نقد و بررسی مبانی فقهی بیع پول اعتباری

محورهای موضوعی : آموزه های فقه و حقوق جزاء

علی اکبر ایزدی فر ¹ , اسمعیل قندور بیجارپس ²

1 - استاد گروه فقه و مبانی حقوق، دانشگاه مازندران
2 - استادیار، بخش علمی الهیات، گروه معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/03/25 تاریخ پذیرش : 1401/05/05 تاریخ انتشار : 1401/05/01

کلید واژه: پول اعتباری, بیع پول اعتباری, خرید و فروش اسکناس,

چکیده مقاله :

توسعه‌ی جوامع انسانی در دنیای امروز و به تبع آن، رشد و تنوع نیازهای بشری، به گسترش عقود و معاملات گراییده است که از جمله‌ی آن‌ها، خرید و فروش پدیده‌ی مهم و فراگیر پول است. لزوم اجتناب از ربا، باعث دقت و حساسیت فقهاء، درباره‌ی بیع پول گشته است. فقیهان امامیه، درباره‌ی مشروعیت بیع پول اعتباری، نظرات گوناگونی ارائه داده‌اند. عده‌ای از فقهای شیعه، به استناد ادله‌ای مانند: عدم شمول مفهوم بیع نسبت به خرید و فروش پول اعتباری؛ عدم تحقق بیع، در مبادله‌ی عوضین همجنس؛ عدم قصد جدی متبایعان نسبت به بیع اسکناس؛ و ربوی بودن این گونه معاملات، بیع پول اعتباری را جایز نمی‌دانند؛ متقابلاً، گروهی دیگر از فقیهان امامیه، به استناد ادله‌ای نظیر: عدم جریان احکام بیع صرف، در خرید و فروش اسکناس؛ صدق عرفی عنوان بیع، برای مطلق معامله‌ی اسکناس؛ عدم جریان حکم ربا در بیع پول اعتباری، به علت مکیل و موزون نبودن پول؛ و فقدان موانع شرعی و عرفی در این گونه معاملات، بیع پول اعتباری را جایز می‌دانند. نوشتار حاضر، با بررسی آراء و متون فقهی فقهای شیعه، به این نتیجه دست یافته است که قول مجوّزین بیع پول اعتباری، صحیح است؛ مگر در مواردی که قصد از بیع، فرار از ربا و عدم دستیابی به سود جویی است.

چکیده انگلیسی:

The development of human societies in today's world, and as a result, the growth and diversity of human needs, has led to the expansion of transactions. It is like a transaction, an important and all-encompassing phenomenon of money. The need to avoid usury is the reason for the sensitivity of jurists regarding money transactions. Imami jurists have presented various opinions about the legitimacy of selling credit money. Some Shia jurists, based on the evidence of the non-inclusion of the concept of sale in relation to the purchase and sale of credit money; Non-fulfillment of the sale, in the exchange of same-sex changers; The lack of serious intention of the loyalists towards the sale of banknotes; And the usury of such transactions does not allow the sale of credit money. Another group of Imamiyya jurists, based on the evidence of the non-existence of the provisions of mere sale, in the purchase and sale of banknotes; The customary validity of the title of sale, for the absolute nature of the banknote transaction; Absence of usury rule in the sale of credit money, due to the fact that the money is not legal and balanced; And the lack of legal and customary obstacles in such transactions, they consider the sale of credit money as correct. The present article, by studying the jurisprudential texts of Shia jurists, has reached the conclusion that the opinion of those who permit the sale of credit money is correct when the intention of the sale is not to avoid usury and not to seek profit.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع

1. آخوند خراسانى، محمد کاظم، ( 1406 ق )، حاشیة المکاسب، وزارت ارشاد اسلامى، تهران.


2. آصفی ، محمد مهدی، ( 1375 )، احکام فقهی پول، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره 7، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.


3. ابراهیمی، محمدحسن، ( 1376 ) پول، بانک، صرافی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم ،چاپ اول.


4. ابن ادریس حلی، محمد بن منصور، ( 1410 ق ) السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌، دفتر انتشارات اسلامی، قم، دوم.


5. ابن منظور، محمد بن مکرم، ( 1405 ق )، لسان العرب، نشر ادب حوزه، قم.


6. احمدوند، معروف علی، ( 1382 )، مروری بر ماهیت شناسی پول و دیدگاه فقیهان، مجله فقه، شماره 36.


7. اراکی، محمد علی، ( 1372 )، توضیح المسائل، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.


8. اردبیلی، احمد بن محمد، ( 1412 ق )، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


9. اصفهانی، محمد حسین، ( 1418 ق )، حاشیة کتاب المکاسب، عباس محمد آل سباع قطیفى‌، أنوار الهدى، قم‌. چاپ اول.


10. امامی، سید حسن، ( بی‌تا )، حقوق مدنی، انتشارات اسلامیه، تهران.


11. انصاری، مرتضی بن محمد امین، ( 1415 ق )، کتاب المکاسب، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم.


12. بار، رمون، ( 1375 )، اقتصاد سیاسی، منوچهر فرهنگ، سروش، تهران.


13. بجنوردی، سید محمد حسن، ( 1419 ق )، القواعد الفقهیه، نشر الهادی، قم.


14. بحرانی، یوسف بن احمد، ( بی‌تا )، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


15. بخش فرهنگی جامعه­ی مدرسین حوزه­ی علمیه­ی قم، ( 1386 )، پیشینه تاریخی ربا، بوستان کتاب، قم.


