واکاوی اثربخشی فرآیند آموزش در بستر مدرسه مجازی شاد، بر مبنای تحلیل SWOT
محورهای موضوعی : فن‎آوری اطلاعاتاحمد امیری خامکانی 1 , حمدالله منظری توکلی 2 , آناهیتا بحرینی زاده 3 , ویدا اندیشمند 4
1 - گروه علوم تربیتی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه آزاد واحد کرمان،کرمان،ایران
2 - علوم تربیتی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه آزادواحدکرمان،کرمان،ایران
3 - گروه علوم تربیتی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه آزاد واحد کرمان،کرمان،ایران
4 - عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان
کلید واژه: آموزش مجازی, شبکه آموزشی دانش‌آموز (شاد), تحلیل SWOT.,
چکیده مقاله :
در مقاله پیش رو به بررسی مزایا و معایب آموزش مجازی و شبکه آموزشی دانش‌آموزی (شاد) پرداخته‌ایم و با استفاده از تحلیل swot به تدوین راهبردها واستراتژی به منظور بکارگیری سامانه شاد در دوران پساکرونا پرداخته شده است.تحقيق حاضر از لحاظ هدف، جزء تحقيقات كاربردي و از نظر روش تحقيق، علی- مقایسه ای یا پس رویدادی پس از وقوع از نوع تحلیلی – کیفی است در این پژوهش کیفی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته به جمع‌آوری داده‌ها از بین افراد درگیر با آموزش مجازی (معلمین، دانش‌آموزان، کادر اداری و والدین) پرداخته‌ایم که روایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ 87/0 برآورد گردید. بنا به پژوهش صورت پذیرفته، اصلی‌ترین مزایا و معایب آموزش مجازی در بستر سامانه شاد عبارتند از؛ قابلیت ضبط محتوای آموزشی و بازبینی و تکرار (فرصت)، دسترسی به محتوای آموزشی موجود در سامانه (قوت)، نیاز به اینترنت پرسرعت (ضعف) و ایجاد مشکلات جسمی و روانی دانش‌آموزان (تهدید) بیان گردیده است.
In the following article, we have examined the advantages and disadvantages of virtual education and the student educational network (SHAD). By using SWOT analysis, plans and strategies have been developed in order to use SHAD system in post-corona era. In terms of purpose, the present research is a part of applied research, and in terms of research method, it is causal-comparative or post-event, analytical-qualitative. In this qualitative research, using a researcher-made questionnaire, we collected data from people involved in virtual education (teachers, students, administrative staff, and parents). The validity of the questionnaire was estimated at 0.87 using Cronbach's alpha method. According to the research, the main advantages and disadvantages of virtual education in the context of the happy system are: The ability to record educational content and review and repeat (opportunity), access to educational content available in the system (strength), the need for high-speed internet (weakness), and creation of physical and psychological problems for students (threat).
References
Abbasi F., Hijazi E., Hakimzadeh R. (2020). Lived experience of elementary school teachers of the opportunities and challenges of teaching in the students educational network (SHAD): a phenomenological study. Journal of Teaching Reaserch, 8 (3), pp. 1-24 (in Persian).
Afzalkhani M., Shariatmadari M., Adibi M. (2009). Feasibility of implementing virtual education system in secondary schools of Semnan province. Quarterly Journal of Educational Leadership & administration, 4 (3), pp. 9-30 (in Persian).
Ahmadi A. (2014). The relationship between virtual education and students creativity in the third millennium. Quarterly Jornal of Family and research, 29 (12), pp. 41-56.
Amutha S. (2016). Impact of e-Content Integration in Science on the Learning of Students at Tertiary Level. International Journal of Information and Education Technology, 6 (8), pp. 634-646.
Babaei M. (2018). An introduction to e-learning. Tehran: Iran Institute of Science and Information Technology, Chapar Publishing, (in Persian).
Center of International Affairs and Schools Abroad (2021). The effect of covid-19 on the education system, schools, students and teachers. The collection of reports of the International Affairs Center in connection with educational monitoring, report 46 (in Persian).
Cojocariu V., Lazar I., Nedeff V., Lazar G. (2014). SWOT analysis of e-learning educational services from the perspective of their beneficiaries. Social and Behavioral Sciences, 116, pp. 1999 – 2003.
Cooper R. (2004). E-learning in the World. London: Falmer.
Eslami K., Kuti L., Nouri A. (2015). Various methods of virtual education of medical sciences used in Iran and their effectiveness. Quarterly Educational Development of Jundishapur, 7 (2), pp. 128-137 (in Persian).
Fathi Vajargah K., Pardakhtchi M. H., Rabiei M. (2012). Effectiveness Evaluation of Virtual Learning Courses in High Education System of Iran (Case of Ferdowsi University). Quarterly Journal of Information and Communication Technology in Educational Scinces, 1 (4), pp. 5-21 (in Persian).
Gupta R., Sharma P. (2020). SWOT Analysis of Online Teaching During Lock Down: Blended Teaching the Way Forward. Indian Journal of Extension Education, 56 (4) pp. 19-25.
Gurel E., Tat M. (2017). SWOT Analysis: A Theoretical Review. The Journal of International Social Research, 10, pp. 994-1006.
Haji J., Mohammadi Mehr M., Mohammadi Azar H. (2021). Describing the Problems of virtual Education via Shad application in Corona Pandemic: This is a phenomenological study. Quarterly Journal of Information and Communication Technology in Educationl Sciences, 11 (3), pp. 153-174 (in Persian).
ILO-UNESCO-WBG (2020). Joint Survey on Technical and Vocational Education and Training (TVET) and Skills Development during the time of COVID-19.
Mahdizadeh H., Lotfi F., Islampanah M. (2013). Investigating the effect of reasoning maps on students' critical thinking. Technology of Education Journal, 7 (2), pp. 153-160 (in Persian).
Namjoo A. (2018). Solutions for using virtual education. Peyvand magazine, numbers 464 & 465 (in Persian).
Ong P. (2004). A descriptive study to identify deterrents to participation in employer-provided e-learning. Unpublished Doctoral Dissertation, Capella University.
Osareh A. (2020) Learning at home, the corona problem and the formation of the new home-school phenomenon. Peyvand Magazine, 42 (4), pp. 11 (in Persian).
Russel T. L. (1999). The no significant difference phenomenon. Chapel Hill, NC: Office of Instructional Telecommunications, North Carolina University.
Salimi S., Fardin M. A. (2020). The role of the Corona virus in virtual education, with an emphasis on opportunities and challenges. Quarterly of Research in School and Virtual Learning (2), pp. 49-60 (in Persian).
Santos E., Zanca N. (2018). Transitioning to Online: A SWOT Analysis by First Time Online Business Faculty. e-Journal of Business Education & Scholarship of Teaching, 12 (3), pp 69-84.
Talebi S. (2017). Designing and standardization of a questionnaire to measure the effectiveness of the curriculum of training courses in the electronic service of educational managers. Quarterly of New Approach in Educational Management, 9 (4), pp. 91-105 (in Persian).
واکاوی اثربخشی فرآیند آموزش در بستر مدرسه مجازی شاد بر مبنای تحلیل SWOT/25 |
|
|
| فصلنامه فن‌آوري اطلاعات و ارتباطات در علوم تربيتي |
واکاوی اثربخشی فرآیند آموزش در بستر مدرسه مجازی شاد،
بر مبنای تحلیل SWOT
احمد امیری خامکانی*1
حمدالله منظری توکلی **
آناهیتا بحرینی زاده ***
ویدا اندیشمند ****
چکیده
در مقاله پیش رو به بررسی مزایا و معایب آموزش مجازی و شبکه آموزشی دانش‌آموزی (شاد) پرداخته‌ایم و با استفاده از تحلیل swot به تدوین راهبردها واستراتژی به منظور بکارگیری سامانه شاد در دوران پساکرونا پرداخته شده است.تحقيق حاضر از لحاظ هدف، جزء تحقيقات كاربردي و از نظر روش تحقيق، علی- مقایسه ای یا پس رویدادی پس از وقوع از نوع تحلیلی – کیفی است در این پژوهش کیفی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته به جمع‌آوری داده‌ها از بین افراد درگیر با آموزش مجازی (معلمین، دانش‌آموزان، کادر اداری و والدین) پرداخته‌ایم که روایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ 87/0 برآورد گردید. بنا به پژوهش صورت پذیرفته، اصلی‌ترین مزایا و معایب آموزش مجازی در بستر سامانه شاد عبارتند از؛ قابلیت ضبط محتوای آموزشی و بازبینی و تکرار (فرصت)، دسترسی به محتوای آموزشی موجود در سامانه (قوت)، نیاز به اینترنت پرسرعت (ضعف) و ایجاد مشکلات جسمی و روانی دانش‌آموزان (تهدید) بیان گردیده است.
واژگان کلیدی
آموزش مجازی، شبکه آموزشی دانش‌آموز (شاد)، تحلیل SWOT.
مقدمه
قرن جدید حیات جدیدی از زندگی بشر را، برپایه فناوری اطلاعات به نمایش گذاشته، که تغییرات بسیاری در سبک زندگی ایجاد نموده است. در این جهان جدید،آموزش نیز از تغییرات مستثنی نیست و باید خود را با آن وفق دهد. آموزش مجازی یکی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری اطلاعات می‌باشد که در قالب نظامهای مختلف مثل یادگیری رایانه محور، یادگیری برخط، یادگیری شبکه محور و آموزش تلویزیونی ارائه می‌گردد. در یک جمله می‌توان گفت فرایند آموزش یادگیری مجازی، آوردن یادگیری برای مردم است به جای آوردن مردم برای یادگیری. «در سال‌های اخیر آموزشهای مجازی به عنوان یکی از کاربردهای مهم فن‌آوری‌های جدید اطلاعات و ارتباطات در جهان مطرح و فعالیت‌های گسترده‌ای در این راستا آغاز گردیده است. با توجه به تغییرات سریعی که در محیط پیرامون، در حال شکل گیری است، اجرای نظامهای مجازی به منظور ارائه خدمات فن‌آوری‌های جدید در زمینه تدریس و یادگیری به صورت یک نیاز اساسی مطرح شده است» (Ong, 2004).
پیامدهای اساسی به کار بستن آموزش مجازی عبارتند: از 1- افزایش دسترسی آموزش، مواد و منابع آموزشی، 2- دسترسی به آموزش به صورت 7Í24 (هفت روز هفته و 24 ساعت شبانه روز) و قابلیت تکرار چندباره آموزش، 3- انعطاف پذیری در آموزش، 4- دوام و تعمیق آموزش و بهبود کیفیت یادگیری، 5- دستیابی به عدالت آموزشی، 6-دسترسی به آموزش در همه زمان و همه مکان، 7-رفع مشکلات ایاب و ذهاب، و ... .
یکی از تأثیرات فناوری بر آموزش و یادگیری، خلق محتوای درسی الکترونیکی است. زیرا در این شیوه، مواد آموزشی، یک بار تدوین می‌شوند و در جاهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، در یادگیری محتوای درسی الکترونیکی نیز،یادگیرندگان می‌توانند به صورت 24 ساعته درس بخوانند و نیاز به رفت و آمد برای کلاس‌های حضوری رفع می‌گردد، علاوه بر آن، یادگیری الکترونیکی موجب صرفه جویی قابل توجهی در زمان اساتید، فراگیران و هزینه‌های آموزشی می‌گردد، حتی از آموزش سنتی نیز کاراتر است و موجبات خرسندی یادگیرندگان را فراهم می‌کند. در بحث یادگیری الکترونیکی، تولید محتوای الکترونیکی با کیفیت، امری بسیار مهم است، زیرا در این نوع یادگیری، خود افراد فعالانه با محتوای درس درگیر می‌شوند» (Amutha, 2016).
از سوی دیگر، آموزش مجازی محدودیت‌هایی نیز دارد، مانند هزینه‌های اولیه فراهم سازی بسترها، محدودیت دسترسی و سرعت اینترنت، محدودیت آشنایی دانش‌آموزان در بهره‌برداری و دسترسی از رایانه و خدمات جانبی آن،وجود مشکلات کیفیتی در رابطه با تأمین مواد آموزشی مناسب و کارآمد و به روز رسانی دانش فناوری معلمین، نبود ارتباط چهره به چهره و رابطه تعاملی بین معلم و دانش‌آموز امکان کاهش بازدهی کلاس را در پی خواهد داشت. «باید اذعان داشت ملموس‌ترین نتایج آموزشی و در کل تعلیم و تربیت،در سطح کلاس درس و مدرسه به وجود می‌آید. با پیشرفت و تحولات شگرف علمی جهان در دنیای ارتباطات و فناوری اطلاعات هنوز هیچ جایگزینی برای معلم یافت نشده است. بنابراین هر تغییر و تحولی در کیفیت آموزشی و هر تلاشی برای تغیر بنیادی نظام آموزشی، بدون تحول در نظام علمی امکان پذیر نخواهد بود» (Namjoo, 2018).
علاوه بر ویژگی‌های زمینه‌ای آموزش مجازی، محتوای ارائه شده و شیوه‌های تدریس بکار برده شده در آموزش مجازی نیز،ویژگی‌های خاص خود را دارد. «محتوای درسی آموزش مجازی باید دارای ویژگی‌های متناسب با ماهیت نظام پردازش یادگیرنده، تناسب با ویژگی‌های فردی و فرهنگی یادگیرنده، استفاده فعال از اجزای رسانه نظیر متن، صدا و تصویر برای ترغیب یادگیری، تناسب بین محتوای یادگیری و رسانه‌های مورد استفاده، برقراری تعامل فعال بین شرکت کنندگان و موضوع یادگیری باشد. علاوه بر محتوا، مواد و منابع آموزشی یکی دیگر از عناصر طراحی برنامه درسی می باشد.» (Talebi, 2017). بر اساس برنامه درسی دوره اول متوسطه در شرایط ویروس کووید-19 (1399) درفرایند آموزش اثربخش، یاددهی-یادگیری پنج مؤلفه را در بردارد: 1-چه کسی یا کسانی؟ (دانش آموزان، معلمان، مدیران وخانواده‌ها)، 2-چه فعالیتی؟ (فعالیت‌های یاددهی-یادگیری)، در چه شرایطی و چه مکان؟ (در محیط‌های آموزشی)، با چه وسیله‌ای؟ یا از چه طریقی؟ (روش‌های یاددهی-یادگیری، رسانه‌های آموزشی، ارزشیابی)، چرا؟ (برای رسیدن به چه اهدافی). زمانی که در آموزش مجازی مؤلفه‌های یاددهی-یادگیری زمان و مکان تغییر می‌یابد، متناسب با آن سایر مؤلفه‌ها نیز تغییر می‌کنند. هنگامی که خانه به جای مدرسه، مکان یاددهی-یادگیری می‌شود و آموزش چهره به چهره جای خود را به آموزش از راه دور می‌دهد، روش های یاددهی-یادگیری، رسانه‌های آموزشی و ارزشیابی نیز به عنوان سه عنصر اساسی یاددهی ـ.یادگیری نمی‌توانند به شیوه‌ی سابق و بدون پذیرفتن تغییرات متناسب، کارآمد و اثربخش باشند. از این رو ضروری است حتی‌المقدور این تغییرات به درستی درک و ارزیابی شوند و به گونه‌ای صحیح و دقیق توصیف شوند.
در سالیان اخیر آموزشهای از راه دور و مبتنی بر وب در کشورمان جای خود را باز کرده و در این بین آموزش عالی و مؤسسات آموزشی غیرانتفایی پیشگام بوده‌اند و با جدیتی بیشتر از آموزش و پرورش دراین مسیر قدم نهاده‌اند، اما همیشه آموزش مجازی به دید یک مکمل یا یک شیوه گذرا از آموزش نگاه می‌شد. «همگام با توسعه آموزش مجازی در سطح کشور موضوع اثر بخشی فرایند آموزش و الزامات توسعه آن به ویژه از باب شناخت مولفه‌ها، معیارها و مضامین و توجیه اجرای برنامه‌های متناسب با توجه به استانداردهای لازم جهت طراحی و پیاده‌سازی جزئی از دغدغه‌های دست‌اندرکاران آموزش عمومی گردید» (Mahdizadeh et al, 2013)).
با شیوع ویروس کرونا که از اوایل اسفند 1398 همه عرصه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه را تحت الشعاع قرار داد، نظام آموشی را نیز، که طبق روال عادی در همه جای دنیا غالبا مبتنی بر آموزش حضوری به شکل مستمر بود به چالش کشید. «از جمله آثار ناگوار شیوع این ویروس، تاثیر مخرب آن بر تعلیم و تربیت و تعطیلی کلاس‌های درس می‌باشد در حقیقت کرونا کلاس‌های درس تمام مراکز آموزشی جهان را تعطیل نموده و پروسه یادگیری را به درون خانه‌ها برده و نقش مدرسه به خانه و خانواده رسیده است» (Osareh, 2020). همهگیری ویروس کووید-19 و محدودیتهای ناشی از آن جای آموزش سنتی (حضوری-چهره به چهره) را به آموزشهای مجازی (غیرحضوری-برخط) داد. این تغییر چنان با سرعت و در سطح وسیعی بود که پیش از آن هیچ نظام آموزشی در جهان جرأت دست زدن به آن را نداشت.
استفاده از آموزشهای مجازی در تعطیلات طولانی مدتی که بر اثر شیوع ویروس کرونا به مدارس تحمیل شد فصل جدیدی از آموزش‌ها را رو به مدارس کشور گشود، آموزش‌هایی که در برخی از کشورها سال‌ها اجرا می‌شد در کشور ما تجربه جدیدی می‌باشد و در تعطیلات اخیر برای نخستین‌بار به صورت گسترده تجربه گردید. این تغییر نظامهای آموزشی را با چالشهای بزرگی روبرو ساخت.
در این دوران، اولیای آموزشی، وزارت آموزش و پرورش، کادر مدارس و معلمین در راستای جلوگیری از ایجاد وقفه در فرایند آموزش، با هدف پوشش نیازهای آموزشی دانش‌آموزان، به روش‌های گوناگونی، مانند مدرسه تلویزیونی، استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی، استفاده از پلتفرم‌های جلسات و کلاس مجازی مانند Skype room و Adobe connect و ... روی آوردند. اما هیچ یک از این شیوه‌ها، موفق به برآورده ساختن انتظارات آموزشی نگردید و جایگزین مناسبی برای محیط کلاس نبود. «درشرایط ناشی از کرونا در ایران، قریب 5/3 میلیون دانش‌آموز قادر به استفاده از امکانات و پدیده‌های آموزشی نبوده و از رسالت آموزشی آموزش در خانواده بی‌بهره بودند. نبود بستر مناسب، عدالت آموزشی را خدشه‌دار می‌کند» (Osareh, 2020).
تعاملی نبودن آموزشهای تلویزیونی، محدودیت فرصت این نوع آموزش با توجه به وجود بیش از 250 عنوان درس-پایۀ مختلف، عدم نظارت پذیری آموزشهای متفرقۀ ارائه شده در فضای مجازی، و همچنین عدم فراگیری این شیوه‌ها در سراسر کشور، از جمله مسئله‌هایی بودند که ضرورت ایجاد محیطی اختصاصی، جامع و فراگیر، به منظور پیشبرد اهداف آموزشی و نظارت بر نتایج حاصل از امر آموزش، را به میان آوردند. یکی از راهکارهای پیشنهادی یونسکو برای آموزش از را دور در دوران تعطیلی آموزش حضوری ترکیب رویکردهای مناسب و محدودسازی تعداد نرم‌افزارها و پلتفرم‌ها می‌باشد. همچنین، مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور پیشنهاد می‌کند: «ابزارها یا رسانه‌هایی را که برای اکثر دانش‌آموزان در دسترس هستند، هم برای ارتباط و تدریس همزمان و هم برای یادگیری غیرهم‌زمان ترکیب کنید. از پیچیده سازی فرایندها برای دانش‌آموزان و والدین با درخواست دانلود و آزمایش تعدادی زیاد پلتفرم و نرم‌افزار خودداری کنید» (Center of International Affairs and Schools Abroad, 2021).
وزارت آموزش و پرورش به دنبال راهکاری بود که همزمان امنیت، اختصاصی بودن، تعاملی بودن و کم‌هزینه بودن را در بر داشته باشد و در عین حال، در سریع‌ترین زمان ممکن بتواند به دانش‌آموزان خدمت رسانی کند. به این ترتیب، با بررسی الگوها و مقایسۀ راهکارهای مختلف و همچنین با در نظر گرفتن الزامات فنی، امنیتی و زیرساختی، شبکه آموزشی دانش‌آموز، موسوم به «شاد» در تاریخ 21/1/1399 راه‌اندازی گردید، و بنا به گزارش وزارت آموزش و پرورش در کمتر از دو هفته، بیش از 12 میلیون از کاربران در اپلیکیشن شاد عضو شده و آغاز به فعالیت کردند.
در نگاه اول ساختار شبکه آموزشی شاد یک پیام رسان و هر کلاس درس یک گروه می‌باشد، اما قابلیت‌های افزوده آن همانند ساختار مدرسه واقعی می‌باشد؛ دانش‌آموزان و معلم مطابق برنامه درسی مدرسه وارد کلاس مجازی می‌شوند و فرایند یاددهی-یادگیری را در پیش می‌گیرند. حضور و غیاب دانش‌آموزان توسط سامانه صورت می‌پذیرد. امکان دریافت تکالیف، نظرسنجی و برگزاری آزمون تستی نیز در سامانه فراهم است. در آخرین نسخه برنامه، امکان برگزاری پخش زنده تصویری و اتاق گفتگوی گروهی صوتی نیز افزوده شده. در کنار امکان ارسال محتواهای چندرسانه‌ای تولید شده توسط معلم در سامانه، دسترسی به محتواهای استاندارد از پیش تهیه شده نیز در سامانه فراهم است. «شبکه شاد با وجود چشم‌انداز خوب برای آموزش از راه دور دانش‌آموزان مشکلاتی نیز برای معلمان ایجاد کرده است. مهم‌ترین نقد آن‌ها به زیرساخت‌های فنی این برنامه، به‌ویژه سرعت پایین آن است که عملاً جریان آموزش را با مشکل مواجه کرده است» (Abasi et al, 2020).
