دیدگاه مفسرین ، مورخین و جغرافی نویسان در مورد مکان، زمان و آیین اصحاب کهف
مریم شهرکی سربند
1
(
دانشجوی دکتری رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی . دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
)
اردشیر اسدبیگی
2
(
گروه الهیات- تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
)
محمد علی احمدیان
3
(
گروه جغرافیا ، واحد مشهد، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.
)
کلید واژه: اصحاب کهف, مورخین, مفسرین, جغرافی نویسان, آیین اصحاب کهف.,
چکیده مقاله :
قرآن کریم به عنوان موثق‌ترین منبع در نزد مسلمانان، پیش از هر چیز، کتاب هدایت، تربیت و حکمت‌آموزی است و قصص قرآنی در خدمت اهداف هدایتی آن قرار گرفته‌اند. داستان اصحاب کهف یکی از قصص مشهور در قرآن کریم است که همواره در طول ادوار گذشته موردتوجه مفسرین، مورخین و جغرافی نویسان اسلامی بوده و دیدگاه‌های و تحلیل های متفاوتی در مورد مکان، زمان و آیین اصحاب کهف از سوی آنان ارائه شده است. این نظریات متفاوت سه گروه مذکور در مورد زمان و مکان و آئین اصحاب کهف انگیزه ای گردید تا در این پژوهش به این پرسش پاسخ داده شود که دیدگاه و نظریات مفسرین، مورخین و جغرافی نویسان نسبت به مکان، زمان و آیین اصحاب کهف چگونه است؟
نتایج بررسی‌ها حاکی از آن است که مفسران، مورخان و جغرافی نویسان در باب سه موضوع اصلی مرتبط با ماجرای اصحاب کهف دیدگاه‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند. برخی از پژوهشگران وقوع این رخداد را در دوره فترت، ( فاصله میان بعثت حضرت عیسی (ع) و پیامبر اکرم (ص)) و برخی در پس از ظهور حضرت مسیح(ع) صحیح دانسته‌اند. در رابطه با مکان اصحاب کهف عمده منابع تفسیری، تاریخی و جغرافیایی، اجماع نظری بر این امر دارند که این واقعه در شهری به نام «افسوس» واقع در قلمرو روم رخ داده است.در رابطه با آیین اصحاب کهف غالب دیدگاه‌های موجود تأکید دارند که آنان گروهی از مردان موحد و خداپرست بوده‌اند. پژوهش حاضر با اتخاذ رویکردی توصیفی-تحلیلی، به بررسی و تحلیل این نظرات پرداخته است .
چکیده انگلیسی :
The Holy Quran, regarded as the most authentic source among Muslims, primarily serves as a book of guidance, education, and wisdom. The Quranic narratives, including the story of the Companions of the Cave (Ashab al-Kahf), are presented in service of these guiding principles. This particular story has garnered significant attention from exegetes, historians, and geographers throughout history, leading to diverse perspectives and analyses regarding the time, place, and religious beliefs of the Companions of the Cave. The varying interpretations among these three scholarly groups have motivated this study to explore the question: What are the perspectives and interpretations of exegetes, historians, and geographers regarding the time, place, and faith of the Companions of the Cave?
The findings indicate that these scholars have expressed differing viewpoints on the three key aspects of this historical narrative. Some researchers suggest that the event took place during the Fatrah period (the interval between the prophethood of Jesus (AS) and Prophet Muhammad (PBUH)), while others argue that it occurred after the advent of Jesus Christ (AS). Concerning the location of the event, the majority of exegetical, historical, and geographical sources concur that it transpired in a city called Ephesus, located within the Roman territory. Regarding their faith, prevailing views assert that the Companions of the Cave were monotheistic and devout believers. This study, employing a descriptive-analytical approach, examines and evaluates these differing perspectives in light of relevant sources.
1. آلوسی، محمود بن عبدالله، « روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم». دار الكتب العلمية، منشورات محمد على بيضون.چاپ اول، ۱۴۱۵ ه. ق، لبنان- بيروت.
2. ابن ابی جامع، علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز ،محقق مالک محمودی، دارالقرآن کریم، 1413ق. قم-ایران.
