وابسته به آموزش و پرورش شد که در سالهای اخیر تبدیل به دانشگاه فنی شده است و محل آن در ابتدای رضاشهر مشهد می‌باشد.

2-4- سینماها

     بدلیل موقعیت مذهبی و حساسیت‌های موجود شهر مشهد، مسلمان حاضر نبودند اقدام به احداث سینما نمایند به همین دلیل ارامنه مشهد که در این دوره از وضعیت مالی خوبی برخوردار بودند و مسلمانان نیز حساسیت کمتری نسبت به آنها داشتند، اقدام به احداث سینما در مشهد نمودند، بطوریکه اکثر سینماهای مشهد توسط ارامنه احداث گردید و آنها صاحبان اصلی سینماهای مشهد شدند. ساخت این سینماها در نقاط مرفه نشین مشهد، سبب آبادانی و رونق آن مناطق و در نتیجه گسترش کالبدی شهر مشهد گردید.

الف: سینما دیاموند (هویزه)

     در سال 1345ش. دو تن از ارامنه مشهد به نامهای وارطان پطروسیان و مهندس ملکن سانطوریان جهت احداث سینما، قطعه زمینی به مساحت2200 مترمربع را در خیابان دانشگاه نزدیک چهارراه دکترا از آقای قریشی خریداری کردند و اداره فرهنگ و هنر خراسان در همان سال مجوز ساخت سینما دیاموند را صادر نمود (حسین پور، 1389: 248-244). نقشه این سینما توسط مهندس ویکتورآبویناس ارمنی طراحی و عملیات ساختمانی آن در سال 1346ش.آغاز گردید (خراسان: ش 5305 ،10/8/1346،ص6). سینما دیاموند که در آن دوره مجهزترین سینما خاورمیانه بود در 22 اردیبهشت 1347ش. با اکران  فیلم "جایزه بزرگ" افتتاح شد. این پروژه که با سرمایه گذاری بخش خصوصی و همچنین با استفاده از تسهیلات بانک‌های ملی و صادرات ساخته شد ، هزینه احداث و تجهیز آن مبلغ پنج میلیون و پانصد هزار تومان گردید وکلیه امکانات و تجهیزات صوتی و تصویری آن از آلمان وارد شد. تا آن دوره سینماهای مشهد فاقد کافه‌تریا و لژ اختصاصی بود و برای اولین بار امکانات مذکور در سینما دیاموند راه اندازی گردید. این سینما با نمایش فیلم‌های برتر جهان در مشهد، مشهور شد، پرده نمایش آن به طول هفت متر و عرض سه و نیم متر می باشد و دارای  صدای استرفونیک شش باندی است. سینما دیاموند، فیلم حباب را برای نخستین بار بصورت سه بعدی همراه با عینک مخصوص در مشهد به نمایش گذاشت. این سینما 6400 مترمربع زیر بنا و 2200 صندلی دارد و مجهز به لابی، تالار پذیرایی ویژه، کافه تریا، لُژ اختصاصی و تهویه مطبوع می باشد (حسین پور، 1389: 246-252). سینما دیاموند بزرگترین سینمای کشور محسوب می‌شد و مدیریت آن بر عهده مهندس ملکن سانطوریان ارمنی بود (خراسان: ش 5305 ،10/8/1346، ص 6). با توجه به اینکه این سینما در خیابان دانشگاه و نزدیک دانشکده ها بود، به عنوان یک تفریح سالم مورد استقبال طبقه دانشجو قرار گرفت.

ب: سینماآریا (قدس)

     سینما آریا در زمینی به مساحت 1252 مترمربع و زیر بنای 2606 متر مربع توسط دکترعباس اسکوئیان در خیابان جم (پاسداران فعلی) احداث گردید. این سینما در 4 اسفند 1348ش. طی مراسمی با حضور مسئولین شهر با نمایش فیلم "دنیای فلیپ" افتتاح گردید. سینما آریا با سرمایه گذاری بخش خصوصی در مدت دو سال احداث شد. سردرب نمای خارجی آن تلفیقی از شیشه ، سنگ تراورتن و سنگ مرمر قرمز رنگ بود و مجهز به پرده پلاستیکی مخصوص جهت نمایش فیلمهای 70 میلی متری و صدای استریوفونیک 6 باندی، سالن انتظار ، برق اضطراری و 1200 صندلی بود و فیلم‌های کمپانی‌های معروف جهان را نمایش می داد (آفتاب شرق: ش 9287، 4/12/1348، ص 2 ؛ حسین پور، 1389: 264).

ج: سینما شهر فرنگ (آفریقا)  

     سینما شهر فرهنگ در زمینی به مساحت 1850 متر مربع و زیر بنای حدود 5000 متر مربع در میدان تقی آباد (شریعتی) احداث گردید. اداره فرهنگ و هنر خراسان در سال 1348ش. مجوز ساخت این سینما را صادر کرد و در اردیبهشت 1350ش. طی مراسمی با حضور پیرنیا استاندار خراسان ، مسئولین شهر و روزنامه نگاران  با نمایش فیلم "سلام دالی" افتتاح گردید. نام این سینما به تاسی از سینمای دیگری به همین نام، شهر فرنگ گذاشته شد. مالکان این سینما هراند منگارسایان ، یفرم توماس و یک فرد هندی تبار به نام دیک چند بودند. این سینما به نام شرکت سینما خراسان به بهره برداری رسید و فیلمها را بصورت 70 میلی متری و صدای استرفونیک 6 باندی نمایش می داد (آفتاب شرق، ش 9635، 22 /2/1350، ص 2 ؛ حسین پور، 1389: 278-280).

2-5-بیمارستانها

     یکی از ویژگی‌های یک جامعه سالم و مترقی، دارا بودن مراکز و امکانات بهداشتی مناسب است. در دوران حکومت پهلوی توجه زیادی به دایر کردن مراکز بهداشتی شد. تاسیس بیمارستان‌ها در مشهد علاوه بر تامین نسبی امور بهداشتی شهر، سبب جمعیت پذیری شهر نیز می‌شد زیرا در آن روزگار بقیه شهرها از امکانات بهداشتی کمتری برخوردار بودند. به هرحال مردم برای حفظ سلامتی، استفاده از امکانات بهداشتی بالاتر و پیدا کردن شغل مناسب ترجیح میدادند که در مشهد سکنی گزینند و اینها از دلایل گسترش کالبدی مشهد بوده است.

 

 

الف: بیمارستان سینا

     در سال 1346ش. مقدمات ساخت بیمارستان سینا با دریافت وام کم بهره از سازمان برنامه فراهم شد. ابتدا زمینی در میدان دوچرخه مشهد خریداری شد و سپس نقشه‌های ساختمان بیمارستان تهیه گردید. با کمک وپی‌گیری پیرنیا، استاندار خراسان وامی از بانک ملی نیز گرفته شد و عملیات ساختمانی بیمارستان آغاز گردید. کل هزینه بیمارستان حدود سیصد میلیون ریال شد و در ششم بهمن1347ش. بیمارستان و زایشگاه یکصد تختخوابی سینا طی مراسمی با مدیریت دکتر مصدق افتتاح گردید. این بیمارستان دارای بخش‌های زنان و زایمان، ارتوپدی، قلب و عروق، جراحی‌ عمومی، بخش‌گوش و حلق و بینی، درمانگاه‌ عمومی، رادیولوژی، فیزیوتراپی، واکسیناسیون، تزریقات،آزمایشگاه و مجهز به دستگاههای‌حرارت مرکزی، تهویه مطبوع و رختشوی‌خانه مدرن و خودکار بود (هیرمند: ش40، 17/11/1347، ص 1 ؛ خراسان: ش 5665 ، 7/11/1347، ص 2 و ش5670 ، 14/11/1347، ص 3). بیمارستان سینا با همکاری و سرمایه گذاری هفت تن از پزشکان مشهور مشهد آقایان دکتر مصدق ، دکترکامرانی، دکتر اهرابی نژاد، دکتر زابلی نژاد، دکتر لطفی ، دکتر ارباب و دکتر هنگوال و با استفاده از تسهیلات بانک ملی  در زمینی به مساحت 1100 متر مربع در سه طبقه با 900 متر مربع زیر بنا احداث گردید (کیوانفر،1351: 119 ؛ شاهین فر،1382: 100). بیمارستان سینا که در انتهای خیابان دانش غربی قرار دارد بعدها به تدریج تعداد تخت های آن اضافه گردید. با توجه با اینکه بیمارستان سینا در مرکز شهر قرار داشت و بسیار مجهز بود بیماران مشهدی و شهرستانی ترجیحاً از خدمات این بیمارستان استفاده می‌کردند. وجود این چنین بیمارستان مجهزی که همه اطباء آن اساتید دانشگاه بودند در جمعیت پذیری مشهد و توسعه کالبدی این شهر بی‌ تاثیر نبوده است.

ب: بیمارستان تامین اجتماعی 25 شهریور(17شهریور)

     پس از تصویب قانون کار و تاسیس وزارت کار و امور اجتماعی، سازمان تامین اجتماعی و بیمه کارگران جزو این وزارتخانه شدند. طبق قرارداد اداره کار با چند پزشک، کارگران ابتدا در مطب های شخصی معاینه می‌شدند. سپس اداره کار جهت درمان کارگران با سایر بیمارستان‌ها قرار داد همکاری امضاء نمود (شاهین فر،1382: 91). با توجه به کثرت مراجعات و نیاز روز افزون جامعه کارگری، اداره کار واموراجتماعی خراسان تصمیم به تاسیس مرکز درمانی مستقلی گرفت. بدین منظور در اواخر خیابان کوهسنگی زمینی انتخاب و در 9 آبان 1345ش. طی مراسمی، کلنگ بیمارستان تامین اجتماعی خراسان توسط باتمانقلیچ استاندار خراسان به زمین زده شد (آفتاب شرق: ش 5967 ، 9/8/1345، ص2). این بیمارستان در 27 اردیبهشت سال 1348ش. طی مراسمی با حضور پیرنیا استاندار خراسان و مسئولین ، توسط محمد رضا پهلوی افتتاح شد و بنام بیمارستان 25 شهریور نامگذاری شد. بیمارستان مذکور در زمینی به مساحت 15 هزار متر مربع و زیر بنای 8 هزار متر مربع در 4 طبقه احداث گردید. هزینه کل ساختمان با تجهیزات 5/8 میلیون تومان گردید و در ابتدا شروع بکار دارای 150 تخت بود. بخش‌های این بیمارستان عبارت بودند از: جراحی عمومی ، زنان و زایمان، اطفال، داخلی و قلب،گوش حلق و بینی، دنداپزشکی، چشم پزشکی، ارتوپدی، جراحی اعصاب و مغز، رادیولوژی ،آزمایشگاه، تزریقات، داروخانه و نیز دارای پنج اطاق عمل جراحی بود. پرستاران این بیمارستان از فارغ التحصیلان آموزشگاه پرستاری جرجانی بودند و ریاست بیمارستان با دکتر وثیق بود. مسئولیت تامین و پرداخت کلیه هزینه‌های این بیمارستان و همچنین اداره و مدیریت بیمارستان برعهده سازمان بیمه های اجتماعی بود (آفتاب شرق: ش 9135 ،30/5/1348، ص 4 ؛ کیوانفر،1351: 82 ).

ج: بیمارستان و زایشگاه آریا

     ساختمان بیمارستان آریا واقع در خیابان گلستان توسط بخش خصوصی در سال1345ش. شروع شد و در 18 مهر 1348ش. که مصادف با روز مبعث پیامبر(ص) بود طی مراسمی با حضور دکتر فریار رئیس دانشگاه مشهد و سایر مقامات کشوری و لشکری و خبرنگاران توسط پیرنیا استاندار خراسان، افتتاح شد. این بیمارستان با سرمایه گذاری عده ای از پزشکان تاسیس گردید و ریاست آن بر عهده  دکتر حمید ضیائی بود. بیمارستان مذکور در زمینی به مساحت 5100 متر مربع و با 1700 متر زیر بنا در سه طبقه احداث شد. نقشه های ساختمانی این بیمارستان توسط مهندس یعقوب دانش، مهندس دانشکده فنی تهران تهیه گردید و عملیات ساخت و ساز توسط مهندسین ایرانی اجرا و نظارت شد. این بیمارستان دارای یک بخش مجهز زنان و زایمان ، دارای 4 اطاق عمل مجهز به تهویه مطبوع و دارای بخشهای جراحی پلاستیک ، بیماری های خون ، آزمایشگاه، رادیولوژی،چشم پزشکی، جراحی کلیه و مجاری ادرار، جراحی عمومی، بیهوشی، سرطان، زنان و زایمان،گوش و حلق و بینی ،داخلی،کودکان، دندانپزشکی و فیزیوتراپی بود. زمین بیمارستان که از اراضی آستان قدس بود به دستور پیرنیا تولیت آستان قدس به طور مجانی به بیمارستان واگذارگردید. هزینه ساختمان و تجهیزات این بیمارستان 50 میلیون تومان شد که پزشکان موسس و بخصوص برادران دکتر یغمائی خود پرداخت کردند (خراسان: ش5877 ،21/7/1348، ص2 ؛ آفتاب شرق: ش9178، 19/7/1348، ص3 ؛کیوانفر،1351: 124- 125). بیمارستان آریا اولین بیمارستان خصوصی ممتاز مشهد بود و دارای 100 تختخواب بود که پس از سی سال ارائه خدمات پزشکی در سال 1377ش. به دانشگاه آزاد اسلامی واگذار شد و به عنوان یک بیمارستان آموزشی مورد استفاده بخش آموزشی دانشگاه آزاد قرار گرفت (شاهین فر،1382: 99).

