بررسی تاب آوری خانوارهای روستایی منطقه سیستان در برابر خشکسالی با تاکید بر توانمندسازی و تعلق مکانی کشاورزان
مهدیه قویدل
1
(
گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه زابل
)
احمدعلی کیخا
2
(
گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه زابل
)
سامان ضیائی
3
(
عضو هیات علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه زابل
)
علیرضا کیخا
4
(
گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه زابل
)
ماشاالله سالارپور
5
(
گروه اقتصاد کشاورزی- دانشکده کشاورزی- دانشگاه زابل
)
کلید واژه: تحلیل عاملی, AHP, تاب آوری, سیستان, ماندگاری,
چکیده مقاله :
با توجه به خشکسالی های متوالی در منطقه سیستان و نیز عدم تعهد به حق آبه روخانه هیرمند توسط کشور افغانستان، بسیاری از روستاییان منطقه سیستان از شرایط اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی مناسبی برخوردار نیستند و دچار آسیبهای فراوانی شده اند. لذا ضرورت دارد که تابآوری کشاورزان بررسی و راهبردهای مناسب برای بهبود آن تقویت گردد. پژوهش حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش‌شناسی پیمایشی است و به روش تحلیل عاملی و تحلیل سلسله مراتبی تحلیل شده است . بر اساس نتایج تحلیل عاملی، عوامل موثر بر تابآوری روستاییان در چهار عامل برخورداری از حمایت دولت، مدیریت و تنوع فعالیت اقتصادی و اشتغال، مدیریت اراضی و توسعه و مدیریت فعالیتهای محیط زیستی طبقه بندی شد که مجموعاً 53/77 درصد از واریانس کل عامل ها را برآورد نمودند که برای این مولفه ها مقدار قابل قبولی است. همچنین نتایج آزمون تحلیل سلسله مراتبی موید این مطلب است که تابآوری اقتصادی مناطق سیستان پایین و مدیریت و تنوع فعالیت اقتصادی و اشتغال بیشترین اثر را در تاب آوری کشاورزان روستایی در برابر خشکسالی دارد.
چکیده انگلیسی :
Due to successive droughts in the Sistan region and also the non-obligation of the Hirmand surface water rights by Afghanistan, many villagers in the Sistan region do not have suitable economic, social and environmental conditions and have suffered a lot of damage. Therefore, it is necessary to examine the resilience of farmers and to develop appropriate strategies to improve it in order to strengthen the population of rural settlements.
The current research is applied in terms of purpose and survey in terms of methodology. The tool of data collection is a questionnaire and the sample studied in this research consists of 330 people from the villagers of the region who were selected according to availability and were analyzed by factor analysis and hierarchical analysis.Based on the results of the factor analysis, the factors affecting the resilience of the villagers were classified into four factors: government support, management and diversity of economic activity and employment, land management and development, and management of environmental activities.
|
ISSN (Print): 2008-6407 - ISSN (Online): 2423-7248
Research Paper
Investigating the resilience of rural households in Sistan region with an emphasis on the empowerment and spatial belonging of villagers against drought
Abstract Introduction: Due to the drought in the Sistan region and the non-commitment of the Afghan government to the right to the surface water of Hirmand, many villagers in the Sistan region do not have suitable economic, social and environmental conditions and have suffered a lot of damage. Therefore, it is necessary to examine the resilience of farmers and adopt appropriate strategies to improve it in order to sustain the population of rural settlements. Materials and Methods: The current research was conducted with the purpose of application and survey methodology.The data collection tool is a questionnaire and the sample studied in this research is 330 people from the villagers of the region which have been selected in a stratified manner and have been analyzed by the method of factor analysis and hierarchical analysis. Findings: Based on the results of exploratory factor analysis, the factors affecting the resilience of villagers were classified into four factors: "government support", "management and diversity of economic activity and employment", "land management and development and management of environmental activities". They estimated a total of 77.53 percent of the total variance of the factors, which is an acceptable value for these components. Also, the results of the hierarchical analysis test confirm that the economic resilience of Lower Sistan regions and the management and diversity of economic activity, especially employment, have the greatest effect on the resilience of rural farmers against drought. Conclusion: In general, the resilience of the cities of Sistan region was low against the phenomenon of drought. And in order to increase the resilience and sustainability of the population in rural areas, more support services such as development of job opportunities, development of entrepreneurship, etc should be provided to farmers.
|
Received: 2023/4/25 Accepted: PP:
Doi:
Keywords: Resilience, empowerment, durability, factor analysis, AHP, Sistan
|
Use your device to scan and read the article online
|
|
Extended Abstract
Introduction
Resilience indicators against natural disasters are factors that affect the ability to cope with and adapt to natural disasters and climate change events. Due to its geographical location and location on the earthquake belt, weather diversity and important strategic location, Iran has witnessed many natural and unnatural disasters and calamities during different periods. Among these disasters is drought, which has caused various effects and consequences in social, economic and environmental dimensions in the country in recent years. Therefore, management methods to reduce its effects and consequences and in contrast to improve and promote resilience are considered as a suitable approach for drought management. In the province of Sistan and Baluchistan, the Sistan region is considered as one of the agricultural centers, which has a significant role in the agricultural and horticultural production of the province, but unfortunately, in recent years, the drought crisis has occurred due to the significant decrease in rainfall and especially the lack of commitment of the neighboring country of Afghanistan regarding The water rights of Sistan region have faced the agricultural activities in this region with major economic, social and environmental challenges and damages. Therefore, in the meantime, the degree of resilience of farmers and of course the factors affecting it are discussed, and by measuring and identifying them, an effective step can be taken in the direction of managing this crisis in the direction of agricultural development, the condition of farmers and reducing the adverse consequences of this crisis.
Materials and Methods
The current research is applied in terms of purpose and survey in terms of methodology. The tool of data collection is a questionnaire and the sample studied in this research consists of 330 people from the villagers of the region who were selected according to availability and were analyzed by factor analysis and hierarchical analysis.
Findings
The results showed that the resilience of the farmers in the study area is lower than average. Various factors have an effect on the resilience of farmers against drought, which was also investigated in the current research, and the results showed that among the economic and environmental dimensions, economic factors have a greater role and influence on the resilience of farmers.
The results of grouping the levels of sense of belonging to the position of the studied households in drought conditions showed that most of the households have different levels of resilience so the most resilient rural households are in Zabol and Zahak cities.
In addition to the grouping of the studied villages in the field of psychological ability to deal with drought, the results showed that the cities of Zabol, Zahak, Hamoon, Hirmand, and Nimrooz had the most able to deal with drought. In the analysis of this finding, it can be said that in the villages that had a strong sense of belonging to a place, a lot of empowerment can be seen; therefore, the feeling of belonging to a place has a significant effect on mental ability.
The results showed that the dimensions of the sense of place components have a positive and significant relationship with the mental capacity of rural households in the Sistan region. In other words, people who believe that drought has occurred, are aware of its significant impact on these conditions and are psychologically confident in their ability to deal with it and their ability to deal with it.
Discussion and Conclusion
The occurrence of natural disasters is a repeatable phenomenon, which in some cases is associated with severe material-spiritual damages. Therefore, thinkers, academic experts and planners are trying to take steps to reduce the damages of natural disasters by developing appropriate policies and programs based on different approaches and models. One of these approaches is the study of society's resilience against natural disasters. The phenomenon of drought is a natural fact of the climate, the characteristics of which are significantly different from one place to another, and it occurs more or less in all regions, and one of its most important challenges is the reduction of crop efficiency, the reduction of income and the migration of villagers. In the present study, the results showed that the resilience of the villagers of the Sistan region is low against the phenomenon of drought, and there is a need for special attention from the government and the adoption of appropriate policies by statesmen and consultation through the United Nations regarding Sistan's water rights.
Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
All subjects full fill the informed consent.
Funding
This work was supported by the University of Zabol, Iran.
Authors' contributions
Design and conceptualization: Ahmad Ali Kiekha, Mashallah Salarpour; Methodology and data analysis: Mahdiyeh ghavidel, Mashallah Salarpour, Saman Ziaee, Alireza Kiekha; Supervision: Ahmad Ali Kiekha and final writing: Mahdiyeh ghavidel
Conflicts of interest
The authors declared no conflict of interest
شاپا چاپی: 6407 -2008 - شاپا الکترونیکی: 2423-7248
|
مقاله پژوهشی
بررسی تابآوری خانوارهای روستایی منطقه سیستان با تاکید بر توانمندسازی و تعلق مکانی روستاییان در برابر خشکسالی
تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش: شماره صفحات:
Doi:
واژههای کلیدی: تاب آوری، توانمندسازی، ماندگاری، تحلیل عاملی، AHP، سیستان
|
از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید
|
مقدمه
خشکسالی دربرگیرندة مجموعه‌ای پیچیده و درهم‌تنیده از تأثیرات منفی بر کیفیت زندگی جوامع روستایی است؛ این پدیده ضمن تأثیر بر ابعاد مختلف فعالیتهای اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی کشاورزان و صنایع مربوط به آن، بر خانوارهای غیرکشاورز ساکن در مناطق روستایی نیز تأثیر می‌گذارد. از دیگر آثار زیان‌بار خشکسالی، افزایش فشارهای روحی و بیماری‌های روانی، کاهش فرصتهای شغلی، کاهش توان بازپرداخت وام‌های کشاورزی، افزایش بهای مواد غذایی اصلی مردم، افزایش تورم در جامعه، خشک‌شدن تدریجی منابع آب، رقابت برای دستیابی به آب، هزینه‌های اجتماعی ناشی از مهاجرت و از هم‌پاشیدگی اجتماعی و خانوادگی است. به این ترتیب خشکسالی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه به‌شدت بر جوانب مختلف معیشت خانوارهای روستایی تأثیر می‌گذارد. لذا ضرورت دارد با تدوين استراتژیهای مؤثر در فرآيند مديريت خشکسالي گام اساسي برداشته شود(1).
مهاجرت و عدم ماندگاری یکی از پدیده های مهم جمعیت شناختی و یکی از جنبه های تحلیل جمعیت است، پدیده ای که به نقل و انتقالات سکونتی انسان از مکانی به مکان دیگر مربوط می شود. مردم غالباً از سرزمین هایی که شرایط اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی آنها نامساعد است خارج و به مناطقی که دارای جاذبههای شغلی بهتر، دستمزدهای بالاتر و شرایط اقتصادی و اجتماعی مطلوبتر است، وارد می شوند(2).
مهاجرت جمعیت روستایی میتواند زمینهساز بحرانهای اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و فرهنگی متعددی در مقصد و مبدأهای مهاجرت باشد. یکی از راه های کاهش مهاجرت کشاورزان، بهبود تاب آوری(ظرفیت اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی برای مقابله با یک رویداد یا روند یا اختلال خطرناک تعریف میشود) و افزایش رضایتمندی آنان از زندگی و توانمندسازی روانی آن ها با توجه به شاخصهای تعلق مکانی است (6). برخي بر این باورند که تواناسازي دادن قدرت به افراد است، برخی دیگر این مفهوم را رد کردهاند. به‌منظور انجام اقدامات توانمندسازی لازم است کشاورزان به توان مقابله با خشکسالی و تغییر وضعیت باور داشته باشند؛ بنابراین توانمندی روان‌شناختی از اقدامات اساسی به شمار می‌رود(5).
به طور کلی رويکردهاي تاب آوري را مي توان به سه رويکرد اصلي "تاب آوري به عنوان پايداري"، "بازيابي" و "دگرگوني و خلاقيت" تقسيم کرد که جنبه مشترک در همه آنها توانایي، ايستادگي، مقاومت و واکنش مثبت به فشار يا تغيير است (4). بنابراین در هر مکان اجتماعی برای مواجه‌شدن با تغییرات و تهدیدات باید تمهیداتی با هدف مواجهه و مقابلة بهینه لحاظ شود، به همین دلیل در سطح جهانی تغییرات چشم گیری در نگرش به حوادث طبیعی دیده میشود؛ به‌طوری‌که نگرش‌ها از تمرکز بر کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تابآوری در مقابله با سوانح و حوادث تغییر کرده است. بنابراین شدت اثرپذیری جوامع از خشکسالی وابسته به میزان تابآوری است (18).
پژوهش‌ها متعدد نشان داده است تلاش برای فعالیت توانمندسازی بدون ایجاد آمادگی روانی در کشاورزان، کاری بیهوده و بی‌سرانجام است(1).
درواقع توانمندی روانی بخشی از روش‌های مقابله با خشکسالی است که از آسیبهای خشکسالی می‌کاهد. بر این اساس، توانمندی روانی عاملی اساسی در جلوگیری از مهاجرت کشاورزان و افزایش دلبستگی آنان به محیط و مکان است و تعلق مکانی نشان‌دهندة رابطة عاطفی شخص با مناطق جغرافیایی است که انگیزه‌ای میشود تا فرد از محیط زندگی خود مراقبت کند و در همان مکان باقی بماند. نتیجة این امر، پایداری جوامع است (19). بدین معنا که با بهبود توانمندی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی، سطح زیست‌پذیری آنان افزایش خواهد یافت. تابآوری جامعه اجتناب از زيان هاي اقتصادي و اجتماعي مهم و منجر به بازيابي آسانتر بعد از وقوع بلاياي طبيعي مي شود. تابآوري محلي با توجه به حوادث نيز بدين مفهوم است كه جامعه محلي قادر به ايستادگي در برابر حوادث شديد طبيعي بدون صدمه ديدن از تلفات مخرب و خسارات، يا از دست دادن قدرت توليد يا كيفيت زندگي باشد. همچنین تاب آوري رويکردي مثبت به مقوله خشکسالي است که در سالهاي اخير بيشتر به جای آسيب پذيري در مطالعات مديريت بلاياي طبيعي مورد توجه قرار گرفته است.
ايران با توجه به موقعيت جغرافيايي دارای بلایای طبيعي و غيرطبيعي از جمله خشکسالي است که در سالهای اخير در کشور موجب بروز اثرات و پيامدهاي مختلفي در ابعاد اجتماعي، اقتصادي و محيط زیستی گرديده است. بنابراين شيوه هاي مديريتي براي کاهش اثرات و پيامدهاي آن و در مقابل بهبود و ارتقاء تاب آوري به عنوان رويکردي مناسب براي مديريت خشکسالي بشمار مي آيد. در استان سیستان و بلوچستان، منطقه سیستان از جمله مراکز کشاورزي قلمداد ميشود که نقش قابل توجهی در توليدات زراعي و باغي استان دارد، اما متأسفانه در سالهای اخير بحران خشکسالی به دليل کاهش چشمگير نزولات جوي( میانگین بارندگی 3/45 میلی متر) و خصوصاً عدم تعهد کشور همسایه افغانستان در خصوص حق آبه منطقه سیستان، فعالیتهای کشاورزي را در اين منطقه با چالشهای و آسیب های اساسي اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی مواجه ساخته است.