3. ابن عاشور، محمد طاهر، « تفسير التحرير والتنوير المعروف بتفسير ابن عاشور»، مؤسسة التاريخ العربي، ۱۴۲۰ ه. ق. لبنان :بیروت.
4. ابن عطیه الاندلسی ، ابو محمد ،« المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز» ، دار الكتب العلمية، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۲۲ه.ق. لبنان بيروت.
5. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم،« المعارف (ابن قتيبة)»، الهيئة المصرية العامة للکتاب، 1992م. مصر-القاهره.
6. ابن کثیر، اسماعيل بن عمر « تفسير القرآن العظيم»، دار الكتب العلمية منشورات محمد على بيضون، ۱۴۱۹ ه. ق. لبنان- بيروت.
7. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن»، آستان قدس رضوی بنیاد پژوهشهای ،اسلامی چاپ اول، ۱۴۰۸ ه.ق.مشهد.
8. ابوحیان، محمد بن يوسف، « البحر المحيط في التفسير»، دار الفکر ،۱۴۲۰ ه.ق. لبنان- بيروت.
9. ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد،«آثار الباقیه» ، مترجم: دانا سرشت، اکبر، امير کبير، 1386. تهران- ایران.
10. اشکوری، محمد بن علی، «تفسير شريف لاهيجى» ، مصحح : محدث، جلال‌الدین، دفتر نشر داد،1373. تهران – ایران.
11. امین نصرت ،بیگم،« تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن». بینا. بیجا. بی تا.
12. بحرانی، هاشم بن سلیمان، «البرهان فی تفسیر القرآن» ، مؤسسة البعثه، چاپ اول: ۱۴۱۵ق.قم.
13. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر روایی البرهان، مقدمه نویس: شریف، ابوالحسن بن محمدطاهر، مترجم : ناظمیان، رضا، گنجیان خناری، علی، و خورشا، صادق، نهاد کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور، 1389.تهران-ایران.
14. بخاری، صدیق حسن خان،« فتح البيان في مقاصد القرآن» . دار الكتب العلمية، منشورات محمد علی بیضون، چ اول ۱۴۲۰ ه. ق.لبنان-بیروت.
15. بغوی، حسین بن مسعود «تفسير البغوى المسمى معالم التنزيل»، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۲۰ه.ق.لبنان-بیروت.
16. بکران، محمدبن نجیب،جهان نامه، بازنویسی: ایرانی، اکبر، صفی‌نژاد، جواد، مختارپور قهرودی، علیرضا، اهل قلم.1382.تهران-ایران.
17. بلاغی، سید صدرالدین، قصص قرآن همراه با فرهنگ قصص قرآن، امیرکبیر، 1393.تهران.
18. بهمنش، احمد، تاریخ یونان قدیم: از آغاز تا جنگ پلوپونز، انتشارات دانشگاه تهران، 1375.تهران.
19. پاکتچی، احمد، آزمودنی بر خوانش تاریخی روایات قصص: مطالعه موردی داستان اصحاب کهف، صحیفه مبین، شماره 49، 1390.
20. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد « تفسير الثعالبي المسمى بالجواهر الحسان في تفسير القرآن». دار إحياء التراث العربی : ۱۴۱۸ ه. ق.لبنان-بیروت.
21. ثعلبی، احمد بن محمد، «الکشف و البيان المعروف تفسير الثعلبى»، دار إحياء التراث العربی ، ۱۴۲۲ ه. ق.لبنان-بیروت.
22. ثعلبی، احمد بن محمد، عرائس المجالس، بی نا، ١٤٠١ق. بیروت.
23. جرجانی، حسین بن حسن،«تفسیر گازر»، گردآوری: عطاردی قوچانی، عزیز الله،مصحح: محدث، جلال‌الدین، بیجا: بینا، 1378ق
24. حاج منوچهری، فرامرز، اصحاب کهف،مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1398.تهران.
25. حسنی واعظ، محمود بن محمد ،« تفسير شريف البلابل القلاقل»، احیاء، ۱۳۷۶ ه.تهران.
26. حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفی، «تفسیر روح البیان»، دار الفکر ، چاپ اول. بیتا. لبنان – بيروت.