3- اقدامات عمرانی

     احداث خیابان‌ها و میادین جدید در مشهد، در واقع از همان ابتدای دوره سلطنت پهلوی اول آغاز گردید و تا قبل از دوره پیرنیا هم خیابانها و میادین بسیاری در مشهد احداث شد. خیابان‌ها در حقیقت راه ارتباطی شهروندان توسط وسائل نقلیه بود. در دوره‌ای که ما از آن صحبت می‌کنیم شهر مشهد دارای محلات و مناطق مسکونی جدید شد، وسعت و جمعیت آن افزایش یافت و از اینرو نیاز به احداث خیابانهای جدید بود. مضافاً اینکه احداث میدانها برای تسهیل در ترافیک نیز لازم بود چنانکه احداث بوستانها از جهات مختلف ضروری می‌نمود.

3-1- احداث بلوار فرودگاه

     در سال 1346ش. به دستور پیرنیا استاندار خراسان، بلواری به عرض 60 متر و به طول 5 کیلومتر از فرودگاه تا خیابان ضد کشیده شد. هر مسیر این بلوار دارای چهار باند بود که اتومبیل‌ها بتوانند با سرعت بیشتری حرکت کنند. در دو طرف این بلوار شهرداری مشهد بوستانی جنگل مانند احداث نمود که علاوه بر بهنیه نمودن هوای منطقه و زیبائی ورود به شهر، محل تفریح و تفرّج ساکنین منطقه نیز بود. عملیات احداث این بلوار از مرداد تا آبان همان سال به مدت 75 روز به انجام رسید که خود،کار دور از انتظاری بنظر می‌رسید (ساکماق: اسناد شماره  2/77000 ، 2/62553 ، 5/62618 ؛ آفتاب شرق: ش9211 ،29/9/1346، ص2 ؛ خراسان: ش 5305 ،10/8/1346، ص 8).

3-2- احداث میدان ورودی فرودگاه   

     در سال 1346ش. بدلیل اینکه جلو ساختمان فرودگاه بسیار نامناسب بود، میدانی به مساحت پنج هکتار در جلو ساختمان فرودگاه احداث شد. وسط آن چمن کاری و گل کاری گردید و با فواره های آب و چراغهای رنگی تزئین شد در این میدان نیم تنه های سنگی یا تندیس هائی از مشاهیر ومفاخر خراسان نیز  نصب گردید. محل های مخصوص جهت پارکینگ اتومبیل نیز ساخته شد و قسمت جلو ساختمان فرودگاه جهت عبور و مرور وسائط نقلیه خیابان کشی و جدول بندی شد (خراسان: ش5305 ،10/8/1346، ص 8 ؛ میرنیا، 1374: 2/319 ؛ موتمن، 1355: 21).

3-3- احداث میدان عدل پهلوی (عدل خمینی)

     در انتهای خیابان پهلوی یک میدان قدیمی وجود داشت که به شاهپور کهنه معروف بود. در دوره  استانداری پیرنیا این میدان به شعاع هفتاد متر، بازسازی و تزئین شد و به میدان عدل پهلوی تغییر نام داد. علاوه بر آن خیابان پهلوی امتداد یافت و از میدان به بعد عدل پهلوی نام گرفت شد (هیرمند: ش 5 ، 19/2/1347، ص 9 ؛ آفتاب شرق: ش 9392 ، 8/2/1347، ص 2). بعد از انقلاب، این میدان و خیابان جدید، بنام میدان و خیابان عدل خمینی، نام گذاری شد.

3-4- میدان اردوی کار (میدان فردوسی)    

     در سال 1346ش. بنا به دستور پیرنیا، قرار شد گروهی از مهندسین شهرسازی در مورد ایجاد میادین در ورودی ها شهر بررسی کنند. طبق نظر این گروه یک میدان بزرگ درانتهای خیابان نادری جنب اردوی جدید کار باید احداث می شد. از اینرودر پنجم دی ماه 1346ش. طی مراسمی با حضور پیرنیا، کلنگ احداث این میدان بوسیله تیمسار بنی اعتماد شهردار مشهد به زمین زده شد. در همین راستا قرار شد جاده‌ای که از بالا خیابان به طرف شهر توس می رفت نیز تعریض شده به صورت بلوار درآید. این میدان به مساحت45000 متر مربع احداث شد و در وسط میدان آب نما و فواره های رنگین تعبیه گردید. همچنین به پیشنهاد شهرداری مشهد و با موافقت پیرنیا استاندار خراسان جهت تجلیل از مقام حماسه سرای نامی ایران حکیم ابوالقاسم فردوسی‌توسی این میدان بنام فردوسی نامگذاری شد (آفتاب شرق: ش9139، 22/3/1346، ص2 و ش9392، 8/2/1347، ص2 ؛ آزادی: ش3892، 5/10/1346، ص 1).    

 

 

3-5- احداث میدان و بلوار راه آهن

     در سال 1346ش. میدان وسیع و زیبایی به وسعت پنجاه هکتار در مقابل ایستگاه راه آهن احداث گردید. این میدان بزرگترین میدان مشهد بود که در پنجم آبان ماه 1346ش. طی مراسمی توسط پیرنیا افتتاح گردید. از آنجا که شرق و غرب این میدان مسدود بود و تنها از طرف جنوب به دو خیابان عشرت آباد(شهید هاشمی نژاد) و شاهرضا نو (آزادی) راه داشت، تصمیم بر آن شد که از سوی شرق و غرب میدان نیز مسیرهائی تعبیه گردد. از اینرو یک خیابان بلوار مانند به سوی غرب به طول یک کیلومتر کشیده شد و در این رابطه باغهای انگوری نکا که دیگر مخروبه و غیر قابل استفاده و غیر بازدهی بود تخریب شد. این بلوار تا خیابان خواجه ربیع (عبادی) ادامه یافت و تقاطع آن چهارراه آهن نام گرفت (ساکماق: اسنادشماره 1/77060 و3/77065 ؛ خراسان: ش5305 ،10/8/1346، ص8). از سوی شرق نیز خیابانی به سمت خیابان طبرسی کشیده شد. اینک میدان راه آهن مشهد به محورهای شمال، شرق و غرب مشهد متصل شده بود و اتومبیل ها می‌توانستند در مسیرهای متعدد حرکت کنند. اکنون که پس از شصت سال به این محورها نگاه می‌کنیم بخوبی در می یابیم که مهندسین و مدیران شهرداری مشهد با چه ابتکار عملی، نسبت به گسترش کالبدی این منطقه اقدام کرده‌اند.