رودخانه مرزی هیرمند (هلمند) که از کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه میگیرد، در ابتدای مسیر، رودخانه کوچکی است، ولی در طول مسیر رودخانه‌های دیگری از جمله ارغندآب و اورزگان نیز به درون آن میریزند و رودخانه بزرگ هیرمند تشکیل می شود که پس از حدود 1100 کیلومتر به دریاچه هامون در سیستان ایران می ریزد. از دیرباز رودخانه‌های مرزی به عنوان یکی از مهمترین عوارض طبیعی، همواره منشاً اختلافات بسیاری در روابط بین دولتها و کشورها محسوب می شوند. رودخانه هیرمند به عنوان شریان اصلی دریاچه هامون، رودخانه مرزی ایران و افغانستان است که سبب بسیاری از مجادلات مرزی از ابتدای مرزبندی مشخص بین این دو کشور تا به امروز بوده است. عدم پایبندی افغانستان به قرارداد 1351 مبنی بر تامین حقابه رودخانه هیرمند و به تبع آن، خشکی هامون به عنوان دریاچه ای که حیات سیستان به آن وابسته است، چالش های فزایندهای را در منطقه سیستان رقم زده است. متاسفانه احداث بند یا سد کمال خان بر روی رودخانه هیرمند و به بهر ه برداری رساندن این بند در افغانستان در اواخر سال 1399 بیش از پیش مشکلات زیست محیطی و اقتصادی را در منطقه سیستان نمایان ساخته است. این تصمیم غیرکارشناسی، بزرگترین چالشهای پیش روی امروزه سیستان را موجب شده است، بطوریکه این حجم آب نه کفایت ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار هکتار اراضی قابل کشت حال و حاضر را دارد و نه سطح تالاب خشکیده هامون ها با وسعت بیش از ۳۸۰ هزار هکتاری را می تواند احیاء نماید(11).
در يک جمع بندی بر اساس آنچه مطرح شد مي توان اذعان داشت، خشکسالي ازجمله مهمترین بلاياي طبيعي است که با توجه به اثرات و پيامدهاي زيانباری که دارد مي بايد در مديريت آن گام هایی اساسي برداشته شود. در همين رابطه مقوله ارتقاء تاب آوري کشاورزان مطرح مي شود که از مهمترین آسيب ديدگان اين بلاي طبيعي هستند، لذا به منظور دستيابي به مديريت پايدار خشکسالي مي بايد در راستاي سنجش ميزان تاب آوري کشاورزان و نيز شناسايي عوامل مؤثر در ميزان تاب آوري آنها اقدام شود که در این خصوص مطالعات متفاوتی در جهان و ايران انجام شده است(19)، (16)، (3)، (21)،(5) ، (10)،( 7) ،(4).
محمدی و منوچهری(1397) به بررسی ارتباط زیست‌پذیری و تابآوری جوامع روستایی روستاهای شهرستان مریوان پرداخته اند. نتایج نهایی نشان از ارتباط مثبت، مستقیم و معنادار وضعیت زیست‌پذیری و تابآوری روستاها در منطقة مطالعه‌شده دارد؛ همچنین با توجه به یافتههای استنباطی، بعد اقتصادی و شاخص توانایی سازگاری و انطباق با تهدیدات، تبیین‌کننده‌های اصلی میزان زیست‌پذیری و تابآوری در منطقة مطالعه شدهاند(12).
سواری و مرادی (1398) به بررسی عوامل موثر بر بهبود زیست پذیری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی در شهرستان هندیجان پرداخته اند. نتایج تحلیل همبستگی نشان داد که بین عامل های حمایتی، حرفه ای و مهارتی، برنامه ریزی و سیاستگذاری، مدیریت مزرعه، تشکیلاتی و اجتماعی با سطح زیست پذیری خانوارهای روستایی رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد(23).
سلیمانی و همکاران(1399) به بررسی میدانی تأثیر سیاست های آبی افغانستان بر منطقه سیستان پرداخته است. نتایج تحقیق شان نشان داد که هیرمنـد تنهـا منبـع تأمین کننده ی آب سیستان است. حجم کم آورد رودخانه موجب شده که مردم به دلیل وابستگی مستقیم و غیرمستقیم به هیرمند شغل و درآمد خود را از دسـت بدهنـد. مهـاجرت گسـترده از منطقه ی سیستان، از بین رفتن اقتصاد محلّی و تغییـر شـیوه زنـدگی مـردم سـاکن دشـت سیستان از پیامدهای این مسئله است که باعث تائید این فرضیه می گردد که سیاست های آبی افغانستان در سیستان و بلوچستان باعث ایجاد بحران های زیست محیطی و انسانی شده است(27).
اشتکنازی و همکاران (2018) در مطالعهی خود با عنوان عملیاتی کردن تاب آوری در مزارع و مناطق روستایی، به مفاهیمی فراتر از تاب آوری اجتماعی-زیست محیطی پرداختنتد. نتایج مطالعه نشان میدهد مقیاس های زمانی و مکانی متفاوت مورد استفاده جهت تقویت تاب آوری میتواند منجر به اهداف و نتایج متناقض گردد بدین صورت که سیاستهایی که به منظور افزایش تاب آوری در شرایط سخت اقتصادی و زیست محیطی اتخاذ می شوند میوانتد منجر به تضعیف تاب آوری کشاورزان در آینده شود(2).
در پژوهش‌های دیگر محققان به این مهم دست یافتند که خشکسالی از سه راه زیست‌محیطی (کاهش روان‌آب‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرسایش خاک، شوری و کاهش کیفیت آب، کاهش تنوع گیاهی)، اقتصادی (افزایش قیمت محصولات کشاورزی و دامی، افزایش تقاضا برای وام‌های کم‌بهره، افزایش هزینة تأمین آب، کاهش تولیدات مواد غذایی) و اجتماعی (کاهش سطح بهداشت و بروز مشکلات سوءتغذیه، افزایش تضادهای سیاسی، اجتماعی و مدیریتی، افزایش درگیری بین کاربران منابع آب، کاهش کیفیت زندگی، فقر و مهاجرت) بر سرزندگی کشاورزان تأثیر می‌گذارد(15).
روش تحقیق
روش‌شناسی پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی، بر مبنای شیوه پیمایشی است که در این مسیر از ابزار پرسشنامه و روش نمونهگیری طبقه‌‌ای در دسترس استفاده شده است. تکنیک مورد استفاده در این پژوهش، تحلیل عاملی است. سطح تحلیل در این پژوهش روستاهای منتخب واقع در مناطق پنج گانه منطقه سیستان میباشد. در این پژوهش با توجه به نظر خبرگان پژوهش در سه مرحله 13 عامل استخراج‌شده از مطالعات پیشین با استفاده از روند کیفی تأیید و غربال شد تا بدین واسطه عوامل استخراج‌شده برای فرایند تحلیل عاملی اکتشافی تعدیل و تأیید شوند. سپس براساس نتایج به‌دست‌آمده از این روش، پرسشنامه‌های تحلیل عاملی اکتشافی تدوین شد و پس از جمع‌آوری اطلاعاتِ این پرسشنامه‌ها از کارشناس، به تجزیه‌وتحلیل آنها با استفاده از رویکرد تحلیل عاملی اکتشافی پرداخته شد. جامعه آماری خانوار روستایی منطقه سیستان میباشد. حجم نمونه 330 خانوار که از طریق فرمول کوکران برآورد شده است. با توجه به اینکه تاکنون این پرسشنامه در فضای روستایی منطقه استفاده نشده است، سعی شد بومی‌سازی پرسشنامه به‌طور کامل انجام پذیرد و پایایی آن بررسی شود. که ضريب آلفاي کرونباخ مربوط به پرسشنامه حاضر 88/0 به دست آمد که نشان مي دهد اين پرسشنامه از پايايي مناسبي برخوردار است و روایی آن توسط پانل متخصصان و صاحبنظان مورد تایید قرار گرفت. داده هايي که توسط پرسشنامه جمع آوري و طبقه بندي شده اند به عنوان منبع اصلي براي کسب معلومات جديد درباره ي پديده مورد مطالعه به کار مي روند. در اين پژوهش براي تجزيه و تحليل داده ها، ابتدا براي توصيف داده ها از جداول و نمودارهاي توزيع فراواني و سپس از آزمون کلموگروف- اسمیرنوف، تحلیل عاملی اکتشافی، استفاده شده است. آزمون کولموگروف- اسمیرنف، روش ناپارامتری ساده ای برای تعیین همگونی اطلاعات تجربی با توزیع‌های آماری منتخب است، و فرض صفری که آزمون خواهیم کرد، توزیع مشاهدات و توزیع مشخصی(با پارامتر معینی) است که با حدس یا قرائن مختلف تصور بر همخوانی توزیع مشاهدات با آن توزیع مشخص است. در این پژوهش نیز، جهت سنجش نرمال بودن متغیرهای پژوهش از آزمون کولموگروف- اسمیرنف استفاده شد و فرض صفر اين آزمون نرمال بودن متغير است. کاربرد تحلیل عاملی اکتشافی بیشتر در تحقیقات جدید که تئوری پیش ساخته وجود ندارد بسیار زیاد است (29). با توجه به اینکه در این پژوهش، هیچ مبنای قبلی برای دسته بندی معیارها در عامل و یا دسته خود ندارد. در این حالت متغیرها وارد تحلیل شدند که مشخص گردد متغیرها در چه ابعادی (عواملی) قرار گیرند. به بیان دیگر، در فرآیند تحلیل عاملی، تعداد معیارهای تحقیق کاهش می‌یابد و دسته های مختلفی از عامل ایجاد میشود. در جدول (1)، شاخصهای اقتصادی و محیط زیستی موثر بر تاب آوری در منطقه سیستان با توجه به تحقیقات گذشته و نظر کارشناسان و صاحبنظران آورده شده است که بعد از تایید به 13 شاخص اصلی تقسیم شده است که با توجه به نوع و نحوه ی ايجاد شاخص تاب آوری، محدودهی اين شاخص در قالب جدول (2) قابل تفسیر است.