16. بنی هاشمی خمینی، سید محمد حسین، (1424ق)، توضیح المسائل محشی امام خمینی، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


17. پور شریف بیجارپسی، هادی، ( 1389 )، بررسی فقهی ربا و گستره­ی آن در پول اعتباری (پایان نامه کارشناسی ارشد).


18. تجلیل، ابوطالب، ( 1375 )، احکام فقهی پول، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره 7، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.


19. توتونچیان، ایرج، ( 1370 )، سیاست‌های مالی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.


20. حائری، سید کاظم، ( 1378 )، بررسی فقهی اوراق نقدی، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، انتشارات دائرة المعارف اسلامی، شماره 19ـ20، قم.


21. حرعاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت(ع)، قم.


22. حسینی عاملی، سید محمد جواد بن محمد، (بی‌تا)، مفتاح الکرامه، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول.


23. حلى، حسن بن یوسف، ( 1413 ق )، مختلف الشیعه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم.


24. حلى، حسن بن یوسف، ( 1414 ق )، تذکرة الفقهاء، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول.


25. حلّى، جعفر بن حسن، ( 1408 ق ) ، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم .


26. خامنه‌ای، سید علی، ( 1381 )، رسالة اجوبة الاستفتائات، انتشارات الهدی، تهران.


27. خمینی، سید روح الله، ( بی‌تا )، تحریر الوسیله، دار العلم، قم.


28. خمینی، سید روح الله، ( 1421 ق )، کتاب البیع، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.


29. خمینى، سید مصطفى، ( 1418 ق ) کتاب البیع، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، تهران، چاپ اول.


30. خویی، سید ابوالقاسم، ( بی‌تا )، مصباح الفقاهه، انتشارات داوری، قم.


31. خویی، سید ابوالقاسم، ( 1410 ق )، منهاج الصالحین، مدینة العلم، قم.


32. خویی، سید ابوالقاسم، ( 1412 ق )، توضیح المسائل، نشر مهر، قم.


33. دانش میرکهن، سید رحمت اله، ( 1389 )، ثمرات حقوقی مثلی بودن پول، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فقه و مسائل مستحدثه، مرکز انتشارات توسعه علوم.


34. دهخدا، علی اکبر، ( 1352 )، لغت نامه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.


35. شهید ثانی، زین الدین بن علی، ( 1410 ق )، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، انتشارات داوری، قم.


36. شهید ثانی، زین الدین بن علی، ( 1413 ق )، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، مؤسسه معارف اسلامی، قم.


37. صدر، سید محمد باقر، ( 1410 ق )، البنک اللاربوی فی الاسلام، دارالتعارف، بیروت.


38. طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، ( بی‌تا )، العروة الوثقی، انتشارات داوری، قم.


39. طبرسی، فضل بن حسن، ( 1415 ق )، تفسیر مجمع البیان، انتشارات اعلمی، بیروت.


40. طوسى، محمد بن حسن، ( 1387 ق )، المبسوط، سید محمد تقى کشفى، انتشارات مرتضوی، تهران، چاپ سوم.


41. طوسى، محمد بن حسن، ( 1407 ق )، تهذیب الأحکام، انتشارات اسلامیة، تهران.


42. علی آبادی، علی، ( 1388 )، ایجاد و اسقاط تعهدات ناشی از عقد در حقوق اسلامی، انتشارات دانش پذیر، تهران.


43. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، ( 1376 )، توضیح المسائل، مطبوعاتی امیر، قم.


44. فیاض، محمد اسحاق، ( بی‌تا )، احکام البنوک و الاسهم و السندات و الاسواق المالیه البورصه، دفتر فیاض، قم.


45. فیض، علیرضا، ( 1382 )، مبادی فقه و اصول، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.


46. فیومى، احمد بن محمد مقری، ( بی‌تا )، المصباح المنیر، دار الرضی، قم، چاپ اول.


47. قبادی، فرخ؛ رئیس دانا، پرویز ( 1368 )، پول و تورم، انتشارات پیشبرد، بی­جا.


48. قدیری اصلی، باقر، ( 1379 )، کلیات علم اقتصاد، نشر سپهر، تهران.


49. کرکى، على بن حسین، ( 1414 ق )، جامع المقاصد فى شرح القواعد، مؤسسه آل البیت (ع)، قم.


50. مصطفوی، سید محمد کاظم، ( 1427 ق )، فقه المعاملات، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


51. مطهری، مرتضی، ( 1368 )، ربا، بانک، بیمه، انتشارات صدرا، تهران.


52. معرفت، هادی، ( 1375 )، احکام فقهی پول، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره 7 ، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم .


53. مکارم شیرازى، ناصر، ( 1425 ق )، انوار الفقاهه، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع)، قم.


54. مکارم شیرازى، ناصر، ( 1417 ق )، المسائل المستحدثة فی الفقه الإسلامی‌، مجلة فقه أهل البیت علیهم السلام)، سال اول، شماره 5ـ6، قم.


55. نایینی، محمد حسین، ( 1413 ق )، المکاسب و البیع، محمد تقی آملی، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


56. نایینی، محمد حسین، ( 1418 ق )، منیة الطالب، موسی نجفی خوانساری، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


57. نجفی، محمد حسن، ( 1368 )، جواهرالکلام، انتشارات اسلامیة، تهران.


58. هاشمی، سید محمود، ( 1375 )، احکام فقهی پول، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره 7، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم .


59. یوسفی، احمد علی، ( 1377 )، ماهیت پول و راهبردهای فقهی و اقتصادی آن، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم.


60. یوسفی، احمد علی، ( 1389 )، بررسی فقهی خرید و فروش اسکناس، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم.