اغتفار از ربا در توابع عقود با تأملی نو بر وجه التزام قراردادی
محورهای موضوعی : فقه
علی اصغر گل محمدی
1
(دانشجوی دکتری، گروه حقوق خصوصی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران)
علی تولایی
2
(دانشیار، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، یزد، ایران)
سید جعفر هاشمی باجگانی
3
(استادیار، گروه حقوق، واحد میبد، دانشگاه آزاد اسلامی، میبد، ایران)
کلید واژه: وجه التزام, قاعده اغتفار, ربای تبعی, تابع و متبوع,
چکیده مقاله :
بر اساس قاعده اصطیادی اغتفار (یغتفر فی التوابع ما لایغتفر فی غیرها)، هم تراز نبودن متبوع و تابع، اصلی مسلم و غیر قابل انکار می باشد. قاعده عقلایی مذکور رابطه میان تابع (فرع) و متبوع (اصل) را تشریح می نماید؛ به این ترتیب که آنچه رعایت آن در متبوع الزامی است، ممکن است در تابع ضروری نباشد. یکی از آثار مهم و کاربردی قاعده اغتفار، چشم پوشی از ربا در توابع عقود می باشد. از این رو، هرچند رعایت شرایطی مانند تماثل (همانندی) و تقابض (قبض و اقباض) در مجلس عقد در متبوع ضروری بوده، اما با این وجود در صورت تبعیت، برخی از این شرایط، مورد چشم پوشی قرار خواهند گرفت. موضوع وجه التزام قراردادی را می توان به عنوان یک نمونه در این مقوله بررسی نمود با این توضیح که عده ای، شرط وجه التزام قراردادی را در صورت مازاد بودن از مبلغ اصلی قرارداد، مصداق ربا و باطل دانسته اند، در این مقاله با استناد به قاعده اغتفار این امر مورد تردید قرار گرفته و ثابت شده است که وجه التزام قراردادی نمی تواند از مصادیق ربا و در نتیجه باطل باشد.
According to the Eghtefar rule that has been adopted from jurisprudential texts, the non-conformity of the subsidiary and followed is the essential and undeniable principle. The rational rule describes the relationship between subsidiary (subordinate) and followed (origin). Thus, what is obligatory to be observed in followed, may not be necessary in subsidiary. One of the important and practical implications of the Eghtefar rule is the condonation of usury in contract functions. Hence, although conditions such as similarity and taking delivery and handing over in contract are necessary in followed, they will still be ignored if they are obeyed. Given that, some have believed the contractual penalty clause that is more excessive than the original amount of the contract to be usury and invalid. In this article, based on Eghtefar rule, this issue has been doubted. It is proved that contractual penalty clause is not usury and invalid.
آهنگران، محمدرسول؛ ملاکریمی خوزانی، فرشته (1389). بررسی فقهی و حقوقی وجه التزام بانکی. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، دوره 10، شماره 40، 209-179.
ابنبطال، علی (1422). شرح صحیح البخاری. به کوشش: ابوتمیم، یاسر. عربستان سعودی: مکتبهالرشد.
ابنتیمیه، تقیالدین (1422). القواعد النورانیه الفقهیه. به کوشش: احمد بن محمد الخلیل. عربستان سعودی: دار ابنالجوزی.
ابنحجر عسقلانی، احمد (1404). النکت علی کتاب ابنصلاح. به کوشش: ربیع بن هادی عمیر المدخلی. جلد 2، مدینه: عماده البحث العلمی بالجامعه الاسلامیه.
ابنحجر عسقلانی، احمد (1379). فتح الباری شرح صحیح البخاری. جلد 5، بیروت: دارالمعرفه.
ابنقدامه، عبدالله (1388). المغنی. جلد 4، مصر: مکتبه القاهره.
ابننجیم، زینالدین (1426). الاشباه و النظایر فی فقه الحنفیه. جلد 1، بیروت: دارالفکر.
ابننجیم، زینالدین (بیتا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق. جلد 5، بیروت: دارالکتب الاسلامی.
ابوداود سجستانی، سلیمان (بیتا). سنن ابیداود. به کوشش: محمد محییالدین عبدالحمید. جلد 3، بیروت: المکتبه العصریه.
بیهقی، احمد، السنن الکبری (1424). بهکوشش: محمد عبدالقادر. جلد 5، بیروت: دارالکتب العلمیه.
تسخیری، محمدعلی (1384). شرط جزایی در عقود. فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت، دوره 11، شماره 44، 89-71.