می‌دانیم نظام آموزشی در پساکرونا هرگز به شیوه سنتی بازنخواهد گشت، لذا مطالعه و بومی‌سازی آموزش مجازی متناسب با محتوای درسی، فرهنگی و امکانات کشور ضروریست. بر این اساس می‌توان، سنجش اثربخشی آموزش الکترونیکی و مجازی را گامی مؤثر در جهت تکمیل فرایند آموزش الکترونیکی و مجازی دانست. گرچه شرایط اضطراری متعاقب کرونا، آموزش و پرورش را به ایجاد شبکه شاد وادار کرده و از دستاوردهای فوری و کوتاه مدت آن بهره‌مند نمود، اما این شبکه، حتی بعد از پایان فراگیری این ویروس نیز می‌تواند به عنوان ابزار سیاستگذاری و نظارت ، مورد استفاده وزارتخانه قرار گیرد. پیام رسان شاد می‌تواند به عنوان دستیار معلم در تکمیل و ارتقای کیفیت آموزش به کار گرفته شود و حتی در صورت بازگشت مجدد ویروس یا بروز بسیاری از بحران‌های غیرقابل پیش بینی، امکان استمرار امر آموزش را فراهم سازد.
یکی از مهم‌ترین گام‌ها در برنامه‌ریزی راهبردی یک سازمان یا سامانه، تحلیل نقاط قوت2، نقاط ضعف3، فرصت‌ها4 و تهدیدها5 است که به تحلیل SWOT معروف است. نقاط قوت و نقاط ضعف، عوامل و ویژگی‌های درونی هستند که سازمان تا حدی بر آن‌ها کنترل یا تأثیر دارد. در مقابل، فرصت‌ها و تهدیدها، مسائل بیرونی هستند که سازمان بر آن‌ها کنترلی ندارد. معمولاً خلاصه اطلاعات بدست آمده از این تحلیل را در قالب ماتریسی 2×2 می‌نویسیم و آن را ماتریس SWOT می‌نامیم. تحلیل SWOT یک فرآیند سیستماتیک برای شناسایی عوامل و تدوین برنامه راهبردی آن سازمان انجام می‌شود. (Gurel & Tat, 2017).
از آنجا که آموزش نیز، فرآیندی مستمراست، اندازه‌گیری و بررسی میزان اثربخشی آن ضروری می‌باشد. از سوی دیگر، چارچوب جامعی در رابطه با اثربخشی فرایند آموزش در بستر مدرسه مجازی شاد وجود ندارد، و ضرورت انجام پژوهشی در این راستا احساس می‌گردد. بنابراین در این پژوهش به بررسی، تحلیل و واکاوی اثر بخشی فرایند آموزش در بستر ارتباطی مدرسه شاد به وسیله تحلیل SWOT می‌پردازیم و آموزش مجازی را محیط بیرونی (فرصت‌ها و تهدیدها)، و سامانه شاد را محیط درونی (نقاط قوت و ضعف) در نظر می‌گیریم، و به این پرسش می‌پردازیم که: آیا مدرسه مجازی شاد توانسته است پاسخ گویی نیازهای آموزشی بیش از 14 میلیون دانش آموز ایرانی باشد؟ نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدیدهای این بستر ارتباطی کدام است؟ چگونه می‌توان با ارایه بهترین راهبردها و تدوین استرتژی‌های حاکم بر این روند آموزشی مدل مطلوبی در این خصوص را ارائه کرد؟
پیشینه و ادبیات پژوهش
آنچه امروزه از آن به عنوان یادگیری الکترونیکی یاد می‌شود، ریشه در پدیده‌ای با عنوان یادگیری از راه دور دارد. تاریخچه یادگیری از راه دور، از یادگیری مبتنی بر مطالب چاپی تا تلویزیون آموزشی و تعاملی کنونی می‌باشد. یادگیری مکاتبه‌ای تا نیمه قرن بیستم رایج بود. از سال‌های میانی قرن بیستم تلویزیون و رادیوی آموزشی وارد عرصه آموزش از راه دور گردید، اما بزرگ‌ترین مشکل آن، یکطرفه بودن و فقدان ارتباط دوجانبه بین مدرس و شاگرد بود. تلویزیون آموزشی تا دهه‌های پایانی قرن بیستم و پیدایش اینترنت، عرصه آموزش از راه دور را در اختیار خود داشت (Babaei, 2018).
محیط یادگیري الکترونیکی، یا مجازی یکی از مطرح‌ترین محیط‌هاي یادگیري درعصر اطلاعات است، بنابراین شناسایی تهدیدها و فرصت‌هاي فرا روي آن، بسیار با ارزش است. این اصطلاح را اولین بار کراس6 در سال 1998 بکار برد و به انواع آموزش‌هایی اشاره دارد که از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و ابزار الکترونیکی اعم از صدا، تصویر، شبکه و و رایانه برای یادگیری استفاده می‌کند (Cooper, 2004).
آموزش مجازی از همان ابتدا مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرار گرفت و به بررسی کارایی آن پرداخته‌اند. با همهگیری بیماری کرونا، فصل جدیدی از آموزش مجازی آغاز گردید. با توجه به تغیرات اساسی در نیازهای آموزش و چالشهای آموزش مجازی در این دوره، پژوهشگران به تحلیل و بررسی بسیاری پرداختند. آیلو-یونسکو7 در پژوهشی مشترک که مخاطبین آن ارائه‌دهندگان آموزش اولیه و مداوم فنی و حرفه‌ای، سیاست‌گذاران (مانند وزارتخانه‌ها) می‌باشد، آموزش و آموزشهای فنی و حرفه‌ای و توسعه مهارت‌ها در زمان کووید-۱۹ را مورد مطالعه قرار دادند (ILO-UNESCO, 2020). پاسخ دهندگان دلایل بسیاری را به‌عنوان دلیل عدم ارائه آموزش آنلاین یا آفلاین از راه دور را عنوان کرده‌اند که متداول‌ترین پاسخ‌ها عبارت‌اند از: 1-عدم یا محدودیت دسترسی به تجهیزات و ابزارهای دیجیتال، 2-زیرساخت‌های نامناسب اینترنت ازجمله مشکلات شبکه به‌ویژه در مناطق روستایی، 3- منابع آموزشی آنلاین محدود، 4-عدم وجود سیستم آموزشی مؤثر آنلاین در آن منطقه، 5-توانمندی‌های پایین مدرسان و مربیان در شرکت‌ها و مؤسسات آموزشی برای انجام فعالیت‌های آنلاین، 6-مهارت‌های دیجیتالی ناکافی فراگیران و توانایی پایین آن‌ها در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان ابزاری برای دستیابی به دانش و مدیریت یادگیری آن‌ها.
سلیمی و فردین به بررسی نگرش معلمان درباره فرصت‌ها و چالشهای ایجاد شده در پی همهگیری ویروس کرونا بر آموزش مجازی مدارس پرداخته‌اند، و چالش‌ها و فرصت‌ها را در سه سطح کلان، میانی و خرد طبقه‌بندی نموده‌اند. در سطح کلان؛ نداشتن تفکر راهبردی مدیران و برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاری‌های نامطلوب، ضعف فناوری آموزشی و مدیریت ناکارآمد، در سطح میانی؛ ضعف فناوری‌های معرفی شده، و در سطح خرد نداشتن استقلال و آزادی عمل و برهم خوردن بودجه‌بندی مطرح شده. همچنین، شیوع کرونا باعث فراهم کردن زمینه‌های تغییر، توجه داشتن به برنامه ریزی راهبردی و توجه به آموزشهای برخط (سطح کلان)، خلق فرصت‌های آموزشی برابر (سطح میانی) و خلق نوآوری آموزشی جدید (سطح خرد) را به دنبال داشته است (Salimi & Fardin, 2020).
عباسی و همکاران به بررسی تجارب زیسته معلمان از فرصت‌ها و چالشهای تدریس در برنامه شاد پرداخته‌اند، و به این نتیجه رسیدند که برنامه شاد فرصت‌هایی مانند؛ افزایش سرعت ارائه اطلاعات، ایجاد انگیزه در معلمان برای افزایش سواد رسانه‌ای، شناخته شدن معلمان خلاق و فرصتی برای انتقال تجارب، مسئولیت‌پذیری بیشتر برای معلمان، جذابیت بیشتر برای دانش‌آموزان، انعطاف پذیری در ساعت شروع کلاس را به همراه داشته است. همچنین، عواملی مانند عدم دسترسی برابر همه دانش‌آموزان به ابزارهای ارتباطی، کند بودن سرعت اینترنت و افزایش هزینه‌های خانواده، دشوار بودن سنجش واقعی یادگیری، عدم صرف وقت کافی برخی معلمین برای تدریس و کاهش انگیزه دانش‌آموزان رابه عنوان چالش‌ها و مشکلات شبکه شاد معرفی کردند. (Abasi et al, 2020)
همچنین، حاجی و همکارانش به صورت خاص به بازنمایی مشکلات آموزش مجازی دوران همهگیری کرونا در بستر سامانه شاد پرداخته‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که ادراک معلمان از مشکلات و چالشهای آموزش در برنامه شاد، شامل شش مضمون کلی؛ مشکلات مربوط به دانش‌آموزان و والدین(انگیزه کم دانش‌آموزان، وابستگی دانش‌آموزان به فضای مجازی، عدم همکاری مناسب والدین)، مشکلات مربوط به معلمان (روش‌های تدریس کلیشه‌ای و نامناسب، عدم تعامل و همفکری بین معلمان، استرس معلمان)، مشکلات محتوا (ناهماهنگی بین کتاب‌ها و فضای آموزشی جدید، سختی‌های تولید محتوا)، مشکلات تجهیزات (نبود اینترنت با سرعت مناسب و مشکلات زیرساختی شاد، دسترسی نداشتن همگان به شاد)، مشکلات سازمانی (دوره‌های ضمن خدمت ناکارآمد، نظارت شدید)، و مشکلات ارزشیابی (نبود نظارت دقیق و بروز پدیده‌ی تقلب، عدم وجود بازخورد مناسب و چهره به چهره) می‌باشد. (Haji et al, 2021)
ماتریس SWOT یا مدل خط و مشی هاروارد8، ابزاری تحلیلی کارآمد برای برنامه‌ریزی استراتژیک و مدیریت استراتژیک سازمان‌ها، بازارهای مالی و بازاریابی براساس شناسایی محیط بیرونی و درونی سازمان می‌باشد. همچنین، می‌توان تجزیه و تحلیل SWOT را برای ارزیابی نقاط قوت و ضعف مؤسسات آموزشی نیز بکار برد. به عنوان نمونه، سانتوس9 و زانسا10 با استفاده از تحلیل SWOT به مقایسه آموزش برخط و چهره به چهره آموزش در دانشکده تجارت برخط پرداخته‌اند. در این پژوهش، نقاط قوت و ضعف از دیدگاه سهامدارانی که در این آموزش برخط شرکت نموده‌اند، و فرصت‌ها و تهدیدها که در محیط بیرونی رخ می‌دهند از دیدگاه ذینفعان مشاهده شده است(Santos & Zanca, 2018). کوجوکاریو11 و همکارانش به تحلیل SWOT از خدمات آموزش الکترونیکی با هدف شناسایی ساختار و اولویت بندی نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها، مقایسه نتایج به منظور اولویت بندی عوامل مؤثر بر آینده پژوهی پرداختند (Cojocariu et al, 2014).
