جایگاه و تضمینات اصل برائت در حقوق اسلامی و حقوق عمومی با تأکید بر آرای دیوان عدالت اداری

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

مجتبی همتی ¹ (استادیار گروه حقوق عمومی و بین الملل، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران)
مهدی زینال زاده ² (کارشناس ارشد حقوق عمومی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران)
امیر سرمستی ³ (دانشجوی دکتری حقوق عمومی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1397/11/17 تاریخ پذیرش : 1398/08/13 تاریخ انتشار : 1400/06/01

کلید واژه: حقوق عمومی, اصل برائت, حقوق اسلامی, تضمینات, آرای دیوان عدالت اداری,

چکیده مقاله :

در حقوق اسلامی، در موارد شک در وجود تکلیف و عدم ارائه‌ی ادله‌ای دال بر اعمال تکلیف، باید اصل را بر عدم وجود تکلیف گذاشت و بدین طریق از تحمیل مسؤولیت بر اشخاص خودداری کرد اما به لحاظ حقوقی، این اصل از مقتضیات عدالت قضایی و نیز حمایت‌کننده‌ی آزادی و حیثیت اشخاص می‌باشد. قلمرو اصل برائت در حقوق موضوعه، عامتر از حقوق اسلامی است اما وجه اشتراک این اصل در هر دو حوزه، اصل عدم می باشد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، درصدد پاسخگویی به این سوال است که جایگاه و تضمینات اصل برائت در حقوق عمومی، حقوق اسلامی و آرای دیوان عدالت اداری چیست؟برآیند مقاله این است که اصل برائت آن گونه که در حقوق کیفری و محاکم جزایی با الهام از حقوق اسلامی مورد استناد واقع می‌شود، در حوزه حقوق عمومی توسط مراجع اداری و مراجع دادرسی اداری مورد استناد قرار نگرفته و تعدادی از شعب دیوان عدالت اداری در مقام نظارت بر آرای مراجع دادرسی اداری شبه کیفری، به تضمینات این اصل استناد کرده و آنرا یکی از اصول دادرسی اداری منصفانه قلمداد کرده اند؛ اصلی که به موجب آن، نمی‌توان بدون توجه دلیل بر شخص، مسئولیتی را بر وی اعمال نمود یا آزادی عمل او را محدود نمود.این رویکرد اگر به صورت گسترده و جدی توسط همه شعب دیوان عدالت اداری( و نه چند شعبه)دنبال شود، می تواند عملکرد مراجع اداری و مراجع دادرسی اداری شبه کیفری را منصفانه و موجه سازد.

چکیده انگلیسی:

In Islamic law, in cases of doubt in the presence of the duty and failure to provide evidence of the conduct of the duty, the principle should be based on the absence of the duty and thus not imposing a responsibility on individuals. In the legal term, this principle is based on the requirements of judicial justice and supports the freedom and dignity of individuals. The extent of the principle of innocence is very wide and inclusive than Islamic law but the commonality of this principle in both areas is alesalat ol adam. This article, using a descriptive-analytical method and using library sources, seeks to answer this question: What is place and guarantees of the principle of innocence in Islamic and public law and in the judgments of Administrative Justice Court? Conclusion of this article is that the principle of innocence and its guarantees, as referred to in criminal law, in the field of public law has not been cited by the administrative proceedings authorities and a number of branches of the Administrative Justice Court, in judicial controlling of quasi-criminal administrative bodies, have referred to the guarantees of the principle of innocence and have considered them as one of the principles of fair administrative hearing. According to this principle, one cannot be held accountable or be restricted his freedom without giving any reason; An approach that if pursued extensively and severely by all branches of the administrative Justice Court can improve the performance of administrative authorities and quasi-criminal administrative bodies.

منابع و مأخذ:

1. اردبیلی، محمدعلی (1396). حقوق جزای عمومی. جلد 1 . تهران: میزان.


2. استوارسنگری، کورش (1396). لزوم رعایت اصول دادرسی عادلانه در رسیدگی هیات های گزینش، دو فصلنامه رویه قضایی شعب دیوان عدالت اداری، معاونت حقوقی، پیشگیری و پژوهش دیوان عدالت اداری، شماره 4، صص29-37.


3. استوارسنگری،کورش؛ شاکری،حمید. (1396). صیانت از آزادی‌ها در آرای دیوان عدالت اداری،جستارهای حقوق عمومی، شماره1، صص90-123.


4. اشرف، صدیقه. (1385). قاعده جب جلوه­ای از رحمت الهی در باب مجازات­ها، فقه و تاریخ تمدن، شماره 7و8، صص33-46.