27. حموی، یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، مترجمان: منزوی، علی نقی، جوزی، محمد، و مهرپرور، اصغر، سازمان ميراث فرهنگي کشور (پژوهشگاه).1380. تهران-ایران.
28. حوی، سعید ،« الاساس في التفسیر» ، دار السلام، ۱۴۲۴ ه. ق، مصر-القاهره.
29. حویزی، عبدعلی بن جمعه ،«نورالثقلین»، به تصحیح هاشم ،رسولی، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ه.ق .قم.
30. خازن، علی بن محمد. لباب التأويل في معاني التنزيل (تفسیر الخازن). ۴ ج. دار الکتب العلمية. ۱۴۱۵–۱۹۹۵.لبنان-بیروت.
31. خواند میر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، میر خواند، محمد بن خاوند شاه، و هدایت، رضا قلی بن محمد هادی، روضة الصفا، دار الطباعه خاصه جدیدة.1270.تهران-ایران
32. دمیری، محمد بن موسی، حیاة الحیوان الکبری ،مصحح: بسج، احمد حسن، دار الکتب العلمية،۱۴۱۵–۱۹۹۴م. بیروت-لبنان
33. دینوری ، عبدالله بن محمد،« الواضح فی تفسیر القرآن(تفسیر ابن وهب)» ، محقق احمد فرید، دارالکتب العلمیه، 1424ق-2003م. بیروت-لبنان.
34. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، اخبار الطوال، محقق محمد عبدالمنعهم عامر-جمال الدین شیال، الشریف رضی، 1373ش.قم.
35. رضایی اصفهانی، محمد علی،« تفسیر قرآن مهر»، پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن. ۱۳۸۷ ه. ش.قم.
36. زبیدی ، ماجد ناصر،« التیسیر فی التفسیر للقرآن بروایه اهل البیت»، دارالمحجه البیضاء، 1428ق-2008م. بیروت-لبنان.
37. زمخشری ،محمود،« الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.بیروت.
38. زهری، محمد بن ابی بکر، الجغرافية ، ترجمه : قرچانلو، حسین، و حاج صادق، محمد. ج1. ایران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.1382. تهران.
39. زیدان، جرجی. العرب قبل الإسلام. ج1. مطبعة الهلال.1922م. قاهره-مصر.
40. سپهر، محمدتقی بن محمدعلی. ناسخ التواریخ. اسلامیه. ۱۳۵۱–۱۳۶۳.تهران-ایران.
41. سمرقندی، نصر بن محمد « تفسير السمرقندى المسمى بحر العلوم» ،دار الفکر ، ۱۴۱۶ق، بیروت.
42. سید قطب، ابراهیم،« فی ظلال القرآن» ، درالشروق، 1412ق، بیروت-القاهره.
43. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر،« الدر المنثور في التفسير بالماثور»، كتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی ( ره) اول: ۱۴۰۴ ه. ق.قم.
44. صابونی، محمد علی،« صفوه التفاسير»، دار الفکر ، چاپ اول: ۱۴۲۱ ه. ق.بیروت.
45. صنعانی، عبدالرزاق بن همام،« تفسير القرآن العزيز المسمّى تفسير عبدالرزاق»، دار المعرفة اول: ۱۴۱۱ه.ق.لبنان-بیروت.
46. طباطبایی، محمدحسین، « تفسیر المیزان» ، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ۵، ۱۳۷۴ ه.ش.ایران-قم.
47. طبرانی سلیمان بن احمد، «التفسير الكبير: تفسير القرآن العظيم (الطبرانی)»، دارالكتاب الثقافي ، چاپ اول، ۲۰۰۸م.اردن-اربد.
48. طبرسی، فضل بن حسن، « تفسیر مجمع البیان«، ترجمه احمد بهشتی،تصحیح موسوی دامغانی، فراهانی، 1359،تهران.
49. طبرسی، فضل بن حسن، «تفسیر جوامع الجامع» ، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ ه.ش.مشهد.
50. طبری، محمد بن جریر، تاريخ الرسل و الملوک، تهران – ایران، بی تا، جهان.