3-6- میدان آریا مهر( میدان آزادی)

     در سال 1346ش. و در دوره استانداری پیرنیا در غرب شهر مشهد نزدیک پارک آریامهر(ملت) و در محل تقاطع بلوار سید جلال الدین تهرانی(کمر بندی سنتو) و بلوار وکیل آباد میدانی احداث گردید. این میدان دارای وسعتی در حدود 38000 متر مربع و بیضی شکل بود. در وسط میدان یک ستون یاد بود احداث شد و اطراف آن گلکاری و چمن کاری گردید.ستون یادبود، چند پایه بود که از فولاد و آهن و سنگهای تزیینی ساخته شده بود و گوی زرینی در راس آن قرار داشت. این ستون یاد بود، 28 متر ارتفاع داشت. عملیات ساختمانی این بنا از نیمه دوم مرداد آغاز و اواخر مهر ماه پایان یافت. بنای مزبور در 9 آبان 1346ش. طی مراسمی توسط پیرنیا استاندار خراسان افتتاح گردید (خراسان: ش 5305 ،10/8/1346، ص8 ؛ هیرمند: ش 5 ، 19/2/1347، ص9 ؛ امیر نظامی،1350: 20).

3-7- بلوار سازمان آب ( بلوار شهید صادقی)

   از دیگر خیابان‌هائی که در سال 1348ش. احداث گردید بلوار چهل متری راهنمائی بود. این بلوار بطول 1700 متر، فلکه فردوسی را به فلکه راهنمایی متصل می کرد. شهرداری سرتاسر این بلوار را گلکاری و درختکاری  نمود و یکی از زیباترین بلوارهای آنزمان بود (آفتاب شرق: ش9146، 16/2/1348، ص2 ؛ موتمن، 1355: 21). از میدان راهنمائی به بعد تا خیابان احمدآباد نیز خیابانی احداث شد که این قسمت اخیر خیابان راهنمائی نام گرفت و بلوار اشاره شده به بلوار سازمان آب (شهید صادقی)، تغییر نام یافت.    

 

3-8- تعریض جاده سرخس 

     تاسیس توربین برق در امتداد جاده سرخس وکوچک بودن جاده مزبورباعث شلوغی و ازدیاد رفت و آمد وسائل نقیله گردید. به همین دلیل توسعه و تعریض این جاده مورد توجه شهرداری  قرار گرفت. در سال 1348ش. به دستور بنی اعتماد شهردار مشهد جاده سرخس تا محل توربین برق تعریض گردید و قسمتی از آن تا محل تلاقی جاده با راه آهن آسفالت شد (خراسان: ش ممتاز،10/2/1347، ص8). نام امروزی آن خیابان سرخس می‌باشد که به علت وجود میدان بار انقلاب در این خیابان هنوز همچنان شلوغ و پر رفت و آمد می باشد.

3-9- بازگشائی ادامه دو بلوار سی متری

     به علت بسته بودن مسیر هر دو سی متری اول و دوم احمدآباد، مشکلات جدی برای شهروندان و ترافیک غرب مشهد بوجود آمده بود. از اینرو قرار شد فضای مسکونی بین این دو سی متری و خیابان کوهسنگی تخریب شود. جلسات و مذاکرات آستان قدس و شهرداری مشهد به این جمع بندی منتهی شد که در ازاء عرصه اماکن تخریبی آستان قدس به همان متراژ زمین در اختیار مستاجرین قرار دهد و شهرداری ارزش اعیانی ملک مورد تخریب را پرداخت نماید، کاری که بسیار مستحسن قلمداد شد و اصلاً شکایتی در این مورد مطرح نگردید. بدین ترتیب هر دو سی متری به خیابان کوهسنگی راه یافت و چهره غرب مشهد بکلی عوض شد. بعد از انقلاب سی متری اول به طول 1600 متر بنام بلوار رضا و سی متری دوم  به طول 1800 بنام بلوار ابوذر تغییر نام یافت (‌خراسان: ش 5305 ،10/8/1346، ص8 ؛ و ش ممتاز،10/2/1347، ص8).

3- 10- احداث بلوار وکیل آباد

     چون جاده وکیل آباد که منتهی به ییلاقات غربی مشهد می‌شود بسیار پررفت و آمد بود و بخصوص در فصل گرما و روزهای تعطیل عبور و مرور وسائل نقلیه به کندی انجام می‌گرفت، شهرداری و راهنمائی و رانندگی مشترکاً به استانداری پیشنهاد دادند که جاده وکیل آباد باید به صورت بلوار درآید. از اینرو یک بلوار صد متری به طول‌ ده کیلومتر کشیده شد که در نوع خود بی قرینه بود و یکی از پروژه های بزرگ شهرداری مشهد در دوره پهلوی دوم بوده است (خراسان: ش4618، 3/4/1344، ص2 ؛ و ش ممتاز،10/2/1347، ص8). این بلوار که در سالهای اخیر قطار شهری مشهد نیز از وسط آن کشیده شده عریض ترین، زیباترین و پر رفت و آمد ترین  بلوار مشهد می‌باشد و حداقل ده بلوار و خیابان از بلوار وکیل آباد انشعاب یافته است. بلوارهای این بزرگراه از شرق به غرب عبارتند از: امامت، جلال آل احمد، سیدرضی، دانش‌آموز، دانشجو، صدف، شهید قانع، دندانپزشکان، فارغ‌التحصیلان و نمایشگاه در حاشیه شمالی و از غرب به شرق شهید برونسی، اقبال‌لاهوری، لادن، شهید صیاد شیرازی، حافظ، هفت تیر، هنرستان، هاشمیه، کوثر، شهید باهنر در حاشیه جنوبی.