جدول1. شاخصهای تاب آوری
معیار | کد |
حمایت های دولت و توانایی مقابله با آسیب پذیری در مقابله با خشکسالی ناشی از عدم آورد رودخانه هیرمند | M1 |
ادغام فعالیت های غیرکشاورزی بدون ضرر به طبیعت | M2 |
تنوع فعالیت اقتصادی و اشتغال در مقابله با خشکسالی ناشی از عدم آورد رودخانه هیرمند | M3 |
خلاقیت و نوآوری در مقابله با خشکسالی ناشی از عدم آورد رودخانه هیرمند | M4 |
برخورداری و دریافت وام بدون بهره و بلاعوض | M5 |
انعطاف پذیری در مقابله با خشکسالی | M6 |
قابلیت سازگاری و تطبیق با شرایط خشکسالی | M7 |
رونق گردشگری روستا و ساخت و ساز های زیستی | M8 |
تغییر کاربری اراضی | M 9 |
بایرگذاشتن اراضی | M10 |
کاهش نقدینگی کشاورزان | M11 |
ثبات در بازار تولید و مصرف | M12 |
ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی و توزیع ناشی از منابع محلی و زیست منطقه ای | M13 |
جدول 2. توصیف شاخص ها
احساس تعلق به مکان، شاخصی است که از طریق آن می توان میزان تمایل بودن آن مکان را برای مردم، نسبت به دیگر مکان ها سنجید. در جدول (3) شاخص های تعلق مکانی و عوامل موثر بر افزایش تعلق مکانی و ماندگاری در روستاهای منطقه مورد مطالعه شامل مولفه های اقتصادی، محیط زیستی، زیرساختی و کالبدی و اجتماعی آورده شده است.
جدول(4)، شاخصهای توانمندسازی در روستاهای منطقه مورد مطالعه را نشان میدهد که شامل چهار شاخص "احساس شایستگی، حق انتخاب و نیازها، احساس موثر بودن و احساس معنی داری" میباشد.
مولفه | شاخص | گویه | منبع |
اقتصادی | هزینه های روزمره زندگی | هزینه بالای زندگی، هزینه نهاده های تولیدی و کشاورزی، هزینه مسکن، زمین، قیمت مسکن |
(24) |
درآمد کشاورزان | درآمد جانبی، وجود محصول تولیدی، | ||
زمین ها و دارایی ها | دارایی ملکی منقول و غیر منقول، نهاده های اولیهی تولیدی، ادوات تولیدی | ||
امکانات شغلی | سرمایه‌گذاری به‌منظور توسعة مسکن، تلاش و همکاری برای عمران و آبادانی روستا، تلاش برای سرمایه‌گذاری در کسب‌وکار در روستا، تمایل به ماندن در روستا، امیدواری به بهبود شرایط، وجود فرصتهای شغلی روستایی و کشاورزی، امکان تنوع شغلی(دامداری، زراعت و باغبانی)، وجود شغلهای جایگزین و خانوادگی | ||
محیط زیستی | تنوع گیاهی و منابع طبیعی | پوشش گیاهی مناسب، فضای سبز و... |
28 |
محیط بکر روستا | شرایط آب و هوایی، گرد و غبار، تالاب هامون | ||
زیرساختی و کالبدی | زیبایی و زیرساخت روستا | ارزش تاریخی و فرهنگی روستا، راه های ارتباطی و.... |
28 |
دسترسی به خدمات رفاهی، آموزشی و ورزشی مطلوب | حدمات رفاهی، آموزشی و اماکن ورزی متناسب برای جوانان | ||
اجتماعی | اشتراکات اجتماعی و فرهنگی | زبان و گویش محلی، رسومات مذهبی ، فرهنگ های بومی و سنتی |
24
|
ارتباطات و پیوندهای خانوادگی | حس خوشایند داشتن خاطرات جمعی، ترغیب فرزندان به ازدواج در روستا، پایبندی به رسم و رسوم موجود در روستا، ترغیب جوانان به زندگی در روستا، خاطره‌داشتن از روزهای کودکی در روستا | ||
سلامت اجتماعی کشاورزان | آرامش، امنیت، امیدواری به بهبود شرایط |
جدول3. شاخص های تعلق مکانی در روستاهای منطقه مورد مطالعه
جدول 4. شاخص های توانمندسازی در روستاهای منطقه مورد مطالعه
شاخص | گویه | |||
احساس شایستگی | شناسایی راهبردهای مقابله با خشکسالی، داشتن ایده‌های مناسب برای سازگاری با خشکسالی، دقت در انجام کارها، داشتن مهارت مورد نیاز برای فعالیتهای مقابله با خشکسالی، داشتن اطلاعات لازم برای تغییر و سازش، افزایش درجة شناخت خود از منابع | |||
حق انتخاب و نیازها | توان تغییر کشت محصول در شرایط خشکسالی، به‌کارگیری تنوع شغلی با توجه به عدم آورد رودخانه هیرمند، تشکیل تشکل‌ها اختیار در تصمیمگیری امور زندگی، توانایی به‌کارگیری ابتکار برای انجام فعالیتی جانبی | |||
احساس موثر بودن | توان خلاقیت و نوآوری در مقابله با خشکسالی، داشتن امید به غلبه بر آثار خشکسالی ناشی از خشک شدن رودخانه هیرمند، سازش مناسب با خشکسالی، استفاده از تجربیات و دانش بومی، داشتن کنترل بر آنچه در زندگی روی میدهد. | |||
احساس معنی داری | درک عدم آورد رودخانه هیرمند و شدت خشکسالی، باور به مقابله با انجام فعالیت، درک و معنی خشکسالی و عدم وابستگی به منابع آب از کشور افغانستان، اطمینان از روی‌دادن خشکسالی، درک کاهش آب شرب و کشاورزی نسبت به سال های گذشته، باور به کمبود آب رودخانه هیرمند ، درک خطر، خودکارآمدگی با توجه به شرایط خشکسالی | |||
نتایج و بحث
وضعیت تاب آوري در برابر خشکسالی - قبل از بررسی و تحلیل آزمون تحلیل عاملی لازم است که وضعیت تاب آوری روستاییان در برابر خشکسالی پرداخته شود. مطابق جدول(5)، مهمترين هدف پژوهش با استفاده از مجموعه اي از متغيرها موردسنجش قرار گرفت که بر اساس نتايج مستخرج از پرسشنامه ميتوان اذعان داشت در زمان وقوع خشکسالي و عدمآورد رودخانه هیرمند، ميزان آمادگي جامعه نمونه در سطح پاييني ارزيابي شد و نيز در خصوص توان اقتصادی(از بين رفتن محصولات کشاورزي و برخورداري از توان اقتصادي براي بازگشت به حالت اوليه)، توان محیطزیستی (از بین رفتن تالاب بینالمللی هامون و اثرات ریزگردها و آلودگی ها محیط زیستی) توانمندسازی روانی(شرايط روحي و رواني در زمان خشکسالي) و میران تمایل به ماندگاری و عدم مهاجرت(میزان تعلق مکانی به منطقه) نتايج نشان از آن دارد که در برخي از موارد میانگینهای محاسبه شده بيانگر وضعيت مطلوب تابآوري است. براي مثال در ارتباط با توانمندی روانی در زمان وقوع خشکسالي، ميانگين محاسبه شده نشان از مطلوبیت متغیر دارد و در مقابل وضعيت آمادگي براي مقابله با خشکساليهاي شديد در سطح متوسطي قرار دارد. همچنین براي درک کلي وضعيت تاب آوري با توجه به سطح معناداري محاسبه شده (001/0) نشان از توافق معنادار بين نگرشهای ذهني کشاورزان در برابر خشکسالي است.