گوپتا12 و شارما13 به تجزیه و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای آموزش برخط دوران تعطیلی آموزش حضوری دوران همهگیری ویروس کویید-19 در میان دانشحویان دانشگاه کشاورزی پنجاب پرداخته‌اند. در این پژوهش، داده‌ها به فاصله 6 ماه از هم گردآوری شده، که نقاط قوت و ضعف باعث شده بود بیشتر معلمان از اپلیکیشن زوم14 به گوگل میت15 نقل مکان کنند. دانش‌آموزان توافق نظر داشتند که آموزش برخط دارای نقاط قوت دسترسی در هر زمان و هر مکان است، باعث صرفه جویی در زمان، تداوم یادگیری، و کاهش هزینه رفت و آمد می‌شود. از جمله نقاط ضعف؛ وابستگی شدید آن به اتصال به شبکه، ناتوانی معلم در بررسی تک تک دانش‌آموزان، عدم جایگزینی تدریس در کلاس، عدم شفافیت در برگزاری آزمون برخط و ارزیابی، و بازخورد محدود گزارش شده است. تعداد زیادی از پاسخ دهندگان پذیرفتند که یادگیری برخط به آن‌ها این فرصت را می‌دهد تا با معلمان و سایر دانش‌آموزان از مکان‌های دور در یک پلتفرم ارتباط برقرار کنند، که بهترین گزینه در دسترس در شرایط تعطیلات کرونایی می‌باشد. از سوی دیگر، پاسخ‌دهندگان در حین پیگیری یادگیری برخط، تهدید جرایم سایبری را درک کردند (Gupta & Sharma, 2020).
روش پژوهش
پژوهش حاضر، بدين دليل كه دانش كاربردي در مورد آموزش مجازی در بستر سامانه شاد را توسعه می دهد، یک پژوهش كاربردي از نظر هدف است. همچنین، از نظر شيوه گردآوري و تحليل اطلاعات، پژوهشی کیفی-توصيفي می‌باشد.
جامعه مورد مطالعه شامل دانش‌آموزان مقطع متوسطه، والدین، دبیران، مدیران، معاونین و کادر اداری مدارس متوسطه شهرستان زرند در سال تحصیلی 1401-1400 می‌باشد، که گردآوری و تجزیه تحلیل داده‌های هر گروه جداگانه صورت پذیرفت، و حجم نمونه مورد مطالعه، با استفاده از جدول کرجسی-مورگان16 374 دانش‌آموز، 248 دبیر، 367 والدین و 108 نفر کادر اداری مدارس می‌باشد. نمونه‌گیری از میان دانش‌آموزان به صورت ترکیبی از روش‌های تصادفی طبقه‌ای (طبقه و زیرطبقه)، و تصادفی ساده صورت پذیرفت. طبقه‌بندی دانش‌آموزان بر اساس جنسیت (دختر/پسر)، مقطع تحصیلی (متوسطه اول/دوم) و نوع مدرسه محل تحصیل (خاص17/ دولتی/غیرانتفاعی/ فنی و کاردانش) می‌باشد.
ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه محقق ساخته می‌باشد. این پرسشنامه شامل سؤالات زمینه‌ای (شامل جنسیت، پایه تحصیلی، مدرک تحصیلی و ...) و 51 گویه در چهار گروه کلی؛ ویژگی‌های آموزش مجازی (14 پرسش)، ویژگی‌های سامانه شاد (12 پرسش)، معایب آموزش مجازی (16 پرسش)، معایب سامانه شاد (9 پرسش) می‌باشد، که هر آزمودنی نظرش را با مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت18 با عبارت‌های «کاملاً مخالفم»، «مخالفم»، «نظری ندارم»، «موافقم» و «کاملاً موافقم» مشخص می‌کند، و در نهایت به هر گزینه به ترتیب اعداد 2- تا 2 نسبت داده شده. روایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرانباخ19 87/0 برآورد گردید، که نشان دهنده روایی بالای ابزار اندازه گیری (پرسشنامه) می‌باشد.
به منظور جمع آوری داده‌ها، پس از انتخاب مدارس، از طریق فضای مجازی و گروه‌های مختلف مدرسه در پیام رسان‌ها، لینک پرسشنامه آنلاین در اختیار دانش‌آموزان، والدین آن‌ها، دبیران و کادر اداری مدارس قرار گرفت. در نهایت 1800 پرسشنامه تکمیل گردید. پس از حذف پرسشنامه‌های ناقص یا دارای داده‌های پرت، (تا حد امکان) با رعایت تناسب جنسیت، مقطع تحصیلی و ... از میان پرسشنامه‌های تکمیل شده، به تعداد مورد نیاز نمونه انتخاب گردید.
به منظور بررسی معایب و مزایای آموزش مجازی در بستر مدرسه مجازی شاد، با استفاده از تحلیل SWOT و شناسایی نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و چالش‌ها، محیط بیرونی (چالش‌ها و فرصت‌ها) را آموزش مجازی و مؤلفه‌های آن و محیط درونی (نقاط قوت و ضعف) را سامانه شاد در نظر گرفته‌ایم. ابتدا داده‌های مربوط به هر گروه مورد مطالعه (دانش‌آموزان، والدین، معلمین و کادر اجرایی مدارس) را جداگانه تجزیه و تحلیل نموده، سپس همه داده‌ها را به صورت یکپارچه مورد مطالعه قرار دادیم و آن را مبنای تحلیل SWOT قرار دادیم.
یافته ها
ابتدا به ویژگی‌های آموزش مجازی می‌پردازیم. براساس مشاهدات میدانی، مطالعات کتابخانه‌ای و مشورت با افراد متخصص و درگیر با امر آموزش مجازی، مؤلفه‌های شاخص ویژگی آموزش مجازی، به این صورت مشخص گردید:
الف 1. مستقل از مکان و زمان بودن آموزش،
الف 2. افزایش سواد رسانه‌ای دانش‌آموزان
الف 3. افزایش مهارت و سواد رایانه‌ای دانش‌آموزان
الف 4. قابلیت بازبینی و تکرار آموزش
الف 5. عدالت در برخورداری از اساتید
الف 6. آموزش مبتنی بر محتوای چندرسانه‌ای
الف 7. نقش بیشتر والدین در آموزش
الف 8. تنوع شیوه‌های تدریس و ابزارهای آموزشی
الف 9. کاهش هزینه‌ها به نسبت آموزش حضوری
الف 10. سهولت در سنجش و ارزشیابی مستمر عملکرد دانش‌آموزان
الف 11. انعطاف‌پذیری بیشتر آموزش
الف 12. کسب تجربه‌های جدید آموزشی
الف 13. افزایش یادگیری نسبت به آموزش حضوری
الف 14. جذابیت آموزش برای دانش‌آموزان
هرکدام از جامعه هدف (دانش‌آموزان، معلمین، والدین و کادر اداری مدارس) اهمیت مؤلفه‌های مختلف ویژگی آموزش مجازی را به صورت متفاوتی ارزیابی کرده‌اند که جدول 1 میانگین و رتبه هرکدام از مؤلفه‌ها را نشان می‌دهد.
بر اساس جدول 1، همه گروه‌های مورد مطالعه مهم‌ترین ویژگی آموزش مجازی را قابلیت تکرار چندین باره آموزش و مشاهده مجدد محتوای تدریس می‌دانند. پس از آن، مؤلفه مورد توجه همه گروه‌های مورد مطالعه؛ بهره بردن آموزش از محتوای چندرسانه‌ای در آموزش مجازی می‌باشد. درباره سومین مؤلفه مهم از ویژگی‌های آموزش مجازی، دانش‌آموزان و معلمین پیرامون کسب تجربه‌های جدید آموزشی در جریان آموزش مجازی، هم‌عقیده هستند. کادر اداری و اجرایی مدارس نیز در پله بعدی بر این موضوع با معلمین و دانش‌آموزان هم عقیده هستند، اما والدین کاملا نظر متفاوتی در این باره دارند. آن‌ها به کسب تجربه‌های جدید آموزشی رتبه‌ای بهتر از 7 ندادند، و در ازای آن نقش بیشتر والدین در جریان آموزش را در رتبه سوم قرار داده‌اند.
جدول 1. اهمیت هرکدام از ویژگی‌های آموزش مجازی از دیدگاه گروه‌های هدف
مؤلفه‌ها |
| دانش‌آموزان |
| والدین |
| معلمین |
| عوامل اجرایی |
| کل نمونه | |||||
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین | |
الف 1 |
| 9 | 11/0 |
| 5 | 40/0 |
| 9 | 16/0 |
| 7 | 14/0- |
| 20/0 | 9 |
الف 2 |
| 6 | 39/0 |
| 8 | 11/0 |
| 8 | 45/0 |
| 4 | 33/0 |
| 33/0 | 8 |
الف 3 |
| 4 | 56/0 |
| 6 | 30/0 |
| 7 | 60/0 |
| 6 | 00/0 |
| 46/0 | 7 |
الف 4 |
| 1 | 09/1 |
| 1 | 86/0 |
| 1 | 13/1 |
| 1 | 67/0 |
| 00/1 | 1 |
الف 5 |
| 3 | 58/0 |
| 3 | 56/0 |
| 5 | 72/0 |
| 5 | 21/0 |
| 58/0 | 3 |
الف 6 |
| 2 | 83/0 |
| 2 | 64/0 |
| 2 | 01/1 |
| 1 | 67/0 |
| 81/0 | 2 |
الف 7 |
| 7 | 34/0 |
| 3 | 56/0 |
| 6 | 71/0 |
| 4 | 33/0 |
| 49/0 | 6 |
الف 8 |
| 5 | 54/0 |
| 4 | 46/0 |
| 4 | 74/0 |
| 2 | 46/0 |
| 57/0 | 4 |
الف 9 |
| 10 | 14/0 |
| 11 | 43/0- |
| 11 | 07/0- |
| 9 | 71/0- |
| 14/0- | 11 |
الف 10 |
| 9 | 18/0 |
| 10 | 25/0- |
| 13 | 63/0- |
| 10 | 75/0- |
| 23/0- | 12 |
الف 11 |
| 8 | 21/0 |
| 9 | 01/0- |
| 10 | 14/0 |
| 8 | 33/0- |
| 09/0 | 10 |
الف 12 |
| 3 | 58/0 |
| 7 | 23/0 |
| 3 | 77/0 |
| 3 | 42/0 |
| 53/0 | 5 |
الف 13 |
| 12 | 41/0- |
| 13 | 94/0- |
| 14 | 05/1- |
| 12 | 29/1- |
| 79/0- | 14 |
الف 14 |
| 11 | 25/0- |
| 12 | 71/0- |
| 12 | 49/0- |
| 11 | 17/1- |
| 51/0- | 13 |
اکنون به سراغ تجزیه و تحلیل داده‌های بدست آمده پیرامون ویژگی‌های سامانه شاد می‌رویم. براساس مشاهدات و مطالعات پیرامون سامانه‌های آموزش مجازی و مقایسه آن‌ها با سامانه شاد، اصلی‌ترین ویژگی‌های سامانه شاد به این صورت فهرست گردید:
ب 1. افزایش سرعت نشر اطلاعات،
ب 2. امکان برگزاری آزمون‌های برخط،
ب 3. امنیت اطلاعات شخصی کاربران،
ب 4. انعطاف‌پذیری متناسب با آموزش مجازی،
ب 5. پوشش همه محدوده جغرافیایی دانش‌آموزان،
ب 6. جمع آوری داده‌های مناسب ارزشیابی مانند تکالیف، حضور و غیاب، آزمون و ...