 

3-11- احداث خیابان شیخ توسی:

      سالها بود که نقشه امتداد خیابان خسروی نو به سوی شرق تهیه شده بود اما بدلیل برخی مشکلات این امر محقق نشده بود. در دوره استانداری پیرنیا بر اساس پیشنهاد بنی اعتماد شهردار مشهد و موافقت استاندار خراسان این طرح دوباره مد نظر قرارگرفت. بدین منظور شهرداری اماکن موجود در مسیر خیابان را خریداری و تخریب کرد(خراسان: ش5351 ،11/10/1346، ص2 ؛ و ش5587 ،30/7/1347، ص2). در سال1350ش. خیابانی بطول 2 کیلومتر از میدان دقیقی( فلکه آب) تا میدان کوروش(17شهریور) احداث گردید که بنام خیابان شیخ توسی نامگذاری گردید. با احداث این خیابان دو قسمت عمده شهر به یکدیگر متصل شد. بدلیل موقعیت خاص این محل، مقرر گردید که هتلها و سایر امکان رفاهی زائرین در این خیابان احداث شود. این نقشه و طرح تنها در روی کاغذ باقی ماند تا اینکه در دوره استانداری ولیان مستحدثات مسیر احداث خیابان شیخ توسی تخریب و بازار رضا احداث گردید (ماهوان ، 1383: 452 ؛ متولی حقیقی،1392: 2/ 453 ، رهنما ، 1393: 78).

3-12- بلوار نادری    

     یکی از اقداماتی که در دوره استانداری پیرنیا و در زمان شهرداری معتمدی صورت گرفت احداث بلوار نادری از میدان توحید تا میدان فردوسی بود. با احداث این خیابان حرم مطهر از میدان اردوی کار به خوبی قابل مشاهده بود. این بلوار بطول حدود سه کیلومتر احداث گردید. شهرداری در سال 1348ش. سرتاسر این بلوار را گلکاری و درختکاری نمود و بصورت زیبایی در آورد. این بلوار اکنون بلوار شهید قرنی نامیده می شود و یکی از مراکز تجاری و پر رفت و آمد شهر مشهد محسوب می گردد (آفتاب شرق، ش9146 ،16/2/1348، ص2 ؛ هیرمند، ش9، 23/3/1347، ص2).

3-13-احداث جنگل

     در سال 1346ش. پیرنیا دستور داد شهرداری مشهد با کمک سازمان آب و اداره سرجنگل داری خراسان به منظور ایجاد یک جنگل، 213 هکتار از اراضی آستان قدس که در مجاورت شهر مشهد و در مسیر دو طرف بلوارجدیدالاحداث فرودگاه واقع شده بود درختکاری و تبدیل به فضای سبز گردد (ساکماق: سندشماره 67/114036 ؛ آفتاب شرق: ش9195 ،28/8/1346، ص2 ؛ خراسان: ش5338 ،23/9/1346، ص2). در سال 1347ش. سازمان نهالستان‌ آستان قدس تاسیس گردید این سازمان، اراضی دو طرف بلوار فرودگاه را تسطیح و اقدام به غرس یک میلیون نهال اِشن، چنار، اقاقیا ، سپیدار و کاج نمود. سپس اقدام به حفر 4 حلقه چاه و نصب پمپ و ترانسفورماتور مورد نیازجهت آبیاری اشجار نمود (ساکماق: اسناد شماره 35/107765 ،2/1077652 149/114036 ؛ خراسان : ش ممتاز 2/1348، ص3 ؛ هیرمند: ش 4، 5/2/1347، ص7). در سال 1356ش. طی صورت جلسه‌ای که با حضور نمایندگان آستان قدس، سازمان آب و شهرداری به امضاء رسید، جنگل و سایر تاسیسات آن بصورت قطعی تحویل شهرداری گردید (ساکماق: سند شماره  13/114036). احداث جنگل علاوه بر تاثیر مطلوب در وضعیت آب و هوا باعث زیبائی شهر مشهد نیز گردید. شهرداری پس از پیروزی انقلاب اسلامی جنگل را جهت استفاده عموم مردم تبدیل به پارک نمود که به پارک جنگلی طرق معروف گردید، شهرداری با ایجاد امکانات و تجهیز آنجا تبدیل به محل ویژه اسکان مسافران نمود و کمپ غدیر نامگذاری نمود. این کمپ اکنون یکی از مجهزترین مراکز اسکان مسافران شهر مشهد در بزرگراه شهید کلانتری به سمت آزاد راه باغچه قرار دارد.  

3-14- احداث پارک آریا مهر(بوستان ملت)

      در سال1344ش. از سوی اداره فضای سبز شهرداری مشهد جهت احداث یک پارک ملی بزرگ به شهردار یعنی شهرستانی طرحی داده شد. شهردار مشهد در یک ملاقات خصوصی این موضوع را با استاندار وقت یعنی امیر عزیزی در میان گذاشت و موافقت استاندار را کسب کرد. در پی‌گیری امر، استاندار که نیابت تولیت آستان قدس هم بود، سی هکتار از اراضی شمال غربی تقاطع جاده وکیل آباد و بزرگراه سید جلال تهرانی(شاهراه آسیائی، جاده سنتو) در اختیار شهرداری قرار داد، اما در همان سال امیرعزیزی جای خود را به باتمان قلیچ داد و شهرداری با پی گیری مجدد، موافقت استاندار جدید را برای احداث پارک مورد نظر به 63 هکتار رسانید و در چهارم آبان ماه 1344ش. طی مراسمی، کلنگ احداث پارک، توسط باتمان قلیچ به زمین زده شد و عملیات احداث آغاز گردید (ساکماق: اسنادشماره 8/81216 ،7/107979، 15/81216 ،1/112343؛ آفتاب شرق: ش8756 ، 5/8/1344، صص1-9). در دوره‌های استانداری پیرنیا و ولیان نیز به وسعت بوستان مذکور اضافه شد و در مجموع به 72 هکتار رسید. این مساحت اضافی شامل فضاهای فرهنگی و تفریحی چون استخر شنا، رستوران، یک مجموعه ورزشی، فضای تاسیس دستگاه مولد برق اضطراری، یک شهربازی، یک مسجد و یک مجتمع فرهنگی جهت اجرای تئاتر و سخنرانی بود (خراسان: ش 8178 ، 29/5/1356، ص3 ؛ و ش8290 ، 15/10/1356، ص1 ؛ و ش8406 ،8/3/1357، ص6). این پارک در گذشته در مکانی که آن زمان خارج شهر بود احداث گردید اما به دلیل توسعه شهری اکنون در داخل شهر می‌باشد. احداث این پارک سبب توسعه شهر به سوی غرب شد زیرا در واقع قسمت اعیان نشین امروزی شهر مشهد در غرب شهر قرار دارد.

3-15-کمربندی وحدت و بوستان وحدت

     در شرق پائین خیابان مشهد بعد از حصار و خندق ، گورستان بزرگ و قدیمی شهر قرار داشت. البته حصار شهر در سه دهه اول قرن چهادهم هجری به تدریج تخریب گردیده بود و از همین رو خندق پای حصار نیز پر شد. از آنجا که چند دهه بود که این گورستان دیگر متروک شده بود و انتهای آن به کوره پزخانه‌ها می‌رسید و زاغه‌هائی در اطراف گورستان ایجاد شده بود که محل تجمع معتادین بود. مدیریت شهر تصمیم به بهینه سازی گورستان گرفت و قرار شدکه این قبرستان، تبدیل به یک بوستان بزرگ شود و یک کمربندی عریض پائین خیابان را به خیابان طبرسی متصل نماید. ابتدا در سال 1345ش. احداث جنگل و بوستانی به مساحت 40 هکتار در دستور کار قرار گرفت که تا اواخر سال 1347ش. عملیات آن به انجام رسید. در این جنگل حدود شصت هزار اصله نهال‌های مختلف غرس گردید و برای آبیاری آنها دو حلقه چاه نیز حفر شد (هیرمند: ش31 ، 5/11/1351، ص4 ؛ آفتاب شرق: ش10144، 4/11/1351، ص4). یک بلوار کمربندی نیز پنج راه پائین خیابان را به محل تلاقی طبرسی و دریادل وصل می‌کرد که عبور و مرور وسائل نقلیه موتوری را سهل می نمود.پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای مدتی نمازجمعه مشهد در این پارک و بلوار برگزار می‌گردید. در آغاز دهه هفتاد، عملیات بازسازی پارک وحدت آغاز شد و بخش های مختلف فرهنگی ، ورزشی و تفریحی درآن احداث گردید. این پارک اکنون دارای امکاناتی نظیر مسجد، دریاچه مصنوعی،آب نما و آبشار، شهربازی ، محل اجرای تئاتر، سینمای تابستانی ، زمین های بازی و امکانات مختلف ورزشی می باشد. بدلیل امکانات مناسب، این پارک اکنون یکی از مراکز مهم گردشگری و محل اسکان مسافران است.

4- مناطق مسکونی جدید:

4-1-کوی پلیس

     شرکت نفت در سال 1346ش. 104 خانه سازمانی دو اطاقه و سه اطاقه در ابتدای بلوار انقلاب سفید(بلوار فرودگاه) احداث نمود. در اواخر سال 1346ش. در جلسه شورای اداری استان  تصمیم گرفته شد این منازل  در اختیار نیروهای پلیس شهربانی‌که بدون مسکن بودند قرار گیرد. از اینرو طی مراسمی در 22 مرداد 1347ش. با حضور تیمسار مبصر ریاست شهربانی کل کشور و آقای خراسانی قائم مقام استاندار خراسان، به نیروهای شهربانی واگذار گردید و بنام کوی پلیس نامگذاری شد (آفتاب شرق: ش9483، 23/5/1347، ص2 ؛ خراسان: ش5530 ،23/5/1347، ص2).

 

4-2-کوی آب و برق

     شهرستانی از سال 1336 تا 1347ش. مدیرعامل شرکت برق مشهد بود و از اقدامات وی تاسیس شرکت تعاونی مسکن برق منطقه‌ای خراسان به شمار می آید. این شرکت درفروردین 1346ش. اقدام به تهیه زمین نمود. این زمین‌ها واقع در اراضی ملکی نُه درّه  در دامنه کوههای نُه درّه بینالود بود. در سال 1346ش. شرکت تعاونی مسکن برق اقدام به تاسیس 425 دستگاه منزل مسکونی در اراضی مذکور نمود. که شامل 50 دستگاه 1200 متری برای مدیران وکارمندان عالیرتبه، 125 دستگاه 800 متری برای کارمندان و250 دستگاه600 متری برای کارکنان‌ بود. این واحدهای مسکونی در سال 1348 آماده و پس از قرعه کشی تحویل کارکنان شرکت برق گردید (خراسان: ش6424 ،29/6/1350، ص6 ؛ و ش5860 ،30/8/1348، ص2 ؛ سهامی،1350: 87). کوی مذکور به دليل واگذاري اراضي آن به كارمندان شركت آب و برق به کوی آب و برق معروف گردید. مسیر رفت و آمد به کوی آب و برق تا بلوار وکیل آباد پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بلوار هفت تیر نامگذاری شد. 

 

 

4-3-کوی سیدی

     منطقه سیدی از اراضی بایره جنوب شهر مشهد و در دامنه کوه خلج بینالود واقع شده بود. در دهه 30 سید محمود سیدی که در کار خرید و فروش زمین بود، قسمتی از اراضی منطقه را خریداری و اقدام به حفر چاه عمیق ، درختکاری و احداث باغ در اراضی مزبور نمود. این امر سبب گردید اشخاص زیادی نیز به این منطقه آمده و اقدام به کشاورزی و احداث باغهای متعدد کرده که باعث آبادانی ورونق این منطقه گردید. بدلیل نقش بسیار مهم سیدی در عمران و توسعه این منطقه ، منطقه مذکور بنام سیدی معروف شد. سیدی در سال 1341ش. فوت کرد و در مقبره اختصاصی خود در همان منطقه در خیابان خلج به خاک سپرده شد. بخشی از اراضی سیدی متعلق به آستان قدس و بخشی از آن، ملکی بود، از سال 1347ش. اراضی مزبور به قطعات 200 تا 300 متری تقسیم و به متقاضیان واگذار گردید (متولی حقیقی، 1392: 2/470). پیشرفت منطقه سیدی بسیار کند بود تا اینکه در دوره جنگ بسیاری از مهاجرین جنگی در آن منطقه اسکان یافتند و به تدریج رو به آبادانی نهاد اما همچنان یک منطقه متوسط نشین است و به علت ارزانی زمین و مسکن در این منطقه جمعیت آن سال به سال رو بفزونی است چنانکه هم اکنون پس از پنجاه سال یکی از مناطق وسیع و پر جمعیت مشهد شده ودارای شهرداری مستقلی می باشد. 