جزیری، عبدالرحمن و غروی، سیدمحمد و مازح، یاسر (1419). الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهلالبیت وفقا لمذهب اهلالبیت (ع). جلد 2، بیروت: دارالثقلین.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1383). ترمینولوژی حقوق. تهران: کتابخانه گنج دانش.
جواهری، حسن (1405). الربا فقهیاً و اقتصادیاً. قم: انتشارات خیام.
حرعاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعه. جلد 18، قم: مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام.
حصین، عبدالسلام (1422). القواعد و الضوابط الفقهیه للمعاملات المالیه عند ابنتیمیه جمعاً و دراسته. جلد 3، قاهره: دارالتأصیل.
حماد، نزیه (1428). فی فقه المعاملات المالیه و المصرفیه المعاصره. دمشق: دارالقلم للطباعه و النشر و التوزیع.
خطیب شربینی، شمسالدین (1415). مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج. جلد 2 و 3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
رنجبر، رضا؛ سالاری پور، اسماعیل (1390). بررسی ماهیت و مبانی فقهی حقوقی وجه التزام. فصلنامه علمی- پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلامی، دوره 3، شماره 8 و 9، 37-6.
زحیلی، محمدمصطفی (1427). القواعد الفقهیه و تطبیقاتها فی المذاهب الاربعه. دمشق: دارالفکر.
زرقا، احمد محمد (1422). شرح قواعد الفقهیه. بیروت: دارالقلم.
سادات حسینی، سیدحسین (1396). حدود اعتبار شرط وجه التزام از حیث میزان در تعهدات پولی. مجله مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره 9، شماره 17، 156-131.
سرخسی، محمد (1414). المبسوط. جلد 14، بیروت: دارالمعرفه.
سیوطی، عبدالرحمان (1415). الاشباه و النظایر فی قواعد و فروع فقه الشافعیه. بیروت: دارالفکر.
شبیر، محمد عثمان (1428). القواعد الکلیه و الضوابط الفقهیه. عمان: دارالنفائس.
شیخطوسی، محمد (1407) الخلاف. جلد 3، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
صافی گلپایگانی، لطف الله (1417). جامع الاحکام. قم: انتشارات حضرت معصومه سلام الله علیها.
صفایی، سیدحسین (1383). قواعد عمومی قراردادها. جلد 2، تهران: نشر میزان.
ضیاءالدین عراقی، علی (1414). شرح تبصره المتعلمین. جلد 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم (1415). سوال و جواب. تهران: مرکز نشر العلوم الاسلامی.
عادل، مرتضی (1380). توافق بر خسارت در قراردادها. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 53، شماره 53، 112-77.
عراقی، زینالدین (1426). طرح التثریب فی شرح التقریب. به کوشش: حمدی الدمرداش محمد. جلد 6، مکتبه نزار مصطفی الباز.
عریضی، علی بن جعفر (1409). مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها. قم: موسسه آلالبیت علیهم السلام.
عظیمآبادی، محمد اشرف (1415). عون المعبود شرح سنن ابیداود و معه حاشیه ابنالقیم. جلد 14، بیروت: دارالکتب العلمیه.
علامه حلی، حسن (1414). تذکره الفقها (ط ـ الحدیثه). جلد 10، قم: مؤسسه آلالبیت (ع).
کاتوزیان، ناصر (1385). قواعد عمومی قراردادها. جلد 1، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان، ناصر (1393). قواعد عمومی قراردادها. جلد 4، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاشفالغطاء، حسن (1422). انوارالفقاهه- کتابالبیع. نجف: موسسه کاشف الغطاء.
کاشفالغطاء، عباس (بیتا). المعاملات المصرفیه. نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
کاشفالغطاء، علی (1422). شرح خیارات لمعه. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
کاشفالغطاء، محمدحسین (1359). تحریر المجله. جلد 1 و 5، نجف: المکتبه المرتضویه.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی (ط- الاسلامیه). جلد 5، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مازری، محمد بن علی (1437). شرح التلقین فی فقه المالکی. جلد 1، بیروت: دارالکتب العلمیه.
مالک بن انس (1406). الموطأ. به کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مجلسی، محمدتقی (1406). روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. جلد 7، قم: موسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.
محقق احمدآبادی، مصطفی؛ رضایی نژاد، همایون (1398). تاخیر در اجرای تعهد پولی و آثار آن (تحلیل حقوق موضوعه و نقد رویه قضایی). فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، دوره 7، شماره 26، 300-271.
محقق داماد، سیدمصطفی. (1393). نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
مراغی، سیدمیرعبدالفتاح (1417). العناوین الفقهیه. جلد 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
مزنی، اسماعیل بن یحیی (1410). مختصر المزنی. بیروت: دارالمعرفه.
مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج (بیتا). صحیح مسلم. به کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی. جلد 3 و 5 ، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
موسوی بجنوردی، سیدحسن (1419). القواعد الفقهیه. جلد 7، قم: نشر الهادی.
نووی، یحیی بن شرف (1392). المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج. جلد 10، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
یعقوبی، جواد؛ صابری، حسین؛ گودرزی، سیاوش (1397). کاوشی در زمینه تاریخی مستثنیات ربا، فصلنامه پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 52، 174-149
_||_Ahangaran, M. R., Molla Karimi Khoozani, F. (2010). Jurisprudential and legal study of bank penalty clause. Islamic Economics Quarterly, 10(40), 179-209.
Ibn Battal, A. (2001). Explanation of Sahih al-Bukhari. by effort: Abu Tamim, Y., Saudi Arabia: Maktab al-Rushd.
Ibn Taymiyyah, T. (2001). Illuminati jurisprudential rules. by effort: Ibn Mohammad al-Khalil, A., Saudi Arabia: Dar Ibn al-Jawzi.
Ibn Hajar Asqalani, A. (1984). Jokes on the book of Ibn Salah. by effort: Bin Hadi Omair al-Mudakhli, R., vol. 2. Medina: Deanship of scientific research Islamic university.
Ibn Hajar Asqalani, A. (1960), Fath al-Bari with the explanation Sahih al-Bukhari. Vol. 5. Beirut: Dar al-Ma'rifah.
Ibn Qadameh, A. (1968). Al-Mughni, Vol. 4. Egypt: Maktabeh al-Qahirah.
Ibn Najim, Z. (2005). Similarities and analogies in Hanafi jurisprudence. Vol. 1. Beirut: Dar al-Fikr.
Ibn Najim, Z. (No date). The clear sea explaned of the treasure of minutes. Vol. 5. Beirut: Dar al-Kitab al-Islami.
Abu Dawood Sijistani, S. (No date). Sunan abi Dawood. by effort: Mohammad Mohiy al-din abd al-Hamid, Vol. 3. Beirut: Al- Maktabeh al-Asriya.
Bayhaqi, A. (2003). Al-Sunan al-Kubra. by effort: Abd al-Qadir, M., Vol. 5. Beirut: Dar al-Kitab al-Almiyeh.
Taskhiri, M. (2005). Penalty clause in contracts. Ahl al-Bayt Jurisprudence Quarterly, 11(44), 71-89.
Jaziri, A., Gharavi, S. M., & Mazeh, Y. (1998). Jurisprudence on the four religions and the religion of the ahl al-bayt and the jurisprudence on the religion of the ahl al-bayt (AS). Vol. 2. Beirut: Dar al-Thaqalayn.
Jafari Langroudi, M. J. (2004). law terminology. Tehran: Ganj-e-Danesh Library.
Javaheri, H. (1985). Usury jurisprudentially and economically, Qom: Khayyam Publications.
Hor Ameli, M. (1989). Wasa'il al-Shi'a. Vol. 18. Qom: Aal al-Bayt Institute.
Hossein, A. (2001). The rules and regulations of jurisprudence for financial transactions under Ibn Taymiyyah collection and study. Vol. 3. Cario: Dar al-Tasil.
Hamad, N. (2007), In the jurisprudence of contemporary financial and consumer transactions. Damascus: Dar al-Qalam for printing, publishing and distribution.
Khatib Sharbini, Sh. (1995). Mughni al-Muhtaj to know the meanings of the words of the curriculum. Vols. 2 & 3, Beirut: Dar al-Kitab al-Alamiyeh.
Ranjbar, R., Salaripour, I. (2011). The study of the nature and jurisprudence-legal principles of penalty clause. Journal of Jurisprudence and Bases of Islamic Law, 3(8,9), 6-37.
Zahili, M.M. (2006). The rules of jurisprudence and their comparison in the four religions. Damascus: Dar al-Fikr.
Zarqa, A.M. (2001). Explanation of the rules of jurisprudence. Beirut: Dar al-Qalam.
Sadat Hosseini, S.H. (2017). Scope of validity of penalty clause condition in monetary obligations in terms of amount. Journal of Studies in Islamic Law & Jurisprudence, 9(17), 131-156.
Sarakhsi, M. (1994). Al-Mabsut. Vol. 14. Beirut: Dar al-Ma'rifah.
Soyouti, A. (1995). The similarities and analogies in the rules and branches of Shafi'i jurisprudence. Beirut: Dar al-Fikr.
Shobeir, M.O. (2007). The universal rules and the jurisprudence regulations. Oman: Dar al-Nifa'is.
Shaykh Tusi, M. (1987). Al-Khalaf. Vol. 3. Qom: Islamic Publications Office Affiliated with the Qom Seminary Teachers Association.
Safi Golpaygani, L. (1997). Jame al-Ahkam. Qom: Publications of Hazrat Masoumeh (PBUH).
Safai, S. H. (2004). General principals of contracts. Vol. 2. Tehran: Mizan Publication.
Zia Al-din Iraqi, A. (1994). Explanation of the commentary of the learned. Vol. 5, Qom: Islamic Publications Office Affiliated with the Qom Seminary Teachers Association.
Tabatabai Yazdi, S.M.K, (1995), Question and answer. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center.
Adel, M. (2001). Agreement on Damages in Contracts. Journal of the Faculty of Law and Political Science University of Tehran, 53(53), 77-112.
Iraqi, Z. (2005). The plan of proliferation in the explanation of approximation. by effort: Al-Damardash Mohammad, H., Vol. 6. Maktabeh Nizar Mostafa Al-Baz.
Oreyzi, A. (1989). Issues of Ali Ibn Ja'far and his evidence. Qom: Aal al-Bayt Institute.
Azimabadi, M.A. (1995). Aoun al-Ma’bood of explanation Sunan Abi Dawood and with the margin of Ibn al-Qayyim. Vol. 14. Beirut: Dar al-Kitab al-Almiyeh.
Allame Helli, H. (1994). Tazkereh al-foqhaha. Vol. 10, Qom: Aal al-Bayt Institute (AS).
Katouzian, N. (2006). General principals of contracts. Vol. 1, Tehran: Enteshar Co.
Katouzian, N. (2014). General principals of contracts. Vol. 4, Tehran: Enteshar Co.
Kashif al-Ghita, H. (2001). Anwar al-feqaha - kitab al-bay’. Najaf: Kashif al-Ghita Institute.
Kashif al-Ghita, A. (No date). Consumer transactions. Najaf: Kashif al-Ghita Institute.
Kashif al-Ghita, A. (2001). Sharh khiarat Lomaa. Qom: Islamic Publications Office Affiliated with the Qom Seminary Teachers Association.
Kashif al-Ghita, M.H. (1940), Tahrir al-Majla. vols. 1,5. Al-Maktabeh al-Mortazawiya.
Kulayni, M. (1987). Al-Kafi. Vol. 5. Tehran: Dar al-Kotob al-Islamiah.
Mazari, M. (2016). Explanation of indoctrination in fiqh al-maliki. Vol. 1. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah.
Ibn Anas, M. (1986). Al-Muwatta. by effort: Abd al- Baqi, M.F, Beirut: Arab Heritage Revival House.
Majlisi, M.T. (1986). Rawdah al-Muttaqin fi Sharh min Layehdhra al-Faqih, Vol. 7. Qom: Islamic Cultural Institute of Kushanbor.
Mohaghegh Ahmadabadi, M., Rezainejad, H. (2019). Delay in satisfaction of monetary obligations and its consequences (statute law analysis and jurisprudence case law review). Quarterly Journal of Private Law Research, 7(26), 271-300.
Mohaghegh Damad, S.M. (2014). General theory of conditions and obligations in islamic law. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center.
Maraghi, S.M.A. (1997). The titles of jurisprudence, Vol. 2, Qom: Islamic Publications Office Affiliated with the Qom Seminary Teachers Association.
Muzni, I. (1990). Mukhtasar al-Muzni. Beirut: Dar al-Ma'rifah.
Muslim Neyshabouri, M. (No date) Sahih Muslim. by effort: Abd Al-Baqi, M.F, Vols 3 & 5, Beirut: Arab Heritage Revival House.
Mousavi Bojnurd, S.H. (1998). Rules of jurisprudence. Vol. 7, Qom: Al-Hadi Publishing.
Nawawi, Y. (1972). Al-Minhaj Sharh Sahih Muslim Ibn al-Hajjaj, Vol 10. Beirut: Arab Heritage Revival House.
Yaghoubi, J., Saberi, H., & Goudarzi, S. (2018). Historical study in exclusions of usury, Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches, 14(52), 149-174.