5. اکبری، فرناز. (1387). اصل برائت در گذار تاریخ، مجله حقوقی دادگستری، شماره 62و63، صص182-210.


6. امام جمعه، سیده مرضیه (1392). مطالعه تطبیقی اصل برائت در حقوق کیفری ایران و فرانسه، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری.


7. ایروانی، باقر (1382). الحلقه الثالثه فی اسلوبها الثانی، جلد 3، قم: محبین


8. ایزدی فرد، علی اکبر؛ محسنی دهکلانی، محمد؛ قندور بیجارپس، اسماعیل (1396). قلمرو قاعده‌ی قبح عقاب بلابیان در شبهات موضوعیه. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 16، صص69-92.


9. آقایی، محمدعلی (1387). قاعده درء و اصل برائت؛ مجرای شمول، اشتراک یا افتراق، تحقیقات حقوقی آزاد، شماره چهارم، صص11-35.


10. بابایی‌مهر، علی (1388). تفسیر و اصول و مبانی آن در حقوق عمومی، حقوق خصوصی، شماره 14، صص167-196.


11. بی­آزارشیرازی، عبدالکریم (1377). قرآن ناطق، جلد2. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.


12. بیستونی، محمد (1390). ترجمه مجمع­البیان فی تفسیرالقرآن، جلد2. قم: بیان جوان.


13. پتفت،آرین؛ مرکزمالمیری، احمد (1397). مفهوم و قلمرو اصول کلی حقوق اداری: امکان و چگونگی استناد به آن در رسیدگی‌های قضایی. تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.


14. پژوهشگاه قوه قضاییه (1392). نظارت قضایی بر اعمال صلاحیت های اختیاری. تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.


15. تسخیری، محمدعلی (1383). القواعدالاصولیه و الفقهیه علی مذهب الامامیه، جلد3. تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.


16. تقی­زاده­واشان، ابراهیم (1373). اصول حاکم بر مجازات­ها. پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید بهشتی


17. جعفری لنگرودی،محمدجعفر (1392). ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.


18. حکیم، عبدالصاحب (1414). منتقی­الاصول، جلد 4، لبنان: الامیر.


19. حیدری، علی نقی (1387). اصول الاستنباط فی اصول الفقه. محسن غرویان و علی شیروانی. قم: دارالفکر.


20. خرازی، محسن (1427). عمده­الاصول، جلد 5. قم: موسسه در راه حق.


21. خویی، ابوالقاسم (1422). مصباح­الاصول، جلد 2. قم: مکتبه الداوری.


22. رحمدل، منصور. ( 1385). قانون اساسی ایران و اصل برائت، نشریه حقوق اساسی، شماره 6 و 7،صص109-131.


23. رستمی، مرتضی (1392). سازکارهای حمایت از حقوق مکتسبه اشخاص حقیقی در کشور بیگانه. تهران: خرسندی.


24. سرمست بناب، باقر (1387). اصل برائت در حقوق کیفری. تهران: نشر دادگستر.


25. سند، محمد. (1437). بحوث فی القواعد الفقهیه. مشتاق ساعدی. جلد4. تهران: موسسه الصادق.


26. سیفی­مازندرانی، علی­اکبر (1385). مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الاساسیه، جلد2. قم: موسسه النشر الاسلامی.


27. شریعتی، روح الله (1393). قواعد فقه سیاسی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.


28. شمس­ناتری، محمدابراهیم (1383). اصل­ برائت و موارد عدول از آن در حقوق کیفری. تهران: سمت.


29. صدوق، محمد بن علی (1403). خصال، جلد 2. قم: جامعه مدرسین.


30. طباطبایی، محمدحسین (1374). تفسیر المیزان، سیدمحمدباقر موسوی همدانی. جلد 13 و 15. قم: دفتر انتشارات اسلامی.


31. طباطبایی­فر، محسن (1393). وجوه فقهی نقش مردم در حکومت. تهران: نی


32. طبرسی، فضل بن حسن (1420). تفسیر جوامع الجامع. جلد 2. قم: موسسه نشر اسلامی.


33. عبدالهیان، امید؛ رفیعی، محمدرضا (1397). راهکارهای ارتقای رسیدگی عادلانه در مراجع اختصاصی غیرقضایی. تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.


34. عمید زنجانی، عباسعلی (1391). قواعد فقه. جلد دوم. تهران: سمت.


35. فرج­زاده­فسایی، مجید (1395). شرح اصول فقه.جلد 3. قم: دارالتفسیر.