4-4- شهرضا شهر (رضاشهر)

      رضاشهر در جنوب غربی شهر مشهد قرار دارد. این منطقه از شمال و شرق به جاده سنتو ، از غرب به پردیس دانشگاه مشهد، و از جنوب به دامنه کوهها منتهی می‌گردد. رضا شهر در واقع در غرب کوهسنگی قرار دارد. درسال 1348ش. بدستور پیرنیا 1200 هکتار از اراضی زکریا در ضلع جنوبی جاده سنتو جهت احداث منازل مسکونی کارکنان آستان قدس به شرکت تعاونی مسکن کارکنان آستان قدس واگذار گردید (ساکماق: سند شماره 60/113321 ؛ خراسان : ش6351 ،13/3/1350، ص2). بدین  ترتیب در همان سال از همه شاغلین آستان قدس مبلغ  ده هزار ریال اخذ گردید و طبق قرعه کشی زمین‌هایی به قطعات 500 تا 700  متری تقسیم و واگذار شد، با این شرط که ازسال 1352ش. شروع به ساختمان نمایند. مجموعا 2600 قطعه زمین واگذار شد و بیشتر قطعات 500 متری بودند. ساخت و ساز در این منطقه از سال1353ش. آغاز گردید و هر زمینی که عملیات ساختمانی آن به پایان می رسید برای آن سند استیجاری صادر می‌شد. چهار خیابان بنامهای خیابان دفتر (دِعبَل خُزاعی) باسی متر عرض و خیابان  45متری (پیروزی) و ملک الشّعرا بهار با بیست متر عرض و خاقانی با سی متر عرض، خیابانهای اصلی و خیابانهای عنصری، رودکی، فرخی و زکریا هر یک با 12متر عرض خیابانهای فرعی محسوب می‌شوند (حافظ نظامی، 1355: 56-57 ؛ متولی حقیقی ، 1392: 2/471 ؛ رضوانی، 1384: 274). رضا شهرتا سال 1355ش. فاقد آب و برق بود اما در دوره استانداری ولیان بدستور وی نسبت به لوله کشی آب و تامین برق مورد نیاز این منطقه، اقدام شد (خراسان: ش7944، 17/8/1355، ص2). رضاشهر دارای امکانات بسیار خوب و وسیع آموزشی، بهداشتی و ورزشی می‌باشد و جزء محلات اعیان نشین مشهد محسوب می شود و بدلیل قرار گرفتن در نزدیکی ارتفاعات جنوبی شهر دارای آب و هوایی مناسب وپاک است.

نتیجه گیری:

 در اولین سال‌های دهه نخست قرن چهاردهم شمسی، مشهد فقط دارای یک خیابان شرقی­ـ غربی بود که شاه­عباس صفوی احداث کرده بود. از صحن عتیق به‌ طرف شرق را پایین خیابان (خیابان سفلی، خیابان صفوی) و از صحن عتیق به ‌سوی غرب نیز خیابانی وجود داشت که موسوم به بالا خیابان (خیابان علیا، خیابان نادری) بود. مشهد تا اواخر دوره قاجار، بافت سنتی خود را حفظ کرده بود. دوره پهلوی سرآغاز دوره توسعه کالبدی شهر مشهد به شمار می‌رود، شهر مشهد در دوره رضا شاه وارد مرحله نوسازی گردید در این دوره با شکل‌گیری مراکز اداری ، دولتی و ایجاد مؤسسات آموزشی، فرهنگی و بهداشتی، تأسیس کارخانه‌ها، خیابان­کشی و ایجاد راه‌های بین­شهری و توسعه حمل­ونقل عمومی صورت پذیرفت. اما این بازسازی هنوز تابع ساختار قدیمی شهر و براساس مرکزیت حرم بود. شهر مشهد در تا دهه چهل یک دوره تحول را طی نمود و محدوده فیزیکی آن گسترده‌تر شد. در این دوره جمعیت شهر به حدود چهارصد هزار نفر افزایش یافت و وسعت آن به حدود 33 کیلومتر مربع رسید. در سال1346 محمد باقر پیرنیا به استانداری خراسان منصوب شد و با توجه به وضعیت جدید، احداث خیابان‌ها ، میادین و مؤسسات تمدنی از قبیل مراکز آموزشی، فرهنگی و بهداشتی، در دستور کار قرار گرفت. پیرنیا یکی از پرکارترین استانداران خراسان بود که از سال 1346 تا 1350ش. استانداری و نیابت تولیت آستان قدس رضوی را بر عهده داشت. وی در دو دهه منتهی به سال 1350 تنها استانداری بود که چهار سال در این پست اجرائی کار کرد، به جهت آشنائی قبلی از وضعیت مشهد و اشرافی که از اوضاع این شهر داشت، با یک برنامه ریزی مدون همه امکانات دولتی و غیر دولتی را برای بوجود آوردن یک شهر آبرومند بسیج کرد، بخصوص اینکه رابطه وی با روحانیت و علمای مشهد نیز در منتهای سلوک بود و آنان نیز برنامه‌های اصلاحی وی را تایید و پشتیبانی کردند. در دوره استانداری پیرنیا با اقدامات گسترده عمرانی چهره شهر مشهد بکلی دگرگون شد در این دوره با تاسیس مراکز جدید آموزشی، فرهنگی و بهداشتی و نیز احداث بوستان‌ها، میدانها، خیابانها و مناطق مسکونی جدید توسعه کالبدی مشهد بیش از پیش رو به رشد نهاد و شهر توسعه و گسترش چشمگیری یافت. هنرستان رضا پهلوی ، انستیتوتکنولوژی ، بلوار وکیل آباد، بلوار فردودگاه، بلوار و میدان راه آهن، میدان فردوسی، میدان آزادی، پارک بلوار وحدت ، پارک ملت، جنگل، کوی سیدی، کوی آب و برق ، کوی رضا شهر ، سینماها و بیمارستان‌های متعدد در این دوره به وجود آمدند. بطور کلی نوعی توسعه و گسترش در ایجاد اماکن و مناطق مسکونی جدید را در این دوره شاهد بودیم که هرکدام از آنها نقش مهمی در توسعه شهر داشته‌اند. همه این عوامل باعث شد که شهر از مرکز به سمت غرب و جنوب غربی گسترش پیدا کند و سبب گسترش فیزیکی و کالبدی مشهد شد.