ب 7. دسترسی به محتوای آموزشی موجود در سامانه،
ب 8. فراهم کردن امکان بازخورد و دسترسی دانش‌آموز به معلم،
ب 9. فراهم کردن بستری برای ارتباط معلم با دانش‌آموز،
ب 10. کاهش هزینه‌های آموزش مجازی مانند استفاده از اینترنت رایگان و عدم نیاز به خرید نرم‌افزارهای آموزش الکترونیکی،
ب 11. متناسب بودن با نیازهای آموزشی همه دانش‌آموزان،
ب 12. همگام بودن با تکنولوژی‌های آموزشی.
گروه‌های هدف با توجه به شناختی که در دوران آموزش مجازی از سامانه شاد پیدا کرده‌اند، نظرشان را درباره مؤلفه‌های ویژگی سامانه شاد چنین ابراز نموده‌اند:
جدول 2. اهمیت هرکدام از ویژگی‌های سامانه شاد از دیدگاه گروه‌های هدف
مؤلفه‌ها |
| دانش‌آموزان |
| والدین |
| معلمین |
| عوامل اجرایی |
| کل نمونه | ||||||
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین | ||
ب 1 |
| 10 | 12/0 |
| 7 | 03/0 |
| 11 | 01/0 |
| 5 | 13/0- |
| 05/0 | 8 | |
ب 2 |
| 6 | 48/0 |
| 3 | 36/0 |
| 6 | 24/0 |
| 1 | 48/0 |
| 39/0 | 3 | |
ب 3 |
| 1 | 63/0 |
| 5 | 30/0 |
| 5 | 27/0 |
| 8 | 26/0- |
| 37/0 | 5 | |
ب 4 |
| 11 | 08/0 |
| 11 | 08/0- |
| 8 | 13/0 |
| 7 | 25/0- |
| 02/0 | 11 | |
ب 5 |
| 7 | 28/0 |
| 8 | 01/0- |
| 10 | 02/0 |
| 11 | 58/0- |
| 06/0 | 7 | |
ب 6 |
| 3 | 55/0 |
| 4 | 31/0 |
| 2 | 38/0 |
| 4 | 09/0- |
| 39/0 | 3 | |
ب 7 |
| 2 | 60/0 |
| 1 | 42/0 |
| 1 | 83/0 |
| 2 | 46/0 |
| 60/0 | 1 | |
ب 8 |
| 4 | 53/0 |
| 2 | 41/0 |
| 4 | 29/0 |
| 3 | 09/0 |
| 40/0 | 2 | |
ب 9 |
| 5 | 50/0 |
| 6 | 27/0 |
| 3 | 31/0 |
| 3 | 09/0 |
| 35/0 | 6 | |
ب 10 |
| 9 | 17/0 |
| 12 | 13/0- |
| 7 | 22/0 |
| 10 | 52/0- |
| 05/0 | 8 | |
ب 11 |
| 8 | 23/0 |
| 10 | 07/0- |
| 12 | 28/0- |
| 9 | 30/0- |
| 03/0- | 12 | |
ب 12 |
| 12 | 06/0 |
| 9 | 03/0- |
| 9 | 10/0 |
| 6 | 17/0- |
| 03/0 | 10 | |
با توجه به داده‌های جدول 2، برخلاف ویژگی‌های آموزش مجازی، اتفاق نظری بر سر ویژگی‌های سامانه شاد در گروه‌های هدف وجود ندارد. تنها اشتراک در اولویت‌های اول، دسترسی به محتوای آموزشی موجود درسامانه می‌باشد که در میان دو انتخاب اول هرکدام از گروه‌ها می‌باشد. دانش‌آموزان امنیت اطلاعات شخصی در فضای مجازی را اصلی‌ترین ویژگی سامانه شاد دانسته‌اند که نشان دهنده نگرانی آن‌ها درباره حفظ اطلاعات شخصی‌شان می‌باشد. معلمین و والدین دسترسی به محتوای آموزشی موجود در سامانه را اصلی‌ترین ویژگی سامانه شاد دانسته‌اند که دانش‌آموزان و کادر اداری این مورد را در رده دوم از نظر اهمیت قرار داده‌اند. همچنین، کادر اداری و اجرایی مدارس مهم‌ترین ویژگی سامانه شاد را امکان برگزاری آزمون آنلاین دانسته‌اند که نشان دهنده دغدغه اولیای مدرسه درباره برگزاری ارزشیابی و اعتبار آن می‌باشد.
پس از پرداختن به ویژگی‌های آموزش مجازی و سامانه شاد، نوبت به بررسی نواقص و معایب آن‌ها می باشد. ابتدا به سراغ معایب آموزش مجازی می‌رویم. در پی همهگیری بیماری کرونا همه افراد مرتبط با آموزش، درگیر آموزش مجازی شدند. با توجه به ساختارهای آموزشی رایج و زیرساخت‌های موجود، پیش از هر چیز نواقص آموزش مجازی به چشم می‌خورد. برخی از این نواقص عبارتند از:
ج 1. افزایش اضطراب ناشی از آزمون و کلاس درس مجازی (به دلیل اختلالات احتمالی اینترنت)،
ج 2. افزایش تخلف در آموزش و آزمون‌ها (تقلب در آزمون، ثبت حضوری کاذب و ...)،
ج 3. امکان عدم توجه دانش‌آموزان به درس در طول آموزش،
ج 4. ایجاد مشکلات جسمی و روانی دانش‌آموزان در اثر استفاده از رایانه و تلفن همراه،
ج 5. در معرض خطرسایبری قرار گرفتن دانش‌آموزان (افشای اطلاعات شخصی و مورد سوءاستفاده قرار گرفتن)،
ج 6. ضعف در ارائه آموزشهای فنی و حرفه‌ای،
ج 7. عدم امکان بررسی عملکرد دانش‌آموز توسط معلم در هنگام آموزش و ارزشیابی،
ج 8. عدم تطابق برنامه درسی با آموزش مجازی،
ج 9. عدم شفافیت نتایج آزمون‌های مجازی،
ج 10. کاهش ارتباط عاطفی بین معلم و دانش‌آموزان،
ج 11. کم‌تحرکی و تغییر در الگوهای رفتاری نظیر خواب و غذای دانش‌آموزان،
ج 12. نابرابری آموزشی به دلیل عدم توسعه متوازن در توسعه زیرساخت‌های ارتباطی در کشور،
ج 13. نبود ارتباط میان دانش‌آموزان،
ج 14. نبود زیرساخت مناسب ارتباطی و اینترنت پرسرعت،
ج 15. هزینه بالای تهیه ابزارهای الکترونیک لازم (تلفن همراه، رایانه و ...)،
ج 16. یادگیری کمتر و عدم تثبیت آن.
در مدتی که آموزش و تدریس، از کلاس‌های درس به فضای مجازی کوچ نموده، گروه‌های هدف به قدر کفایت در فضای جدید تجربه کسب کرده‌اند تا بتوانند معایب آموزش مجازی را ارزیابی کنند. جدول زیر خلاصه نظرات و دیدگاه‌هایشان را نمایش می‌دهد.
جدول 3. اهمیت هرکدام از معایب آموزش مجازی از دیدگاه گروه‌های هدف
مؤلفه‌ها |
| دانش‌آموزان |
| والدین |
| معلمین |
| عوامل اجرایی |
| کل نمونه | |||||
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین | |
ج 1 |
| 1 | 06/1 |
| 2 | 37/1 |
| 8 | 29/1 |
| 10 | 17/1 |
| 21/1 | 3 |
ج 2 |
| 13 | 53/0 |
| 4 | 17/1 |
| 1 | 62/1 |
| 1 | 75/1 |
| 09/1 | 6 |
ج 3 |
| 10 | 64/0 |
| 10 | 99/0 |
| 5 | 36/1 |
| 3 | 54/1 |
| 00/1 | 9 |
ج 4 |
| 3 | 93/0 |
| 1 | 39/1 |
| 4 | 41/1 |
| 2 | 63/1 |
| 24/1 | 1 |
ج 5 |
| 11 | 62/0 |
| 7 | 05/1 |
| 10 | 21/1 |
| 8 | 29/1 |
| 94/0 | 13 |
ج 6 |
| 7 | 71/0 |
| 10 | 99/0 |
| 9 | 26/1 |
| 3 | 54/1 |
| 00/1 | 9 |
ج 7 |
| 12 | 60/0 |
| 9 | 00/1 |
| 6 | 33/1 |
| 10 | 17/1 |
| 95/0 | 12 |
ج 8 |
| 13 | 53/0 |
| 12 | 82/0 |
| 14 | 66/0 |
| 11 | 13/1 |
| 69/0 | 15 |
ج 9 |
| 9 | 66/0 |
| 8 | 02/1 |
| 4 | 41/1 |
| 9 | 21/1 |
| 00/1 | 9 |
ج 10 |
| 6 | 75/0 |
| 3 | 23/1 |
| 4 | 41/1 |
| 4 | 50/1 |
| 11/1 | 4 |
ج 11 |
| 5 | 77/0 |
| 4 | 17/1 |
| 2 | 43/1 |
| 6 | 38/1 |
| 10/1 | 5 |
ج 12 |
| 6 | 75/0 |
| 5 | 14/1 |
| 7 | 31/1 |
| 9 | 21/1 |
| 04/1 | 8 |
ج 13 |
| 14 | 37/0 |
| 12 | 82/0 |
| 13 | 71/0 |
| 12 | 96/0 |
| 63/0 | 16 |
ج 14 |
| 2 | 04/1 |
| 3 | 23/1 |
| 3 | 42/1 |
| 3 | 54/1 |
| 23/1 | 2 |
ج 15 |
| 8 | 68/0 |
| 11 | 94/0 |
| 12 | 16/1 |
| 7 | 33/1 |
| 93/0 | 14 |
ج 16 |
| 4 | 89/0 |
| 6 | 11/1 |
| 11 | 19/1 |
| 5 | 46/1 |
| 08/1 | 7 |
نگاهی اجمالی به جدول 3، به ما نشان می‌دهد که هر گروه از جامعه هدف، مؤلفه‌ای متفاوت را به عنوان اصلی‌ترین نقیصه آموزش مجازی می‌داند. از دید دانش‌آموزان اختلالات (احتمالی) ناشی از زیرساخت‌ها، ابزارهای الکترونیکی و اینترنت در مراحل آموزش و آزمون مجازی اضطراب زیادی را برایشان ایجاد می‌کند. اختلال هنگام ورود به کلاس، مشاهده تدریس زنده، دانلود فایل تدریس، بارگذاری تکالیف، شرکت در آزمون و ارسال پاسخ‌های آزمون همیشه اضطرابی را ایجاد می‌کند که فقط دانش‌آموز به عنوان مهره آموزش پذیر آن را بهتر از سایرین درک می‌کند. اما والدین نگران سلامت جسمانی و روانی فرزندشان می‌باشند و این باعث شده تا آسیب‌های ناشی از فضای مجازی، کار طولانی‌مدت با ابزارهای الکترونیکی، مانند تلفن همراه و رایانه را به عنوان اصلی‌ترین ایراد آموزش مجازی بداند. بر کسی پوشیده نیست که کار طولانی مدت با ابزارهای الکترونیک و حضور در فضای مجازی باعث آسیب‌های روانی، پرخاشگری، بی‌حوصله شدن، ضعف چشم‌ها، آسیب به ستون فقرات و ... می‌گردد.