36. فیروزیان‌حاجی، ابراهیم (1397). اصل برائت و حقوق شهروندی و ریشه‌های آن، پژوهش دینی، شماره36، صص165-182.


37. قافی، حسین (1390). اصل برائت و کاربرد آن در حقوق، پژوهش های حقوقی، شماره 11،صص94-114.


38. قافی، حسین، شریعتی­فرانی، سعید و علی عسکری، سعیدرضا (1392). اصول فقه کاربردی، جلد3. تهران: سمت.


39. قمی، علی بن ابراهیم (1376). تفسیر قمی. قم: دارالکتاب.


40. کاتوزیان، ناصر (1377). فلسفه حقوق. جلد اول. تهران: میزان.


41. لطفی، اسدالله (1377). بررسی قاعده جب، مجله مشکوه، شماره 58و59، صص215-231.


42. لطفی، حسن (1394). نقض رای هیئت حل اختلاف کار به دلیل عدم رعایت حق دفاع و دادرسی منصفانه، رویه قضایی حقوق عمومی، شماره 10و11، صص39-52.


43. محقق داماد، مصطفی (1387). مباحثی در اصول فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.


44. محقق داماد، مصطفی (1395). قواعد فقه. جلد 4. تهران: مرکز نشر علوم انسانی.


45. محمدی،ابوالحسن (1383). اصول فقه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.


46. مدرسی، حیدرعلی (بی­تا). هدایه­الاصول فی شرح کفایه­الاصول. جلد 2. قم: المطبعه­العلمیه.


47. مطهری، مرتضی (1378. خاتمیت. تهران: صدرا.


48. مکارم شیرازی، ناصر (1363). تفسیر نمونه. جلد دوم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.


49. مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه. جلد بیست و چهارم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.


50. ملکی، احسان (1386). بررسی تطبیقی قاعده عطف بماسبق نشدن قوانین جزایی در حقوق اسلام، حقوق موضوعه ایران و نظام حقوقی کامن‌لا، بلاغ مبین، شماره 11 و 12، صص3-34.


51. ملکی­اصفهانی، مجتبی (1379). فرهنگ اصطلاحات اصول، جلد 1. قم: عالمه.


52. منتظری، حسینعلی (1384). مجمع­الفوائد. قم: سایه.


53. ­موحدی­لنکرانی، محمد فاضل (1379). سیری کامل در اصول فقه. جلد 12. قم: فیضیه.


54. موسسه دایره­المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم­السلام (1395). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم­السلام، جلد 6. قم: موسسه دایره­المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم­السلام.


55. موسوی­بجنوردی، محمد (1401). قواعد فقهیه.جلد1. تهران: موسسه چاپ و نشر عروج.


56. مولابیگی، غلامرضا ( 1395). صلاحیت و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری. تهران: جنگل.


57. مؤذن‌زادگان، حسن علی؛ غلامعلی‌زاده، حسن (1388). بررسی تحلیلی جایگاه تفسیر شک به نفع متهم در حقوق کیفری. پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 30، صص141-159.


58. نصیری، محمد (1383). حقوق بین الملل خصوصی. تهران: آگه.


59. ولایی، عیسی (1387). فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول. تهران: نی.


60. هاشمی­رفسنجانی، اکبر (1386). تفسیر راهنما، جلد 18. قم: بوستان کتاب.


61. هداوند، مهدی؛ آقایی­طوق، ­مسلم (1394). دادگاه‌های اختصاصی اداری در پرتو اصول و آیین‌های دادرسی منصفانه. تهران: خرسندی.


62. هداوند، مهدی؛ مشهدی،علی (1388). اصول حقوق اداری در پرتو آراء دیوان عدالت اداری همراه با مطالعه تطبیقی در حقوق فرانسه، سوئیس، آلمان، مصر، لبنان، انگلیس و آمریکا. تهران: خرسندی.


63. هداوند،مهدی؛کاظمی،داود (1392). تاملی بر اصول مدرن حقوق اداری در قانون مدیریت خدمات کشوری، راهبرد، دوره 22، شماره67،صص63-93.


64. یاوری، اسدالله؛ مرادی­برلیان، مهدی؛ مهرآرام، پرهام (1396). اصول و معیارهای تفسیر قضایی در حقوق عمومی. تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.

Abdolhian, O. & Rafiei, M. (2019). Strategies to promote fair proceedings in specialized non-judicial authorities. Tehran: Judiciary Press and Publications Center.

Amid Zanjani, A. (2012). Rules of Jurisprudence. Tehran: Samt.

Ardabili, M. (2017). General Criminal Law. Tehran: Mizan.