 

 

 

 

Physical expansion of Mashhad city during the Pirnia period

The city of Mashhad underwent major changes between 1346 and 1350 AH and during the governorship period of Mohammad Baqer Pirnia. By examining these developments, the present article answers this basic question: What role did Pirnia's construction measures play in Mashhad's physical development? The focus of the discussion is on the establishment of new places and their number in the city of Mashhad; With the assumption that a kind of paradigm and evolutionary leap has occurred in the development of urban places in this period. In general, these places include four categories: 1- Educational, cultural and health institutions. 2- Parks. 3- Streets and squares. 4- New residential areas, each of which has played an important role in the development of the city. These factors, in addition to physical expansion, promoted the level of urban culture, populization, labor recruitment and easy access to different parts of the city. The physical development of the city is a continuous process during which the physical limits of the city and its physical spaces expand in longitudinal and transverse directions, quantitatively and qualitatively. The physical expansion of cities and villages towards each other causes the annexation and integration of villages into cities and as a result the physical development of cities. The components of the expansion of Mashhad are: 1- How to expand the new civilizational institutions in the city. 2- Entry of new thoughts and ideas in relation to urban planning. 3- The existence of the Razavi shrine in order to accept immigrants and pilgrims and buy housing by them in Mashhad. In this article, the examples of the physical expansion of Mashhad city and the issues surrounding it are described and analyzed, and therefore, based on the nature of the subject, this research is presented in a descriptive and analytical method and based on library and documentary sources.

Keywords: Physical development of Mashhad, Mashhad, Mohammad Baqer Pirnia, Mashhad Civil, Khorasan governors.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ:

کتابها:

1- احتشام کاویانیان، محمد. (1355). شمس الشموس یا تاریخ آستان قدس، مشهد: آستان قدس رضوی.

2-جلالی ، غلامرضا. (1377). تقویم تاریخ خراسان، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

3-حسین پور، حسین. (1389). صد سال سینما در مشهد ، مشهد، توس گستر

4- رهنما، محمد رحیم. (1393). شناسایی و وجه تسمیه معابر، محلات و اماکن بافت قدیمی شهر مشهد، مشهد: سخن گستر

5-رضوانی، علیرضا. (1384). در جستجوی هویت شهری، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی

6-شاهین‌فر، محمد. (1382). خاطرات پزشکی در مشهد، تهران : نشر سنبله.

7- عاقلی، باقر. (1380). شرح  حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران،ج 1، تهران : نشر گفتار.

8-میرنیا، علی. (1374). وقایع خاور ایران،ج2، مشهد: اردشیر.

9-موتمن، علی. (1355). تاریخ آستان قدس ، مشهد: آستان قدس رضوی.

10-ماهوان، احمد. (1383). تاریخ مشدالرضا، مشهد: ماهوان

11-متولی حقیقی، یوسف. (1392). تاریخ معاصر مشهد،ج 2، مشهد: شورای اسلامی شهر مشهد.

12- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. (1385). دولتمردان عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک ، ج1، تهران.

پایان نامه ها:  

1-پیشه ور، ایران (1349): تحول درآموزش و پرورش، پایان نامه کارشناسی ، دانشکده ادبیات مشهد.

2-سهامی، عنایت الله (1350): برق، تلفن و آب آشامیدنی مشهد، پایان نامه کارشناسی، دانشکده ادبیات مشهد.

3-امیر نظامی، ایرج (1350): ترافیک مشهد ، پایان نامه کارشناسی، دانشکده ادبیات مشهد.

4- کیوانفر ، محمد رضا (1351): بیمارستانهای مشهد، پایان نامه کارشناسی، دانشکده ادبیات مشهد.

5-حافظ نظامی، ابوالقاسم (1355): بررسی محلات شهرمشهد ، پایان نامه کارشناسی، دانشکده ادبیات مشهد.

مقاله ها:

1- غروی، توفیق؛ هوشیار، حسن؛ ضیافتی، کاوه ( 1398). "بررسی گسترش کالبدی شهر بوکان و اثرات آن بر پیرامون". نخبگان علوم و مهندسی، دوره چهارم، ش 3 (مرداد): 1-19.

 

 

روزنامه ها:

خراسان: شماره‌ های 4618 ، 5305 ، 5530 ، 5338 ، 5351 ، 5665 ، 5670 ، 5860 ، 5862 ، 5877 ، 5587 ، 5907 ، 6351 ، 6424 ، 7944 ، 8178 ، 8290 ، 8406 ، شماره ممتاز

آفتاب شرق: شماره های 5305 ، 5967 ، 8756 ، 9135 ، 9146 ، 9178 ، 9184 ، 9186 ، 9195 ، 9211  ،  9287 ، 9392 ، 9483 ، 9635 ، 10144 

هیرمند: شماره های 4 ، 5 ، 9 ، 40 ، 31

آزادی: شماره 3892

اسناد:

(ساکماق) سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی: اسناد شماره 2/62553 ، 4/62618 ، 5/62618 ، 2/77000 ، 1/77060 ، 3/77065، 8/81216 ، 15/81216 ،2/1077652 ، 35/107765 ، 7/107979 ، 38/107972 ، 2/114036 ، 13/114036، 67/114036 ، 149/114036 ، 60/113321 ، 1/112343

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمونه اسناد و روزنامه ها:

 احداث بلوار وکیل آباد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مرکز اسناد آستان قدس رضوی شماره سند: 19/81216

 

احداث پارک ملت

 

مرکز اسناد آستان قدس رضوی شماره سند: 286/107980

کوی آب و برق

 

 

خراسان، سال بیستم، شماره5860، 30/4/1348، ص2

 

کوی پلیس

 

 

آفتاب شرق، سال چهل و چهارم، شماره 9483، 23/5/ 1347، ص 2

 

کوی رضا شهر

 

 

خراسان ، سال بیست و دوم، شماره6351 ،13/3/1350، ص2

 

 احداث میادین

 

 

آفتاب شرق، سال چهل و سوم ، شماره 63 ، 22/3/ 1346، ص2

 

بلوار فردوگاه

 

 

آفتاب شرق، سال چهل و سوم، شماره 9211 ،29/9/1346، ص2

 

بلوار وکیل آباد

 

 

خراسان، سال شانزدهم ،شماره 4618، 3/4/1344، ص2

میدان عدل خمینی و فردوسی

 

 

آفتاب شرق، سال چهل و چهارم ،شماره 9392،8 /2/ 1347، ص 2

 

بلوارچهل متری راهنمائی (شهید صادقی)

 

 

آفتاب شرق، سال چهل و پنجم ، شماره 9146، 16/2/1348، ص 2

پارک وحدت و ملت

 

 

هیرمند، سال پانزدهم ، شماره 31 ، 5/11/1351، ص4

 

جنگل

 

 

هیرمند، سال دهم ، شماره 4، 5/2/1347، ص 7

 

20

 

---