از سوی دیگر، معلمین و کادر اداری و اجرایی مدارس، تخلف در آموزش و آزمون‌های مجازی اصلی‌ترین عیب این نوع آموزش می‌دانند. کلاسی را در نظر بگیرید که دانش‌آموز فقط در آن آنلاین شده و حضور واقعی در کلاس ندارد، یا شخص دیگری به جای او اعلام حضور می‌کند. بعد دیگر تخلف، تقلب در آزمون می‌باشد. قطعاً ارزشیابی جزء لاینفک آموزش می‌باشد، که بدون آن فرآیند آموزش کامل نمی‌شود. متأسفانه به سختی می‌توان نتایج بدست آمده از ارزشیابی مجازی را راستی آزمایی کرد. در میان سه مؤلفه اصلی معایب آموزش مجازی از دید هرکدام از گروه‌های هدف، فقط مؤلفه نبود زیرساخت مناسب مشترک می‌باشد. چیزی که واضح می‌باشد، بدون داشتن زیرساخت مناسب، به هیچ عنوان نمی‌توان به خوبی آموزش مجازی را به اجرا در آورد و نتیجه مطلوب را کسب نمود.
علاوه بر معایب آموزش مجازی، خود سامانه شاد نیز نواقص و ایراداتی دارد که مطالعه آن‌ها نیز به صورت جداگانه مورد مطالعه قرار گرفته. تجربه بدست آمده در ایام آموزش مجازی در بستر سامانه شاد، برخی از معایب آن را نمایان ساخته که اصلی‌ترین عناوین آن عبارتند از:
د 1. خدمات و پشتیبانی فنی ضعیف،
د 2. در نظر نگرفتن نیازهای همه دانش‌آموزان،
د 3. عدم آموزش و توانمند سازی معلمان در فضای مجازی و آشنا نبودن با تکنولوژی‌های جدید آموزشی،
د 4. عدم تدوین استانداردهای آموزش مجازی مناسب،
د 5. کند بودن برنامک (اپلیکیشن) شاد،
د 6. محدودیتهای آزمون‌ساز شاد در سبک و تنوع سؤال،
د 7. مشکلات عضویت و احراز هویت دانش‌آموزان و معلمین،
د 8. نیازمند بودن به اینترنت پر سرعت،
د 9. نیازمند بودن به سخت‌افزارهای (تلفن همراه) پیشرفته و گران قیمت.
گروه‌های هدف بر اساس تجارب آموزشی بر بستر سامانه شاد، دیدگاهشان درباره هرکدام از مؤلفه‌های معایب سامانه شاد، چنین ابراز نموده‌اند.
اطلاعات جدول 4 به وضوح نشان می‌دهد، کند بودن اپلیکیشن شاد اصلی‌ترین ایراد سامانه شاد می‌باشد، که همه گروه‌های هدف به عنوان یکی از دو رتبه برتر بر سر آن توافق دارند. دانش‌آموزان، والدین و معلمین به عنوان اولویت اول در میان معایب سامانه شاد؛ نیاز به اینترنت پرسرعت را انتخاب کرده‌اند، در حالی که کادر اداری و اجرایی مدارس، رتبه‌ای بهتر از 4 به آن نداده‌اند. همچنین، کادر اداری و اجرایی مدارس، بیشترین نارضایتی را نسبت به سایر گروه‌های هدف از سامانه شاد ابراز نموده‌اند.
جدول 4. اهمیت هرکدام از معایب سامانه شاد از دیدگاه گروه‌های هدف
مؤلفه‌ها |
| دانش‌آموزان |
| والدین |
| معلمین |
| عوامل اجرایی |
| کل نمونه | |||||
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین |
| رتبه | میانگین | |
د 1 |
| 4 | 78/0 |
| 3 | 05/1 |
| 4 | 98/0 |
| 5 | 00/1 |
| 92/0 | 3 |
د 2 |
| 3 | 83/0 |
| 4 | 95/0 |
| 8 | 79/0 |
| 3 | 33/1 |
| 89/0 | 4 |
د 3 |
| 7 | 41/0 |
| 7 | 68/0 |
| 7 | 82/0 |
| 7 | 71/0 |
| 61/0 | 8 |
د 4 |
| 6 | 52/0 |
| 5 | 86/0 |
| 6 | 83/0 |
| 6 | 88/0 |
| 72/0 | 5 |
د 5 |
| 2 | 16/1 |
| 2 | 20/1 |
| 2 | 29/1 |
| 1 | 42/1 |
| 23/1 | 2 |
د 6 |
| 5 | 56/0 |
| 6 | 78/0 |
| 5 | 91/0 |
| 7 | 71/0 |
| 72/0 | 5 |
د 7 |
| 8 | 38/0 |
| 8 | 65/0 |
| 3 | 04/1 |
| 2 | 42/1 |
| 71/0 | 7 |
د 8 |
| 1 | 33/1 |
| 1 | 41/1 |
| 1 | 49/1 |
| 4 | 29/1 |
| 39/1 | 1 |
د 9 |
| 9 | 37/0 |
| 9 | 56/0 |
| 9 | 36/0 |
| 6 | 88/0 |
| 46/0 | 9 |
تحلیل SWOT
با توجه به رتبه هرکدام از مؤلفه‌های ویژگی و معایب آموزش مجازی و سامانه شاد (مطابق داده‌های کل نمونه)، می‌توان نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای آموزش مجازی در بستر سامانه شاد را شناسایی نمود که نمودار زیر آن را نمایش می‌دهد.
نمودار 1. ماتریس SWOT اثربخشی فرآیند آموزش در بستر مدرسه مجازی شاد
نقاط قوت
وجود محتواهای آموزشی برای همه پایه‌های تحصیلی و تمامی دروس در سامانه شاد، این امکان را فراهم کرده تا دانش‌آموزان علاوه بر استفاده از تدریس معلمین خود، بتوانند از تدریس دیگری نیز بهره ببرند، تا باعث تثبیت یادگیری گردد.
ارتباط معلم و دانش‌آموز، چه از طریق پیام رسان در گروه درسی و پیام خصوصی و پخش زنده، این بستر را فراهم کرده که دانش‌آموزان بتوانند سؤالات درسی خود را از معلم بپرسند و راهنمایی بخواهند، و معلمین نیز محتوای آموزشی را انتقال دهند و ارزشیابی مستمر دانش‌آموز را انجام دهد.
برای برگزاری آزمون‌های آنلاین معلمین ناگزیر بودند تا به ابتکار خود متکی باشند و یا آزمون‌های سنتی خود را از طریق پیام‌رسان‌ها برگزار کنند، یا با هزینه اضافه از طریق آزمون‌سازها و فرم‌سازها اقدام برگزاری آزمون کند. اما با استفاده از بخش آزمون‌های شاد، نیازی به هزینه و تهیه سامانه برگزاری آزمون، ثبت نام دانش‌آموزان در سامانه و آموزش شیوه شرکت در آزمون نمی‌باشد. البته اگر نوع آزمون محدود به آزمون چندگزینه‌ای ساده نبود و امکان برگزاری آزمون‌های متفاوت مانند کوتاه جواب، پاسخ عددی و تشریحی، یا چند گزینه‌ای با سؤالات تستی تصادفی و تغیر ترتیب سؤالات و گزینه‌ها، یا امکان بارگذاری عکس در متن سؤال و ... کارایی این امکان از سامانه شاد بیشتر هم می‌شد.
ارزشیابی بخشی اساسی از آموزش می‌باشد، که محدود به پایان سال تحصیلی نمی‌باشد. ارزشیابی خود به عنوان ابزاری آموزشی می‌باشد. ارزشیابی از انواع مختلفی مانند آزمون، تکالیف، حضور و غیاب و فعالیت کلاسی و ... تشکیل شده. سامانه شاد این امکان را فراهم کرده که حضور و غیاب دانش‌آموز، تکالیف و نتایج آزمون‌ها را ثبت نماید تا هر زمان که معلم بخواهد، بتواند از آن‌ها برای ارزشیابی ضمن تدریس و پایانی استفاده کند.
نقاط ضعف
هرچند که در دوران همه گیری ویروس کرونا با همکاری وزارت آموزش و پرورش و وزارت ارتباطات، سامانه شاد از اینترنت رایگان بهره مند بوده، اما مواردی همچون ارسال و دانلود فایل و پخش زنده این سامانه نیازمند اینترنت پرسرعت می‌باشد، و افرادی که از اینترنت پرسرعت برخوردار نیستند، در استفاده از سامانه شاد، بویژه بارگذاری و بارگیری فایل (و حتی گاهی ارسال و دریافت پیام) با مشکل مواجه شده‌اند.
ارزیابی یک اپلیکیشن تلفن همراه توسط شاخص‌های کلیدی عملکرد20 (KPI) روشی مؤثر برای سنجش میزان موفقیت آن می‌باشد، که معیارهای متفاوتی دارد. یکی از مهم‌ترین این معیارها تجربه کاربری است. مدت زمانی که از لمس نشان برنامک تا آماده به کار شدن آن طول می‌کشد را زمان بارگذاری می‌گویند. واضح است که هرچه زمان بارگذاری کمتر باشد، اپلیکیشن سرعت بیشتری دارد و کاربر تجربه مطلوب‌تری از کار با آن به‌دست می‌آورد. همینطور، زمان اجرای بخش‌های درون برنامک و اجرای درخواست‌های کاربر نیز بر شاخص کلیدی عملکرد اثرگذار است. هرچند که توسعه دهنده سامانه شاد بطور رسمی KPI این برنامک را منتشر نکرده، اما تجربه کاربردی و دیدگاه‌های جامعه هدف بر کند بودن سامانه دلالت می‌کند، که می‌تواند میزان رضایت کاربردی از این برنامه را کاهش دهد.
خدمات پشتیبانی یکی از مراحل اصلی چرخه ادامه حیات برای محصولات و خدمات یک سازمان می‌باشد. توسعه دهنده برنامک و وزارت آموزش و پرورش باید تلاش کند تا بستر لازم، برای استفاده کامل‌تر از امکانات سامانه را برای تسهیل در انجام پشتیبانی فراهم آورد. هرچند که توسعه دهنده برنامک شاد ربات‌ها21 و شماره تلفنی22 را برای پشتیبانی اعلام نموده، اما متأسفانه این اقدام‌ها نتوانسته رضایت کاربران را برآورده کند. باید در نظر داشت که عمده کاربران این سامانه دانش‌آموزان هستند، و نمی‌توان انتظار داشت همانند سایر کاربران نرم‌افزارها و برنامک‌ها، صرفاً با ایجاد یک درگاه ارتباطی، نیازهای پشتیبانی فنی آن‌ها را برآورده کرد.
در کنار بحث آموزش، موضوع پرورشی و ورزش دانش آموزان هم بسیار حائز اهمیت می‌باشد، که همواره این موارد در برنامه‌های آموزش و پرورش گنجانده شده. اما در جریان آموزش مجازی و مشکلات و کاستی‌های آن، به خوبی به این نیازهای دانش‌آموزان پرداخته نشده است. حتی در بحث آموزش نیز، نیازهای آموزشی هر دانش‌آموز با سایر دانش‌آموزان متفاوت است و یادگیری در هرکدام از آن‌ها به روش‌های گوناگون صورت می‌پذیرد. از سوی دیگر، شاید بتوان ادعا کرد همه دانش‌آموزان (کم و بیش) به فناوری برخط دسترسی دارند، اما نمی‌توان ادعا کرد همه دانش‌آموزان (متناسب با نیازشان) آموزش را با کیفیت یکسانی دریافت می‌کنند.