Biazar Shirazi, A. (1998) Quran Nategh. Tehran: Islamic Culture Publishing Office.

Bistoni, M. (2001). translation of Majma 'al-Bayyan fi Tafsir al-Quran. Qom: Bayan Javan.

Hadavand, M. & Aghaei Toogh, M. (2015). Special administrative courts in the light of the principles and procedures of fair trials. Tehran: Khorsandi.

Hakim, A. (1993). Muntaqi al-Asul. Lebanon: Al-Amir.

Hashemi Rafsanjani, A. (2007). Tafsir Rahnama. Qom: Book Garden.

Heidari, A. (2008). Principles of inference in the principles of jurisprudence. Qom: Dar al-Fikr.

Irvani, B. (2003). The third ring in the second style. Qom: Mohebbin.

Jafari Langroudi, M. (2013). Legal terminology. Tehran: Ganj-e-Danesh.

Judiciary Research Institute, A. (2013). Judicial supervision on the exercise of optional powers. Tehran: Judiciary Press and Publications Center.

Katozian, N. (1998). Philosophy of law. Tehran: Mizan.

Kharazi, M. (2006). Major-e-Asul. Qom: Institute for the Right.

Khoei, A. (2001). Mesbah al-Asul. Qom: Maktab al-Dawari.

Makarem Shirazi, N. (1984). Sample Interpretation. Tehran: Islamic Library.

Makarem Shirazi, N. (1995). Sample interpretation. Tehran: Islamic Library.

Maleki Esfahani, M. (2000). Dictionary of principles terms. Qom: Allameh.

Modarressi, H. (No date). Hedayeh al-Asul fi Sharh Kifayat al-Asul. Qom: Scientific Press.

Mohaghegh Damad, M. (2008). Discussions on the principles of jurisprudenc. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center.

Mohaghegh Damad, M. (2016).  Rules of Jurisprudence. Tehran: Humanities Publishing Center.

Mohammadi, A. (2004). Principles of jurisprudenc. Tehran: University of Tehran Press.

Molabeygi, Gh. (2016). Jurisdiction and procedure of the court of administrative justice. Tehran: Jangal.

Montazeri, H. A. (2005). Assembly of benefits. Qom:Sayeh.

Motahari, M. (1999). Khatamiyat. Tehran: Sadra.

Mousavi  Bojnurdi, M.  (2000). Rules of jurisprudence. Tehran: Orouj Publishing Institute.

Movahedi Lankarani, M. (2019). A complete review of the principles of jurisprudence. Qom: Faizieh.

Nasiri, M. (2004). Private international law. Tehran: Agah.

Petft, A. &  Malmiri, A. (2018). The concept and realm of general principles of administrative law: Possibility and cite manner in judicial proceeding. Tehran: Judiciary Press and Publications Center.

Qafi, H., Shariati, S. &  Ali Askari, S.  (2013). Principles of applied jurisprudence. Tehran: Samt.

Qomi, A. (1997). Tafsir Qomi. Qom: Dar al-Kitab.

Rostami, M. (2013). Mechanisms for protection of acquired rights of natural persons in foreign countries. Tehran: Khorsandi.

Saduq, M. (1982). Khasal. Qom: Society of Teachers.

Sarmast Bonab, B. (2008). the Principle of innocence in criminal law. Tehran: Dadgostar Publication.

Seifi Mazandarani, A. (2006). Fundamentals of active jurisprudence in the rules of basic jurisprudence. Qom: Islamic Publishing Institute.

Shamsnatri, M. (2004). The principle of innocence and cases of deviation from it in criminal law, Tehran: Samt.

Shariati, R. (2014). Rules of political jurisprudence. Qom: Institute of Islamic Sciences and Culture.

Sind, M. (2016). Research in the rules of jurisprudence. Tehran: Al-Sadiq Institute.

Tabarsi, F. (1999). Interpretation of comprehensive societies. Qom: Islamic Publishing Institute.

Tabatabaeifar, M. (2014). Jurisprudential aspects of the role of the people in government. Tehran: Ney.

Tabatabai, M. (1996). Tafsir Al-Mizan. Qom: Islamic Publications Office.

Taskhiri, M. (2006). G gavaed osoliyeh va feghiyeh on the religion of the Imams. Tehran: The World Assembly for the Approximation of Islamic religions.

Velayii, I. (2008). Explanatory dictionary of principles terms. Tehran: Ney.

Yavari, A., Moradi Berlian, M. & Mehraram, P., (2017), Principles and criteria of judicial interpretation in public law. Tehran: Judiciary Press and Publications Center.