جدول5. وضعیت تاب آوري در برابر خشکسالی
مولفه | خیلی کم | کم | زیاد | خیلی زیاد | |||||||||
میزان توان اقتصادی برای برگشت به شرایط مطلوب | 25 | 9/57 | 10 | 1/7 | |||||||||
میزان توان محیط زیستی در برابر خشکسالی | 1/24 | 9/25 | 4/33 | 6/16 | |||||||||
توانمندسازی روحی و روانی در مقابل خشکسالی | 8/13 | 2/18 | 40 | 2/28 | |||||||||
میزان آمادگی و سازش به خشکسالی | 9/21 | 1 /15 | 1/45 | 9/17 | |||||||||
میزان تعلق مکانی و عدم تمایل به مهاجرت | 8/10 | 2/32 | 8/35 | 1/33 | |||||||||
میزان تاب آوری روستاییان در برابر خشکسالی ناشی از عدم آورد رودخانه هیرمند |
میانگین کل |
آماره تی |
انحراف معیار |
خطای استاندارد |
|
سطح معنی داری | فاصله اطمینان در سطح 95 درصد | ||||||
| کمترین | بیشترین | |||||||||||
52/2 | 96/3 | 96/0 | 06/0 |
| 0001/0 | 39/2 | 64/2 | ||||||
مأخذ: یافتههای تحقیق
با توجه به ميزان آمادگي پايين جامعه نمونه، ابتدا به بررسی عوامل موثر بر تاب آوری در برابر پدیده خشکسالی و سپس به ارتباط متغیرها با توجه به موءلفههای مورد نظر پرداخته شد. قبل از انجام تحقیق لازم است آزمون کفایت نمونهگیری با استفاده از آزمون کرویت بارتلت و آماره KMOانجام پذیرد. دو آزمون KMO و بارتلت در تحلیل عاملی به محققین این امکان را می‌دهند که قبل از اجرای تحلیل عاملی اکتشافی از بسندگی یا کفایت حجم نمونه و وجود کرویت در متغیرها مطمئن شده، سپس تحلیل عاملی را به کار برند. بنابراین قبل از انجام تحلیل عاملی ابتدا باید اطمینان حاصل کرد که آیا تعداد داده های موجود برای تحلیل عاملی مناسب هستند یا خیر؟ برای این منظور از شاخصهای KMO و آزمون بارتلت مطابق ذیل استفاده شده است. مقدار اين شاخص در بين دامنه صفر تا يک متغير است. اگر مقدار شاخص نزدیک به یک باشد (حداقل 0.6) داده های مورد نظر برای تحلیل عاملی مناسب هستند. در غیر این صورت (معمولاً کمتر از 0.6) نتایج تحلیل عاملی برای داده های مورد نظر مناسب نیستند. برای این دادهها، معیار کایزر-مایر-اولکین (KMO) 644/0 را نشان می دهد و بنابراین این شاخصها تقریباً مناسب برای تحلیل عاملی هستند. مقدار KMO بدست آمده برابر 644/0 است که رضایت بخش بودن تحلیل از طریق آزمون شاخصهای انتخابی جهت استفاده از تکنیک تحلیل عاملی را نشان می دهد. مقدار بارتلت نیز برابر 59/2222 به دست آمد که در سطح 95 درصد اطمینان معنی دار بود.
جدول 6. نتایج آزمون کرویت بارتلت
KMO آماره | 0/644 | |
آزمون کرویت بارتلت | کی دو | 2222/59 |
مقدار معنی داری | 0/0001 | |
مأخذ: یافتههای تحقیق
در مرحله بعدی در تحلیل عاملی، تعیین مقادیر ویژه عوامل استخراجی با چرخش و مقادیر عوامل استخراجی بدون چرخش است. اشتراکات اولیه برای استفاده از همه عناصر )عوامل) ممکن محاسبه می شود و همیشه برابر با 1 است. همچنین اشتراکات استخراجی فقط با استفاده از عوامل استخراج شده محاسبه می شوند، از اینرو این مقادیر مفیدترند. اگر مقدار مشترک گویه ای کمتر از 5/0 باشد، از تحلیل حذف میشود. همانگونه که در جدول(7) آورده شده است، چهار عامل اول دارای مقادیر بزرگتر از یک می باشند و جمعا 53/77 درصد از واریانس مجموعه 13 شاخص مذکور را تبیین می کنند که درصد مورد قبولی به شمار می آید. هر چه این مقدار به 100 نزدیک تر باشد تفسیر تعداد عامل های بهتر صورت گرفته است. به دلیل این که مقدار ویژه شاخص های بعدی کمتر از 1 است، معنی دار نبود و قابل استفاده در تحلیل های بعدی نمی باشند. برای تصمیمگیری در مورد اینکه کدام عوامل باید استخراج شوند، از نمودار سنگریزه استفاده می شود که در شکل(1) نشان داده شده است.
شکل 1. نمودار سنگریزه در عوامل مؤثر بر تاب آوری
جدول 7. آماره های مربوط به چهار عامل استخراج شده
ردیف | عامل | مقدار ویژه | درصد واریانس ویژه | درصد تجمعی واریانس | مقدار ویژه بعد از دوران | درصد واریانس بعد از دوران |
1 | اول | 4/32 | 33/30 | 33/30 | 80/3 | 29/ 25 |
2 | دوم | 2/88 | 22/21 | 55/51 | 2/77 | 21/30 |
3 | سوم | 1/77 | 67/13 | 18/69 | 25/2 | 33/17 |
4 | چهارم | 1 /08 | 34/8 | 53/77 | 25/1 | 64/9 |
مأخذ: یافتههای تحقیق
در جدول (8) با استفاده از چرخه واریماکس، بارهای عاملی هریک از متغیرها در چهار عامل باقی مانده پس از چرخش بدست آمد. با استفاده از این روش که حاوی ضرایب شاخصهای معرفی شده در عاملهای استخراجی است، اهمیت و نقش هر یک از شاخصها را در شکل گیری عامل ها نشان می دهد. با توجه به میزان همبستگی هریک از شاخصها میتوان اسامی یا عناوینی مناسبی را برای هر یک از عامل ها انتخاب کرد. هر چقدر مقدار قدر مطلق این ضرایب بیشتر باشد، عامل مربوطه نقش بیشتری در کل تغییرات (واریانس) متغیر مورد نظر دارد لذا با توجه به چهار عامل، عامل اول که دارای مقدار ویژه این عامل 32/4 است که به تنهایی 30/33 درصد از واریانس جامعه را محاسبه میکند و بیشترین تأثیر را بین چهارم عامل مؤثر دارد و کمترین عامل موثر مربوط به عامل چهارم یعنی مدیریت کاربری اراضی است.