51. ------------، «جامع البيان في تفسير القرآن تفسير الطبرى»، دار المعرفه ،چاپ اول: ۱۴۱۲ ه.ق. لبنان – بیروت.
52. طوسی، محمد بن حسن،« التبيان في تفسير القرآن»،مقدمه نویس: آقابزرگ تهرانی، مصحح محمدمحسن، و عاملی، احمد حبیب. ۱۰ ج. دار إحياء التراث العربي.بیروت-لبنان.
53. طيب عبد الحسين،« اطیب البيان في تفسير القرآن» ،اسلام، چاپ ۲: ۱۳۶۹ ه.ش.تهران- ایران.
54. فراهی هروی، معین الدین،« تفسير حدائق الحقايق» ، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۴ ه. ش.تهران.
55. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی،«تفسیر الصافی»، مصحح: اعلمی، حسین، مکتبة الصدر.1373. تهران-ایران.
56. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا،« تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب»، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- سازمان چاپ و انتشارات.چاپ اول: ۱۳۶۸ه.ش.تهران.
57. قمی، علی بن ابراهیم، «تفسیر قمی» ، دارالکتاب ، ۱۳۶۳ه.ش.قم.
58. قنوجی بخاری، محمد حسن، «فتح البیان فی مقاصد القرآن» ، مکتبه العصریه، 2008م.بیجا.
59. کاشانی فتح الله بن شکر الله، «منهج الصادقین»،کتابفروشی اسلامیه،چاپ اول ۱۳۰۰ه.ش.تهران.
60. گنابادی(سلطانعلیشاه)، محمد، «تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده»، ترجمه سید محمود طاهری، آیت اشراق، 1396-1397. تهران.
61. .
62. گییبون، ادوارد، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، مترجم: ابوالقاسم طاهری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی (آموزش انقلاب اسلامی)،1373. تهران.
63. ماتریدی، محمد بن محمد،« تأويلات أهل السنة ( تفسير الماتريدي)»، دار الكتب لعلمية، منشورات محمد على بيضون، چاپ اول: ۱۴۲۶ ه. ق. لبنان- بيروت.
64. ماوردی، علی بن محمد،« النکت والعيون تفسير الماوردی»، دار الكتب العلمية، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول بی تا.لبنان-بیروت.
65. المجدوب، احمدعلی، اصحاب كهف در تورات و انجيل و قرآن، ترجمه محمدصادق عارف، بنياد پژوهشهاي اسلامي، ۱۳۸۰.مشهد.
66. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الإشراف.ج1، مطبعة بريل.1893م، لیدن – هلند.
67. ----------، مروچ الذهب و معادن الجوهر، مؤسسة دار الهجرة.1409ق.قم-ایران.
68. مقدسی، بوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، مترجم: علینقی منزوی، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361. تهران.
69. مکارم شیرازی، ناصر، «تفسیر نمونه»، نویسنده آشتیانی، محمدرضا، دار الکتب الإسلامیة.تهران-ایران.1374.تهران-ایران.
70. میبدی، احمد بن محمد،« كشف الاسرار و عدة الابرار»، امیر کبیر ، ۱۳۷۱، تهران.
71. مینویی، مجتبی، 1328، چگونه بیوه زن پارسا تسلی یافت؟، منبع: یغما سال دوم خرداد 1328 شماره 3 (پیاپی 13)
72. نسفی، عمر بن محمد، « تفسیر نسفی »،تهران- صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، انتشارات سروش اول: ۱۳۷۶ ه. ش.
73. نهاوندی، محمد ،« نفحات الرحمن في تفسير القرآن»، موسسة البعثة مركز الطباعة و النشر.چاپ اول: ۱۳۸۶ ه. ش.قم.
Gibbon, Edward (1776-1789): “The History of the Decline and Fall of the Roman Empire”, 6 volumes, Strahan & Cadell, Londo
Nicholas .Sims-Williams. “The Christian Sogdian Manuscript”, C2, BTT 12, Berlin. Idem 1988: ``Syro-Sogdica III: Syriac Elemnts in Sogdian’’, Acta Iranica, 28 (green leaf), pp 145-156.1985.