بازخوانی ادله حجیت سوگند استظهاری و تداخل یا عدم تداخل آن با سوگند تکمیلی

محورهای موضوعی : فقه و حقوق اسلامی

صدیقه حاتمی ^{1 *} , علی محمدیان ²

1 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.
2 - دانشیار، گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، قائن، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/12/11 تاریخ انتشار : 1402/07/08

کلید واژه: دعاوی مالی, مدعی¬علیهِ میت, سوگند استظهاری, سوگند تکمیلی,

چکیده مقاله :

اگرچه لزوم اتیان سوگند استظهاری توسط خواهان در دعاوی مالی علیه میت، قولی مشهور در فقه امامیه است، اما مناقشاتی از چند جهت در مسئله وارد است؛ از جمله اینکه مطابق نظریه­ای غیرمشهور، فارغ از اعتبار شرعی سوگند استظهاری، اصولاً دعاوی مالی علیه میت با شاهد واحد و قسم قابل اثبات نیست. همچنین پاره­ای از فقیهان بر فرض لزوم و وجوب اتیان سوگند استظهاری، در زمینه تداخل یا عدم تداخل دو سوگند تکمیلی و استظهاری در فرض بحث اختلاف نموده­اند. پژوهش حاضر با عنایت به مناقشات فوق و با توجه به برخی از خلاهای قانونی موجود، مستندات قائلان دیدگاه­های فوق را احصا نموده و پس از نقد و ارزیابی آن­ها، به این نتیجه رسیده است که نظریه صائب در فرض مسئله قابلیت ثبوت دعاوی مالی علیه میت با شاهد واحد و قسم بوده و ادله دیدگاه رقیب را یارای تأمین چنان مدعایی نمی­باشد. همچنین برآیند ارزیابی ادله فقهی حکایت از آن دارد که نظریه تداخل دو سوگند تکمیلی و استظهاری با توجه به ضعف مستندات دیدگاه رقیب به نحو موجهی قابل اثبات است.

چکیده انگلیسی:

Although the necessity of taking the expressive oath by the claimant in financial claims against the deceased is a well-known saying in Imami jurisprudence, there are controversies in the issue from several aspects; including that according to an unpopular theory, regardless of the religious validity of the expressive oath, financial claims against the deceased cannot be proven with a single witness and an oath. Also, some jurists have disagreed on the necessity and obligation of taking the expressive oath, in the context of the interference or non-interference of the two supplementary and expressive oaths in the discussed case. The present study, in view of the above controversies and some of the existing legal gaps, has enumerated the documents of the above-mentioned views and, after criticizing and evaluating them, has concluded that Saeb's theory is correct in assuming the issue of the ability to prove financial claims against the deceased with a single witness and an oath, and the evidence of the opposing view is not capable of supporting such a claim. Also, the results of the evaluation of the jurisprudential evidence indicate that the theory of the interference of two supplementary and expressive oaths can be justified in view of the weakness of the documentation of the opposing view.

منابع و مأخذ:

1. ابن ادریس، محمد بن احمد (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
2. آشتیانی، میرزا محمد حسن بن جعفر(1425ق). کتاب القضاء، قم: انتشارات زهیر ـ کنگره علامه آشتیانی قدس سره.
3. بجنوردى، حسن(1418ق). منتهى الاصول، قم: بصيرتى.
4. بیات، فرهاد، بیات، شیرین(1398). شرح جامع قانون مدنی، تهران: انتشارات ارشد.
5. تبریزی، جواد(1387). تنقیح مبانی الاحکام کتاب القضاء والشهادات، قم: دار الصدیقة الشهیده سلام‌الله علیها.
6. توکلی، محمد مهدی(1398). مختصر آیین دادرسی مدنی، تهران: انتشارات مکتوب آخر.
7. حائری طباطبائی، علی بن محمد(1418ق). ریاض المسائل، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
8. حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
9. حسینی حائری، کاظم(1415ق). القضاء فی الفقه الاسلامی، قم: مجمع اندیشه اسلامی.
10. حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد(1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
11. خمینی، روح‌الله(بی تا). تحریر الوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
12. خوانساری، احمد(1405ق). جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
13. خوئی، سید ابوالقاسم(1422ق). مبانی تکملة المنهاج، قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی ره.
14. روحانی، محمدصادق(1412ق). فقه الصادق علیه‌السلام، قم: دار الکتاب ـ مدرسه امام صادق علیه‌السلام.
15. سبحانی، جعفر(1418ق). نظام القضاء و الشهادة في الشريعة الإسلامية الغراء‌، قم: موسسه امام صادق علیه السلام.
16. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی(1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: کتاب‌فروشی داوری.
17. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی(1413ق). مسالک الافهام إالی تنقیح شرائع الاسلام، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
18. صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر(1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
19. صدوق، محمد بن علی بن بابویه(1404ق). عیون اخبار الرضا، بیروت: مطبوعات موسسه الأعمی.
20. صدوق، محمد بن علی بن بابویه(1413ق). من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
21. صیمری، مفلح بن حسن(1420ق). غایة المرام فی الشرح شرائع الإسلام، بیروت: دار الهادی.
22. طباطبائی یزدی، محمدکاظم(1414ق). تکمله العروه الوثقی، قم: کتابفروشی داوری.
23. طوسی، محمد بن حسن(1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
24. طوسی، محمد بن حسن(1407ق). تهذیب الأحکام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران: دار الکتاب الاسلامیه.
25. علامه حلی، حسن بن یوسف(1410ق). إرشاد الاذهان إلی أحکام الایمان، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
26. علامه حلی، حسن بن یوسف(1423ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
27. فاضل لنکرانی، محمد(1429ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام.
28. فاضل لنكرانى، محمد(1430ق). دراسات في الأصول، قم: مركز فقه الائمه الاطهار( ع).
29. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری(1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی ره.
30. فاضل هندی، محمد بن حسن(1416ق). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الأحکام، قم: دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
31. فیض کاشانی، م‍ح‍م‍دب‍ن ش‍اه م‍رت‍ض‍ی(بی تا). مفاتیح الشرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی قدس سره.
32. کاشف الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر(1422ق). أنوار الفقاهه ـ کتاب القضاء، نجف: موسسه کاشف الغطاء.
کلینی، محمد بن یعقوب(1407ق). الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
33. مجلسی اول، محمد تقی(1406ق). روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم: موسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.
34. محقق اردبیلی، احمد بن محمد(1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم: دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
35. محقق حلی، جعفر بن حسن(1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
36. محقق سبزواری، محمد باقر بن مومن(1423ق). کفایه الاحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‌.
37. محقق کنی، علی(1399). تحقیق الدلائل فی شرح تلخیص المسائل: کتاب القضاء، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.
38. مظفر، محمدرضا(1423ق). اصول الفقه، قم: مرکز دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.
39. موسوی بجنوردی، حسن(1419ق). القواعد الفقهیه، قم: نشر الهادی.
40. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن(1372). جامع الشتات، تهران: کیهان.
41. نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی(1415ق). مستند الشیعه فی أحکم الشریعه، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
42. وحید خراسانی، حسین(1428ق). منهاج الصالحین، قم: مدرسه امام باقر علیه‌السلام.