جدول8. تجزیه به مؤلفه های اصلی با استفاده از روش چرخش Varimax
عامل | مولفه | گویه | بارعاملی |
1 | مدیریت و تنوع فعالیت اقتصادی و اشتغال | قابلیت سازگاری و تطبیق با شرایط خشکسالی | 90/0 |
تنوع فعالیت اقتصادی و اشتغال در مقابله با خشکسالی | 89/0 | ||
انعطاف پذیری در مقابله با خشکسالی | 91/0 | ||
خلاقیت و نوآوری در مقابله با خشکسالی | 91/0 | ||
2
| برخورداری از حمایت دولت | حمایت های دولت و توانایی مقابله با آسیب پذیری در مقابله با خشکسالی | 86/0 |
دریافت وام بدون بهره و بلاعوض | 68/0 | ||
کاهش نقدینگی کشاورزان | 77/0 | ||
ثبات در بازار | 73/0 | ||
3 | توسعه و مدیریت فعالیت های محیط زیستی | ادغام فعالیت های غیرکشاورزی بدون ضرر به طبیعت | 84/0 |
رونق گردشگری روستا و ساخت و ساز های زیستی | 76/0 | ||
ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی و توزیع ناشی از منابع محلی و زیست منطقه ای | 74/0 | ||
4 | مدیریت اراضی
| تغییر کاربری اراضی | 76/0 |
بایرگذاشتن اراضی با توجه به ریزگردها | 83/0 |
مأخذ: یافتههای تحقیق
نتایج جدول(9)، نشان می دهد که از بین عامل های موثر بر تابآوری روستاییان در برابر اثرات خشکسالی، عامل مدیریت و تنوع فعالیت اقتصادی و اشتغال با وزن نهائی311/0 در رتبه اول، عامل برخورداری از حمایت دولت با وزن 288/0 در رتبه دوم، عامل توسعه و مدیریت فعالیت های محیط زیستی با وزن 257/0 در رتبه سوم و مدیریت اراضی با وزن نهایی 144/0 در رتبه چهارم قرار گرفت.
جدول 9 . وزن عامل های موثر بر تاب آوری اقتصادی روستاییان در برابر اثرات خشکسالی
وزن نهایی | عامل ارزیابی |
311/0 288/0 257/0 144/0 | مدیریت و تنوع فعالیت اقتصادی و اشتغال برخورداری از حمایت دولت توسعه و مدیریت فعالیت های محیط زیستی مدیریت اراضی |
مأخذ: یافتههای تحقیق
بررسی همبستگی بین متغیرهای فردی سن و تحصیلات در بین جامعه روستایی مورد مطالعه با مولفه های تعلق مکانی، توانمندسازی و تاب آوری نشان دادند که همبستگی قابل توجهی بین متغیر سن و مولفه ها برقرار می باشد، به طوری که با افزایش سن، سطح تعلق مکانی افراد افزایش داشته که شاید دلیل این امر در سنین بالاتر وابستگی بیشتر آنها به مکان های روستایی باشد و بر عکس انگیزه مهاجرت در بین افراد جوان تر جمعیت روستایی بیشتر بوده و بنابراین سطح تعلق مکانی نیز پایین تر است. ضریب همبستگی بین سطح تحصیلات و مولفه های پژوهش نشان داد که با افزایش سطح تحصیلات و آگاهی جمعیت روستایی، میزان تعلق مکانی کاهش و میزان توانمندسازی افزایش می یابد. (با افزایش آگاهی و اطلاعات، زمینه ایجاد فرصتهایی چون خدمات بازاریابی و ... فراهم میشود).
همبستگی اسپیرمن بین متغیر سن و تحصیلات با میزان تاب آوری افراد نیز نشان داد که هم افراد مسن تر و هم افراد تحصیل کرده (به جهت میزان انعطاف پذیری کمتر در جوامع روستایی با توجه به امکانات محدود و شرایط خشکسالی و نبود آورد رودخانه هیرمند) میزان تاب آوری پایینی دارند (جدول 10).
جدول 10. همبستگی بین مولفه های توانمندسازی، تعلق مکانی و تاب آوری با ویژگی های فردی سن و تحصیلات
همبستگی اسپیرمن | توانمندسازی | تعلق مکانی | تاب آوری | |||
متغیرها | ضریب همبستگی | سطخ معنی داری | ضریب همبستگی | سطخ معنی داری | ضریب همبستگی | سطخ معنی داری |
سن | 21 /0- | 0001/0 | 20/0 | 0001/0 | 39/0- | 0001/0 |
تحصیلات | 24/0 | 0270/0 | 3/0- | 0100/0 | 43/0- | 0001/0 |
مأخذ: یافتههای تحقیق
نتایج آزمون همستگی پیرسون بین شاخص های حس تعلق و متغیرهای تعلق مکانی، توانمندسازی و تاب آوری جمعیت روستایی نشان میدهد که بین عوامل مورد بررسی(اقتصادی، محیط زیستی، کالبدی و اجتماعی) با شاخص های تعلق مکانی، توانمندسازی و تاب آوری رابطه معنی دار و مثبت وجود دارد که در مقایسه های زوجی و اثرات آنها بر یکدیگر نتایج متفاوت تر است به گونه ای که حداکثر همبستگی با امکانات شغلی با مقدار ضریب همبستگی 71/0 وجود داشته و کمترین همبستگی مربوط به شاخص های زیبایی و زیرساخت روستا و تنوع گیاهی و منابع طبیعی با مقدار ضریب همبستگی 24/0 و 25/0 می باشند (جدول 11).
جدول 11. همبستگی بین حس تعلق مکانی با توانمندسازی و تاب آوری جمعیت روستایی
مولفه ها | شاخص متغیر مستقل
| تعلق مکانی | توانمندسازی | تاب آوری | |||||
ضریب همبستگی | سطخ معنی داری | ضریب همبستگی | سطخ معنی داری | ضریب همبستگی | سطح معنی داری | ||||
اقتصادی | هزینه های روزمره زندگی | 56/0 | 0001/0 | 44/0- | 0001/0 | 75/0- | 0010/0 | ||
درآمد کشاورزان | 73/0 | 0001/0 | 56/0 | 0001/0 | 71/0 | 0001/0 | |||
زمین ها و دارایی ها | 52/0 | 0001/0 | 65/0 | 0001/0 | 67/0 | 0001/0 | |||
امکانات شغلی | 71/0 | 0001/0 | 77/0 | 0001/0 | 61/0 | 0001/0 | |||
محیط زیستی | تنوع گیاهی و منابع طبیعی | 25/0 | 0001/0 | 09 /0 | 0600/0 | 31/0 | 010/0 | ||
محیط بکر روستا | 63/0 | 0001/0 | 12/0 | 0100/0 | 51/0 | 0200/0 | |||
زیرساختی و کالبدی | زیبایی و زیرساخت روستا | 24/0 | 0100/0 | 21/0 | 0300/0 | 34/0 | 0200/0 | ||
دسترسی به خدمات رفاهی، آموزشی و ورزشی مطلوب | 45/0 | 0001/0 | 67/0 | 0001/0 | 70/0 | 0000/0 | |||
اجتماعی | اشتراکات اجتماعی و فرهنگی | 65/0 | 0001/0 | 32/0 | 0001/0 | 45/0 | 0001/0 | ||
ارتباطات و پیوندهای خانوادگی | 68/0 | 0001/0 | 34/0 | 0001/0 | 23/0 | 0001/0 | |||
سلامت اجتماعی کشاورزان | 45/0 | 0001/0 | 43/0 | 0001/0 | 39/0 | 0200/0 | |||
مأخذ: یافتههای تحقیق
بر اساس نتايج مستخرج از پرسشنامه مطابق شکل 2 و تحليل رگرسيون چندگانه مي توان اذعان داشت که از بين دو عامل اقتصادي و عامل محیط زیستی، بعد اقتصادي با توجه به نتايج محاسبه شده تأثیر بيشتري در ميزان تاب آوري در برابر خشکسالي دارد. لذا اين فرض که در ميزان تاب آوري در برابر خشکسالي، وضعيت اقتصادي بيش از وضعیت محیط زیستی نقش دارد، اثبات مي شود.
|
346/0 |
184/0
|
شکل2- سهم و اثرگذاری هریک از عوامل در برابر خشکسالی
پس از اعمال وزن به گویه های پژوهش، با استفاده از تکنیک سلسله مراتبی اقدام به تعیین میزان تابآوری مناطق گردید. با توجه به نتایج نهایی حاصل از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی، حوزه زابل با وزن 390/0 بالاترین سطح تاب آوری و به ترتیب زهک با وزن 301/0، هیرمند 299/0، هامون 288/0 و نیمروز 21/0 سطوح بعدی از تاب آوری را به خود اختصاص دادند. لذا با توجه به نتایج فوق، شهرستان های زابل و زهک بالاترین و شهرستان نیمروز پایین ترین سطح از تاب آوری را دارد. میزان تاب آوری کل روستاها نیز 314/0 برآورد گردید که با توجه به میزان فاصله آن از مقدار ایده آل می توان گفت این میزان در سطح مطلوبی قرار ندارد(جدول 2).
نتیجهگیری و پیشنهادها
با توجه به اینکه وقوع بلاياي طبيعي، به عنوان پديده اي تکرارپذير است که در برخي از موارد با آسيب هاي شديد مادي ـ معنوي همراه است. از اینرو در این تحقیق تلاش شد با مبنا قرار دادن رويکردها و الگوهاي مختلف، با تدوين سیاست ها و برنامه های مناسبي در راستاي کاهش خسارات خشکسالی در منطقه سیستان گام برداشته شود. يکي از اين نوع رويکردها، بررسي تاب آوري کشاورزان در برابر بلاياي طبيعي (حشکسالی) و عدم آورد رودخانه هیرمند است. پدیده خشکسالی یک واقعیت طبیعی اقلیم است که ویژگی‌های آن به‌طور چشمگیری از مکانی به مکان دیگر متفاوت است و کم و بیش در همة نواحی روی میدهد و از مهمترين چالش هاي آن مي توان کاهش راندمان محصولات، کاهش درآمد و در صورت تکرار مهاجرت را نام برد. مقابله با خشکسالي از جنبه هاي مختلف داراي اهميت است که بخشي از آن مرتبط با عملکرد مديران در ارتباط با رایزنی های با حق آبه رودخانه هیرمند با کشور افغانستان و بخشي مرتبط با روستاییان(کشاورزان) است. ساکنان جوامع روستایی در مقایسه با جوامع شهری با توجه به وابستگی زیاد معیشتشان به نزولات جوّی و قدرت کم مقابله آسیب‌پذیری بیشتری در مواجهه با این رویداد طبیعی دارند؛ بر این اساس پیش‌شرط هرگونه برنامه‌ریزی برای پایدارسازی معیشت جوامع روستایی، تاب آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی، سنجش میزان توانمندی روانی، حس تعلق مکانی و ارتباط بین آنها است. بر همين اساس در اين پژوهش به تحليل وضعيت تاب آوري کشاورزان منطقه سیستان و نيز عوامل مؤثر بر ميزان تاب آوري آنها با توجه به خشک شدن رودخانه هیرمند در نتیجه بدعهدی طرف افغانی اقدام گرديد.
نتايج نشان داد که وضعيت تابآوري کشاورزان محدوده مورد مطالعه کمتر از حد متوسط قرار دارد. در وضعيت تاب آوري کشاورزان در برابر خشکسالي عوامل مختلفي تأثیر دارند که اين موضوع نيز در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار گرفت و نتايج نشان از آن داشت که در بين ابعاد تاب آوری، عوامل اقتصادي نقش و تأثیر بيشتري در ميزان تاب آوري کشاورزان ايفا مي کند.
نتایج گروه‌بندی سطوح حس تعلق مکان خانوارهای مطالعه‌شده در شرایط خشکسالی نشان داد بیشتر خانوارها از میزان تاب آوری کمی برخوردارند که از این میان زابل و زهک وضعبت بهتری داشتند. علاوه بر این، نتایج نشان داد شهرستان های زابل و زهک بیشترین توانمندی را برای مقابله با خشکسالی داشتند. در تحلیل این یافته نتایج نشان داد که در روستاهایی که حس تعلق مکانی زیادی داشتند، توانمندی نیز زیاد بود.
به‌منظور بررسی روابط بین متغیرهای پژوهش از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج نشان داد ابعاد مؤلفه‌های حس تعلق مکانی رابطة مثبت و معنا‌داری با توانمندی روانی خانوارهای روستایی منطقه سیستان دارد؛ به بیان دیگر افرادی که باور دارند خشکسالی روی داده است و به تأثیر معنادار خود در این شرایط آگاهی و ازنظر روانی به توان مقابله و مهارت خود در مقابله با آن اعتماد دارند، همچنین به این می‌اندیشند که بر خشکسالی غلبه کنند و توان و کنترل بیشتری بر محیط و معاش خود دارند و قادرند تصمیمات و شایستگی‌های خود را عملی کنند، از توانمندی روانی بیشتری برخوردارند. نتایج این بخش با یافتههای سیم (2011)، کیفل (2016)، زویرس و همکاران (2016)، گروس و براون (2008) و جان و خیانگ (2011) همسوست.
با توجه به یافته های فوق، در مجموع میتوان بیان داشت تابآوری اقتصادی و محیط زیستی کشاورزان منطقه سیستان در برابر پدیده خشکسالی پایین است که در این راستا پیشنهادات زیر مطرح میشود:
- اهتمام ویژه دولت و اتخاذ سیاست های مناسب دولتمردان و رایزنی از طریق سازمان بین المللی در خصوص حق آبه سیستان؛
-با توجه به خشکسالی های اخیر در منطقه سیستان و عدم آورد آب روخانه هیرمند و نیز کاهش فعالیت کشاورزی در مناطق 5 گانه سیستان، توسعه مشاغل خانگی، صنایع دستی، تولیدات روستایی در حوزه روستاها، تسهیل شرايط دریافت و پرداخت وام و ایجاد انگیزه در بین جوانان روستایی جهت اشتغال در بخش کشاورزی مَد نظر قرار گیرد و بایستی زمینه اشتغال را به منظور تحقق عوامل تاب آوری روستاییان در روستاها و به تبع آن ایجاد امنیت پایدار در سطح روستاها، فراهم ساخت.
- بهبود تاب آوری و سازگاری بین خانوارهای روستایی منطقه سیستان به کمک افراد معتمد و رهبران افکار برای تقویت حس همبستگی و انسجام اجتماعی به‌منظور مقابله با خشکسالی(ایجاد و تقویت تعاونی ها، انجمن ها و تشکلهای کشاورزی) ؛
- ارائة اطلاعات دربارة شیوه‌های مناسب تاب آوری و مقابله با خشکسالی و نحوة حفظ معاش جوامع روستایی منطقه(تشکیل کارگاههای آموزشی جهت انتخاب الگوی بهینه کشت)؛
- مشارکت کشاورزان در تمامی مراحل اجرایی برنامه‌های مقابله‌ای و تاب آورسازی در شرایط خشکسالی با تهيه و اجراي برنامه های راهبردي محلي و ايجاد مؤسسات و نهادهاي محلي
راهبردها:
برگزاری میزگردهای گروهی در مورد مدیریت بهینه آب، تنوع بخشی فعالیتهای اقتصادی با دگرگونی در ساخت تک بعدی اقتصاد روستایی و توسعه بیمه محصولات کشاورزی
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در مطالعه حاضر فرمهای رضایت‌نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنیها تکمیل شد.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری دانشگاه زابل میباشد که بدین‌وسیله از معاونت پژوهشی دانشگاه سپاسگزاری میشود.
مشارکت نویسندگان
طراحی و ایده پردازی: ماشالله سالارپور؛ روش‌شناسی و تحلیل دادهها: مهدیه قویدل، ماشاالله سالارپور، سامان ضیایی، علیرضا کیخا؛ نظارت: ماشالله سالارپور و نگارش نهایی: مهدیه قویدل
تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.
References:
1. Akbarian Rounizi S, Ramzanzadeh Lesboi M, Analysis of farmers' resilience against drought with emphasis on economic factors and social capital in rural areas (case study: Roniz village, Estehban city). Rural Research, 230-243.
2. Ashkenazy A, Chebach T. C, Knickel K, Peter S, Horowitz B, Offenbach R, Operationalising resilience in farms and rural regions–Findings from fourteen case studies. Journal of Rural Studies, 2018; 59: 211-221.
3. Badri S A, Ramezanzadeh Lasboei M, Asgary A, Ghadirimasom M, Salmani M, The role of local management in improving resilience to natural disasters with emphasis on floods. Journal of Emergency Management, 2013; 2(1), 39-50.
4. Cutter S. L, Barnes L, Berry M, Burton C, Evans E., Tate E., Webb, J, A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global environmental change, 2008: 18(4), 598-606.
5. Cutter S.L, Ash K.D, Christopher T.E. Urban–Rural Differences in Disaster Resilience, Annals of the American Association of Geographers. 2016; 106 : 1236- 1252.
6. Ebrahimi I. Explaining the position of reverse migration in the reconstruction of the northern villages of Ardabil province, New Attitudes in Human Geography Quarterly. 2016; 8 (4): 173-192. [DOI :20.1001.1.66972251.1395.8.4.12.2].
7. Eftekhari A.R, Moosavi S.M, Poortaheri M, Farajzadeh M, Analysis of the role of livelihood diversity to rural household resilience in drought condition: case study of the drought exposed areas of Isfahan province, Journal rural research, 2014; 5(3), 639-662.
8. Figueroa E, Rotarou E.S. Sustainable Development or Eco-Collapse: Lessons for Tourism and Development from Easter Island. 2016; 8: 1- 26.
9. Gupta K. S, Gupta M. The woes of women in drought: Social, Environmental and economic impact, Women and enviromrnts international Managazine, Artisanal and Small-Scale Gold Mining: Women and Health, 2013; 12-14.
10. Hakimi, H., Mabudi, M.T., Alizadeh, P. (2017) An Analysis of Individual Resilience of Informal Settlement Residents against Environmental Hazard (Case study: Urmia City), Geography and urban planning research, 5(2), pp. 173-198.
11. Lakzaianpour Gh, Chari M M, the effect of Hirmand border river on water conditions and environmental issues of Sistan region, studies of environment, natural resources and sustainable development, 1400: 15-24.
12. Mohammadi S, Manouchehri S, Analytical investigation on the relationship between livability and resilience of rural communities, a case study: the villages of Marivan city; 2017; 8(4): 89-110.
13. Mokhtari D, Saleh I, The analysis of Economic and Social Dimensions of Drought and Its Effects on Rural Households in Sistan Region, 6th National Conference of Agricultural Economics, Ferdowsi University of Mashhad, 2007.
14. Mubaya C.P, Njuki J, Mutsvangwa E.P, Mugabe F.T, Nanja D. Climate variability and change or multiple stressors? Farmer perceptions regarding threats to livelihoods in Zimbabwe and Zambia. J. Environ. Manag. 2012;102: 9–17. [DOI http://dx.doi.org/10.1016/j.jenvman.2012.02.005].
15. Nairizi S, Drought management strategis risk management versus crises management, Retrived from the world wide web: http://www.wg-iadws.icid online.org/international workshop/, 2003.
16. Petzold, J., Ratter, B. M. (). Climate change adaptation under a social capital approach–An analytical framework for small islands. Ocean & Coastal Management, 2015;112: 36-43.
17. Ramezanzadeh Lasbooi M, Badri S. A, Asgari A, Salmani M, Ghadiri Masom M, Rural resilience sample tourism regions on multiple attribute decision making (Case study: Cheshmeh Kileh branch, Tonekabon county and Sardabrood branch, Kelardasht county). Journal of Tourism Planning and Development, 2013;1(3): 131-155.
18. Rezaei M.R, Rafieian M, The resilience reinforcement to reduce the effects of natural disasters in rural areas. First International Conference on Rural Settlements, Bonyad Maskan, Tehran. 2010.
19. Sadeghloo T, Sojasi S, Survey relationship between rural settlement livability and rural resilience in front of natural disaster in rural areas of Mravehtapeh and Palizan County, Journal of Emergency Management, 2015; 3(2): 37-44.
20. Salehi E, Aghababaei M. T., Sarmadi, H., & Farzad Behtish, M. R, [Considering the environment resiliency by use of cause model (Persian)]. Journal of Environmental Studies; 2011: 37(59), 99-112.
21. Sanyal, Saswata & Jayant K. Routray. (2016). Social capital for disaster risk reduction and management with empirical evidences from Sundarbans of India, International Journal of Disaster Risk Reduction, Volume 19, October 2016, 101-111.
22. Sarvarinejad A, Sargazi H, Agricultural problems of Sistan region and proposed solutions, National Conference on the Development of Sistan, Zabol, 1400.
23. Savari M, Moradi A, investigate the factors affecting the improvement of the livability of rural households in drought conditions in Hendijan city, Space Economics and Rural Development Quarterly. 2018; 8(4): 219-242.
24. Sejasi ghedari H, Saadati R. Factors and components affecting the increase of place belonging and persistence of young people in rural environments (Case study: Fazal Dehistan, Neishabur County). Geography and Planning, 2018; 23(69): 105-126.
25. Sharfi L, Zarafshani, K. Economic Vulnerability Assessment of Social Farmers against Drought (Case Study: Kermanshah Wheat Growers), Rural Research. 2009; 4(4): 129-154. [DOI :https://sid.ir/paper/180868/fa].
26. Singh P.K, Nair A. Livelihood vulnerability assessment to climate variability and change using fuzzy cognitive mapping approach, Clim. Change. 2014; 127:475-491. [DOI : http://dx.doi.org/10.1007/s10584-014-1275-0].
27. Soleimani M, Athari Seyed A, Miri Gh, Field investigation of the impact of Afghanistan's water policies on the Sistan region. 2019; 5(3): 89-109.
28. Tavakoli M, Mousavi, S. M., Analysis of the effect of the sense of place of belonging of Shia border women on migration in (Sistan Region), Shia Women's quarterly; 2008: 21, 161-185.
29. Yong An G, Pearce S., A Beginner’s Guide to Factor Analysis: Focusing on Exploratory Factor Analysis, Tutorials in Quantitative Methods for Psychology; 2013: 9(2, 79-94.