فرصت‌ها
برخلاف کلاس‌های حضوری، در آموزش مجازی، می‌توان با استفاده از محتوای تدریس از پیش تهیه شده یا ضبط ویدئوی تدریس برخط، هر زمان که لازم باشد به مطالب و محتوای تدریس دسترسی پیدا کرد، و بارها و بارها به تکرار آموزش پرداخت، تا به یادگیری عمیق رسید. اما یکی از ارکان اساسی آموزش مجازی استفاده از محتوای چندرسانه‌ای است. با استفاده از محتوای چندرسانه‌ای می‌توان شیوه‌های آموزش و یادگیری را جذاب‌تر و امکان انتقال بهتر مفاهیم درسی را برای دانش‌آموزان فراهم نمود، به علاوه اینکه ماندگاری مطالب درسی در ذهن دانش‌آموزان نیز افزایش می‌یابد.
آموزش یکی از مهم‌ترین سرمایه‌هایی است که در دسترس مردم فراگیران قرار می‌گیرد، و عدالت آموزشی می‌تواند منجر به تحولات عظیمی در جامعه گردد. با پیشرفت فناوری‌های آموزشی و در بستر آموزش مجازی، امکان تحقق بیشتر عدالت آموزشی مهیا شده است. یکی از مظاهر آموزش عدالتی، برخورداری همه دانش‌آموزان از اساتید و محتوای آموزشی برتر می‌باشد، که این مهم در آموزش حضوری ممکن نبود، اما آموزش مجازی آن را ممکن ساخته.
در اکثر کلاس‌های درس حضوری، امکانات آموزشی مختصری، مانند تخته سیاه و گچ (تخته سفید و ماژیک) وجود دارد و در برخی کلاس‌ها امکانات دیگری مانند ویدئو پروژکتور و تخته هوشمند است (که وجود سخت افزار کافی نیست)، که نمی‌توان با استفاده از این ابزارها همه شیوه‌های نوین و خلاقانه آموزش را به اجرا در آورد. اما در جریان آموزش مجازی و ورود تکنولوژی‌های سطح اول به محیط آموزشی و با استفاده از نرم‌افزارهای شبیه‌ساز و تخصصی، می‌توان با استفاده از الگوها و روش‌های نوین به آموزش محتوای درسی پرداخت.
تهدیدها
هرچند در دوران همهگیری بیماری، با کوچ از محیط کلاس‌های درس و آموزش حضوری به فضا و آموزش مجازی، توانستیم دانش‌آموزان را از ابتلا به بیماری کرونا حفظ کنیم، اما در این فضای مجازی سلامتی جسمی و روحی دانش‌آموزان خالی از تهدید نیست. استفاده مداوم از ابزارهای الکترونیک می‌تواند باعث بروز بیماری‌های جسمی متفاوتی گردد. علاوه برآن، مشاهدات و مطالعات نشان داده که استفاده از ابزارهای الکترونیک و حضور مداوم در فضای مجازی می‌تواند مشکلات روانی، همچون منزوی شدن و افسردگی را به وجود آورد. همچنین، با خانه نشین شدن دانش‌آموزان در جریان آموزش مجازی و همهگیری بیماری، پرخاشگری و چاقی برخی دانش آموزان نیز به این مشکلات اضافه گردیده که همین امورسلامت دانش آموزان را به خطر می اندازد.
آموزش مجازی برپایه زیرساخت‌های ارتباطی بنا شده، و بدون در نظر گرفتن زیرساخت‌های آموزش مجازی، نمی‌توان به پیاده‌سازی و اثربخشی آن امیدوار بود. هرچند در سال‌های اخیر زیرساخت‌های ارتباطی و اینترنت در کشور ما بسیار گسترش یافته، اما این بروز رسانی در همه محدوده جغرافیایی یکسان نیست. علاوه برآن، حجم کاربران فضای مجازی با سرعت بیشتری نسبت به رشد زیرساخت‌ها افزایش یافته و این امر باعث شده تا اکثر کاربران و افراد درگیر با آموزش مجازی معتقد باشند که بزرگ‌ترین مشکل آن‌ها در زیرساخت‌های ارتباطی مناسب خلاصه می‌گردد.
بخش‌های مختلف آموزش، بویژه امتحانات همیشه با اضطراب و نگرانی همراه بوده. فراگیران در هر سن و مقطع تحصیلی که باشند باز هم نگرانی‌های مختلف مربوط به درس خواندن در ذهن شان شکل می‌گیرد؛ که این روزها بخشی از این اضطراب و نگرانی‌ها مربوط به آزمون‌ها و آموزشهای مجازی است. اضطراب ناشي از امتحانات مي‌تواند منجر به اختلالات شديد رواني و عدم موفقيت در امتحانات گردد. علاوه بر اضطراب و نگرانی‌های ذاتی امر آموزش و آزمون، اختلالات احتمالی اینترنت و ابزارهای الکترونیکی، که می‌تواند باعث از دست دادن زمان و یا محروم شدن از آموزش و آزمون گردد، تشدید کننده این اختلالات می‌باشد.
برای بهبود فرایند آموزش مجازی باید به ویژگی‌های فراگیران توجه گردد. یکی از این ویژگی‌ها که تأثیر مهمی بر یادگیری دارد، احساسات و هیجانات دانش‌آموزان و ارتباط عاطفی بین معلم و دانش‌آموزان است. عواطف و احساسات در یادگیری از اهمیت زیادی برخوردارند و بر عملکرد یادگیری تأثیر دارند، و به‌وسیله درگیرکردن یادگیرنده و نگرش وی در برابر یادگیری و محیط یادگیری، روی یادگیری تأثیر می‌گذارد. متأسفانه، به دلیل نبود ارتباط چهره به چهره معلم و دانش‌آموزان در محیط‌های مجازی، این ویژگی (ارتباط عاطفی) به توجه بیشتری نیاز دارد.
استراتژی SWOT آموزش مجازی در بستر شاد
اکنون که نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای آموزش مجازی در بستر سامانه شاد را شناسایی نموده‌ایم، باید در هرکدام از وضعیت‌های چهارگانه قوت-فرصت، قوت-تهدید، ضعف-فرصت و ضعف-تهدید به تحلیل بپردازیم و به ارائه پیشنهادها وتدوین راهبردها در راستای کاستن از نقاط ضعف و تهدیدها و استفاده بهینه از نقاط قوت و فرصت‌ها بپردازیم.
تحلیل قوت-فرصت
یکی از نقاط قوت سامانه شاد، وجود محتوای تدریس دروس مختلف در سامانه می‌باشد. همچنین، از فرصت‌های بدست آمده در جریان آموزش مجازی، می‌توان به عدالت آموزشی در دسترسی همه افراد در همه جا به اساتید برتر می‌باشد. با قرار دادن تدریس اساتید مختلف برای هر موضوع و هر درس، از سرتاسر کشور، باعث برخورداری دانش‌آموزان همه محدوده‌های جغرافیایی از اساتید برتر کشور می‌گردد. البته، این امر در سال تحصیلی جاری در حال صورت پذیرفتن است که با تکمیل آن، می‌توان بازدهی آموزش مجازی بر بستر سامانه شاد را افزایش داد.
در بیشتر تدریس‌های مجازی، همان تدریس کلاس‌های حضوری به صورت ویدئو به فضای مجازی منتقل شده، و از تمام ظرفیت فضای مجازی در آموزش مجازی استفاده نشده. جلوه‌های صوتی و بصری، استفاده از نور، رنگ و موسیقی، بکار بردن انیمیشن و جلوه‌های ویژه ویدئویی، مانند استفاده از پرده سبز رنگ و فضا سازی‌های متناسب با محتوای درس می‌تواند آموزشی خلاقانه و جذاب را بوجود آورد، و یادگیری را لذت بخش و عمیق‌تر کند. البته استفاده از این عناصر در تدریس مجازی، مستلزم آموزشهای جدی و کاربردی، کار تیمی و صرف زمان می‌باشد.
|
| نقاط قوت | نقاط ضعف |
|
| ق1 ق2 ق3 ق4 | ض1 ض2 ض3 ض4 |
فرصت‌ها | ف1 ف2 ف3 ف4 | ق‌ف1. استفاده از تدریس اساتید برتر کشوری در محتوای موجود سامانه شاد ق‌ف2. استفاده از افکت‌ها و عناصر تصویری، صوتی و رایانه‌ای در محتوای تدریس ق‌ف3. ارزشیابی و آموزش به شیوه‌های اکتشافی و بازی محور ق‌ف4. استفاده از آزمون‌های خلاقانه و مسابقه محور | ض‌ف1. استفاده از شیوه‌های متنوع تدریس برای نیازهای آموزشی متفاوت ض‌ف2. استفاده از محتوای آفلاین و یا ضبط تدریس برخط ض‌ف3. امکان دانلود محتواها از طریق سرورهای جایگزین و لینک مستقیم ض‌ف4. تولید محتواهای آموزشی کار با سامانه و رفع اشکالات فنی |
تهدیدها | ت1 ت2 ت3 ت4 | ق‌ت1. آموزشهای کوتاه‌تر و تکالیف مبتنی بر حرکات بدنی ق‌ت2. استفاده از محتوای کم حجم و کاهش کیفیت محتوای پخش شده متناسب با سرعت اینترنت و سخت‌افزار مورد استفاده کاربر ق‌ت3. استفاده از موسیقی، و سرگرمی در متن و یا کنار تدریس ق‌ت4. بحث و گفتگوی آزاد و ارتباط و بازخورد تصویری | ض‌ت1. شناسایی نقاط جغرافیایی دارای پوشش اینترنت ضعیف ض‌ت2. شناسایی دانش‌آموزانی که دسترسی به اینترنت پرسرعت و ابزارهای الکترونیک مناسب ندارند. ض‌ت3. ایجاد سامانه‌های پشتیبانی فنی 24 ساعته و پاسخگویی فوری به مشکلات فنی. ض‌ت4. انتخاب و آموزش رابط‌های فنی در مدارس برای ارتباط مستقیم با دانش‌آموز. |
نمودار 1. ماتریس راهبرد تحلیل و راهکارهای SWOT
در بیشتر تدریس‌های مجازی، همان تدریس کلاس‌های حضوری به صورت ویدئو به فضای مجازی منتقل شده، و از تمام ظرفیت فضای مجازی در آموزش مجازی استفاده نشده. جلوه‌های صوتی و بصری، استفاده از نور، رنگ و موسیقی، بکار بردن انیمیشن و جلوه‌های ویژه ویدئویی، مانند استفاده از پرده سبز رنگ و فضا سازی‌های متناسب با محتوای درس می‌تواند آموزشی خلاقانه و جذاب را بوجود آورد، و یادگیری را لذت بخش و عمیق‌تر کند. البته استفاده از این عناصر در تدریس مجازی، مستلزم آموزشهای جدی و کاربردی، کار تیمی و صرف زمان می‌باشد.
فضای مجازی، ابزارهای فناورانه و نرم‌افزارها این امکان را به ما می‌دهد تا محتوای درسی را به صورت بازی‌های درسی مبتنی بر بازی‌های سرگرم کننده و آزمون و خطا و اکتشاف طراحی کرد که این امر در کلاس‌های حضوری به سادگی قابل اجرا نمی‌باشد. همچنین، این بازی و امتیازات کسب شده دانش‌آموز می‌تواند نشان دهنده عملکرد دانش‌آموز باشد و به عنوان ابزاری برای انواع ارزشیابی بکار برده شود. از این منظر، اگر در سامانه شاد بخش‌هایی به عنوان آزمایشگاه، گارگاه یا بازی اضافه شود، می‌تواند بسیار مفید واقع گردد.
هر آموزشی در کلاس درس به ارزشیابی ختم می‌شود، پس در جریان آموزش مجازی باید بسیار به بحث ارزشیابی و آزمون‌ها بپردازیم. اجرای آزمون‌های سنتی (کاغذ و قلم) در بستر فضای مجازی با چالشهای بسیاری همراه بوده که نتایج مطلوب را به همراه نداشته. اولین قدم را می‌توان گنجاندن انواع سبک آزمون‌ها (نه فقط آزمون تستی) و روش‌های شخصی سازی سؤالات، مانند سؤالات تصادفی از بانک سؤال و یا استفاده از پارامترهای شخصی (یا تصادفی) در هر سؤال، دانست. همچنین، با ایجاد آزمون‌های هماهنگ به عنوان مسابقه و ایجاد رقابت بین دانش‌آموزان علاوه بر ارزشیابی، می‌توان روحیه تلاشگری را در دانش‌آموزان افزایش داد.
تحلیل قوت-تهدید
استفاده طولانی‌مدت از ابزارهای فناورانه مانند تلفن همراه و رایانه و حضور طولانی مدت در فضای مجازی می‌تواند باعث مشکلات جسمی و روانی بسیاری گردد. برای کاستن از این مشکل، باید آموزش‌هایی که در بستر شاد صورت می‌پذیرد به بخش‌های خرد تبدیل شود تا برای تکمیل یک بخش از آموزش مدت زیادی پای تلفن همراه یا رایانه سپری نشود. همچنین، می‌توان تکالیف را به گونه‌ای طراحی کرده که دانش‌آموز ملزم به انجام فعالیت‌های بدنی (هرچند مختصر) باشد. البته تدوین چنین تکالیفی مستلزم کار تخصصی می‌باشد.
مهم‌ترین مشکل و اعتراض کاربران در جریان آموزش مجازی، نبود زیرساخت‌های ارتباطی متناسب با نیازشان می‌باشد. یکی از این راهکارهای پیشنهادی انتخاب کیفیت محتواهای مورد استفاده (پخش زنده یا غیربرخط) به صورت دستی یا خودکار متناسب با سرعت اینترنت کاربر می‌باشد.
به منظور ایجاد نشاط و پرداختن به عواطف دانش‌آموزان، می‌توان بخش‌های سرگرم کننده و نشاط‌آوری به عنوان زنگ تفریح در سامانه ایجاد کرد تا معلم بتواند در کنار و در هنگام متن از آن‌ها استفاده کند. همچنین به منظور ایجاد رابطه عاطفی بیشتر با دانش‌آموزان، می‌توان از بحث و گفتگوی صوتی یا تصویری با موضوع آزاد با مشارکت دانش‌آموزان استفاده کرد.
تحلیل ضعف-فرصت
متأسفانه در سامانه شاد و محتواهای ارائه شده در این سامانه به نیازهای خاص آموزشی دانش‌آموزان توجه نشده. از سوی دیگر، تنوع شیوه‌های آموزش و یادگیری در جریان آموزش مجازی بیشتر از آموزش حضوری می‌باشد. این امکان وجود دارد که تدریس هر مبحث را به چند شیوه مختلف متناسب با هر نوع استعداد و نیاز دانش‌آموزان متفاوت تهیه و منتشر نمود.
نیاز سامانه شاد به اینترنت با سرعت بالا و عملکرد کند آن بر روی برخی تلفن‌های همراه، در برخی مواقع دانش‌آموز را از همراهی با جریان آموزش باز می‌دارد. اما یکی از ویژگی‌های آموزش مجازی امکان ضبط و بازبینی تدریس می‌باشد، در این صورت دانش‌آموزی که هنگام آموزش برخط نتوانسته از آن استفاده کند، این امکان را دارد که بدون دغدغه بعداً آن را مشاهده کند. این امکان در سامانه شاد وجود دارد که تا 24 ساعت پس از یک پخش زنده بتوان آن را مجدد مشاهده نمود و یا دانلود نمود، اما اگر بخش محتواهای به اشتراک گذاشته از بخش گفتگو جدا شود، دسترسی به آن‌ها راحت‌تر می‌شود.
گاهی اوقات بارگذاری و دانلود محتوای آموزشی در سامانه شاد با مشکلات بسیاری همراه می‌باشد. اگر این امکان فراهم شود تا در بستر ویا سامانه‌ای دیگر، محتواهای تدریس را از سرورهای موازی دانلود نمود ضعف کمترخواهد بود. یا اینکه، می‌توان به هر محتوا یک لینک دانلود اختصاص داده شود تا بتوان با کمک نرم‌افزارهای مخصوص دانلود، دانلود فایل‌ها با حجم بالا یا با اینترنت کم سرعت، را مدیریت نمود.
دانش‌آموزان نیاز دارند تا در هنگام مواجه با بخش‌های مختلف یک سامانه، آموزشهای لازم را ببینند، و در هنگام مواجه با خطا و مشکلات فنی راهنمایی‌هایی شفاف و واضح را داشته باشند. از سوی دیگر افراد درگیر امر آموزش مجازی و توسعه دهندگان برنامک شاد، این امکان را دارند تا خطاها و اشکالات احتمالی و بخش‌هایی که نیاز به معرفی بیشتر دارند را شناسایی کنند، و از ویژگی سامانه شاد، یعنی در دسترس قرار دادن ویدئوهای آموزشی استفاده کنند و ویدئوهای مربوط به پشتیبانی فنی را در سامانه قرار دهند.
تحلیل ضعف-تهدید
یکی از اساسی‌ترین مشکلات آموزش مجازی، نبود زیرساخت‌های ارتباطی مناسب در همه جای کشور می‌باشد. پیش از هر گونه برنامه ریزی و اقدام عملی، باید نقاط جغرافیایی دارای پوشش ضعیف اینترنتی را شناسایی کرد. در گام بعدی، باید دانش‌آموزانی که دسترسی به اینترنت پرسرعت یا ابزار الکترونیک مناسب ندارند، را شناسایی نمود. بر این اساس در صورت امکان با فراهم کردن امکانات لازم، کمک می شود تا دانش آموزان از آموزش مجازی محروم نباشند (این مهم با همت آموزش و پرورش و خیرین در حال انجام است).
برخی از مشکلات آموزش مجازی مربوط به محیط و فضای اجرای آموزش می‌باشد. بسیاری از این مشکلات مربوط به نحوه عملکرد کاربران می‌باشد، و با راهنمایی قابل حل می‌باشد. از این رو ایجاد پشتیبانی فنی 24 ساعته فعال می‌تواند بیشتر دغدغه‌های آموزش مجازی را حذف نماید. علاوه بر آن، با انتخاب افرادی در مناطق و مدارس و آموزش آن‌ها، رابطینی مستقیم برای راهنمایی دانش‌آموزان تربیت نمایند تا دغدغه‌های فنی و روانی را کاهش دهند.
بحث و نتیجه گیری
فرایند آموزش در کلاس واقعی (در مقابل مجازی-غیرواقعی) بسیار متفاوت با کلاس‌های مجازی یا ترکیبی (حضوری-مجازی) می‌باشد. مهم‌ترین حسن کلاس‌های حضوری تعاملی بودن آن‌ها می‌باشد. در این کلاس‌ها ارتباط دو طرفه وجود دارد، (تعامل معلم با دانش آموزان، تعامل دانش آموزان با یکدیگر). اما، بنا به اقتضای تغیرات ساختار جهان در هزاره سوم، انتقال به آموزش مجازی غیرقابل انکار است. از این رو، ضروریست که برنامه‌ای جامع برای آموزش مجازی داشته باشیم.
مشاهدات ایام آموزش مجازی دوران همهگیری کرونا نشان داد که در کنار مزایای آموزش مجازی، مانند کاهش احتمال انتقال ویروس، به دلیل عدم آگاهی دانش‌آموزان از سواد رسانه‌ای کافی و شرایط سنی دانش آموزان شاهد اثرات مخرب آموزشی و اخلاقی بوده‌ایم. کاهش تحرک دانش‌آموزان، عدم استفاده درست دانش‌آموزان از فضای مجازی، عدم شرکت دانش‌آموزان در کلاس درس،کاهش تعامل معلم و شاگردی به صورت چهره به چهره، ارائه نادرست مطالب درسی (تداوم شیوه‌های تدریس حضوری بر بستر فضای مجازی)، عدم مهارت معلمان و آموزگاران از استفاده درست امکانات آموزشی، عدم مهارت دانش‌آموزان در یادگیری مطالب بر اساس آموزشهای جدید، عدم تشخیص میزان یادگیری، عدم ارائه تکالیف و کاهش نظارت‌های آموزشی از معایب بزرگ آموزش مجازی در دانش آموزان می‌باشد.
References
Abbasi F., Hijazi E., Hakimzadeh R. (2020). Lived experience of elementary school teachers of the opportunities and challenges of teaching in the students educational network (SHAD): a phenomenological study. Journal of Teaching Reaserch, 8 (3), pp. 1-24 (in Persian).
Afzalkhani M., Shariatmadari M., Adibi M. (2009). Feasibility of implementing virtual education system in secondary schools of Semnan province. Quarterly Journal of Educational Leadership & administration, 4 (3), pp. 9-30 (in Persian).
Ahmadi A. (2014). The relationship between virtual education and students creativity in the third millennium. Quarterly Jornal of Family and research, 29 (12), pp. 41-56.
Amutha S. (2016). Impact of e-Content Integration in Science on the Learning of Students at Tertiary Level. International Journal of Information and Education Technology, 6 (8), pp. 634-646.
Babaei M. (2018). An introduction to e-learning. Tehran: Iran Institute of Science and Information Technology, Chapar Publishing, (in Persian).
Center of International Affairs and Schools Abroad (2021). The effect of covid-19 on the education system, schools, students and teachers. The collection of reports of the International Affairs Center in connection with educational monitoring, report 46 (in Persian).
Cojocariu V., Lazar I., Nedeff V., Lazar G. (2014). SWOT analysis of e-learning educational services from the perspective of their beneficiaries. Social and Behavioral Sciences, 116, pp. 1999 – 2003.
Cooper R. (2004). E-learning in the World. London: Falmer.
Eslami K., Kuti L., Nouri A. (2015). Various methods of virtual education of medical sciences used in Iran and their effectiveness. Quarterly Educational Development of Jundishapur, 7 (2), pp. 128-137 (in Persian).
Fathi Vajargah K., Pardakhtchi M. H., Rabiei M. (2012). Effectiveness Evaluation of Virtual Learning Courses in High Education System of Iran (Case of Ferdowsi University). