پرداخت رشوه به منظور احقاق حق (نقد دیدگاه مشهور، با رویکرد اجتماعی به فقه)

محورهای موضوعی : فقه و حقوق جزا و جرم شناسی

علیرضا نوروزی ¹ , سید مجتبی میردامادی ² , ابراهیم صفی خانی ³

1 - دانش‌آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
3 - استادیار آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1400/05/30 تاریخ پذیرش : 1401/06/10 تاریخ انتشار : 1403/03/01

کلید واژه: رشوه, احقاق حق, مفاسد رشوه, فقه حکومتی, حکم حکومتی,

چکیده مقاله :

قوانین متعالی اسلام، با هدف کمال و سعادت جامعه و افراد آن تشریع شده است. حرمت رشوه یکی از احکام الهی است که جهت جلوگیری از مفاسد اجتماعی واقتصادی، و پایمال شدن حقوق بیان گردیده است. حرمت رشوه اجمالا، بین همة فِرَق اسلامی مسلّم می‌باشد؛ امّا مسئله‌ای که همواره محل بحث بوده، حکم پرداخت رشوه به منظور استیفای حق، به خصوص در صورت انحصار إحقاق حق در آن است. تحقیق حاضر با تحلیل و نقد مبانی و ادّلة دیدگاه‌های طرح‌شده در این زمینه، نظریة غیر مشهور را برگزیده و به این نتیجه دست یافته است که رشوه به منظور احقاق حق، مطلقاً بر رشوه دهنده و رشوه گیرنده حرام است. برای یافتن پاسخ مسئله، بعد از تحلیل و پرداخت صحیح به هر یک از دیدگاه‌ها، و علاوه بر به کارگیری اصول مسلّم فقهی، در نهایت با رویکرد حکومتی و اجتماعی به فقه، و همچنین استفاده از ره‌آورد تجمیع ظنون، به حلّ مسئله پرداخته شده است.

چکیده انگلیسی:

The sublime laws of Islam are legislated with the aim of perfection and happiness of the society and its people. The sanctity of bribery is one of the divine commandments that has been stated to prevent social and economic corruption and violation of rights. The sanctity of bribery is common among all Muslim sects. However, an issue that has always been a subject of debate is the ruling on paying bribes in order to fulfill the right, especially in the case of exclusive rights. By analyzing and criticizing the bases and arguments of the views proposed in this field, the present research has chosen the unpopular theory and reached the conclusion that bribery in order to achieve justice is absolutely forbidden for the bribe giver and the bribe taker. In order to find the answer to the problem, after analyzing and correctly addressing each of the points of view, and in addition to applying the principles of Muslim jurisprudence, finally, with the governmental and social approach to jurisprudence, as well as using the method of gathering suspicion, the problem has been solved.

منابع و مأخذ:

• قرآن کریم
• ابن بابویه، محمد بن علی (1385). الخصال، ترجمة یعقوب جعفری. تهران: نشر اندیشة هادی.
• اراکی، محمّد علی (1413). المکاسب المحرّمه. قم: موسسه در راه حق.
• امام خامنه ای، سیدعلی (1388). اجوبه الإستفتائات (فارسی). تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.
• امام خمینی، سید روح الله (1378). صحیفة امام. تهران: موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.
• امام خمینی، سیدروح الله (1385). الرّسائل. قم: نشر اسماعیلیان.
• امام خمینی، سیدروح الله (1390). تحریرالوسیله. نجف اشرف: دارالکتب‌العلمیه.
• امام خمینی، سیدروح الله (1377). ولایت فقیه. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.
• امام خميني، سيدروح االله (بی‌تا). كتاب البيع. تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی ره.
• بجنوردی، سیدحسن بن آقا بزرگ (1419). القواعد الفقهیه. قم: نشر الهادی.
• تیموری، ابراهیم (1361). تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران. تهران: نشر امیرکبیر.
• جبلی العاملی، زین الدّین (شهید ثانی) (1388). الرّوضه البهیّه فی شرح اللمعه الدّمشقیه. قم: منشورات دارالتفاسیر.
• حرّ عاملی، محمد بن الحسن (بی‌تا). وسائل الشیعه. بیروت: موسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
• حلّی، ابن ادریس (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: موسسة النشر الاسلامی.
• حمیدی، محمدرضا و ارژنگ، اردوان (1392). حکم رشوه در زمان توقف حق بر آن. فصلنامة دیدگاه‌های حقوق قضایی، ش64.
• دادوئی، حمیدرضا (1383). رشوه و احکام آن در فقه اسلامی. قم: بوستان کتاب.
• سبحانی، جعفر (بی‌تا). نظام القضاء و الشهاده فی الشریعه الإسلامیه الغرّاء. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
• سبزواری، محمدباقر بن محمد (1423). کفایه الاحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• شهید ثانی؛ زین الدین بن علی (1413). مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الاسلام. قم: موسسة المعارف الإسلامیه.
• شهید مطهری، مرتضی (1362). بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی. تهران: حکمت.
• شیخ انصاری، مرتضی (1434). المکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن (1387). المبسوط فی الفقه الإمامیه. تهران: المکتبه المرتضویه، لإحیاء الآثار الجعفریه.
• صدر، سید محمدباقر (1420). قاعده لاضرر و لاضرار. قم: ثقلين.
• طریحی، فخرالدّین (1416). مجمع البحرین. تهران: کتابفروشی مرتضوی.
• عاملی، سیدمحمدجواد (بی‌تا). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه. قم: موسسه نشر اسلامی.
• عاملی، شمس الدّین محمد بن مکی (شهید اول) (بی‌تا). القواعد و الفوائد. قم: انتشارات مفید.
• عمادی، عباس (1395). بررسی ابعاد قاعده فقهی حفظ نظام. پایگاه اینترنتی «وسائل» http://vasael.ir/0000oG
• غلامی، نجفعلی (1393). فقه فردی و حکومتی، بایسته ها و کاستی ها. فصلنامة سیاست متعالیه، ش4.
• مجموعة نویسندگان (1372). جایگاه و قلمرو حکم و فتوا. مجلة حوزه، ش56-57.
• محسنی دهکلانی، محمد و ایزدی‌فر، علی‌اکبر و بداغی، سعید (1392). بررسی فقهی و حقوقی رشوه در فضای مجازی. مجله پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، ش32.
• مکارم شیرازی، ناصر (1370). القواعد الفقهیه. قم: مدرسه الإمام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام).
• مکارم شیرازی، ناصر (1385). دائره المعارف فقه مقارن. قم: مدرسة امام علی بن ابی طالب علیه‌السلام.
• میرحسینی نیری، سیداحمد (1396). حکم استیفای حق از راه پرداخت رشوه. پژوهش‌های فقهی، ش3.
• نائینی، محمد حسین (1393). تنبیه الأمّه و تنزیه الملّه. قم: بوستان کتاب.
• نجفی، محمدحسن (1404). جواهرالکلام. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
• نوروزی، علیرضا (1397). چیستی، اعتبار و مناط حجیّت قیاس اولویت از منظر امامیه. مجلة مطالعات اصول فقه امامیه، ش10.
• ولایی، عیسی (1392). قواعد فقهی. قم: نشر اندیشة مولانا.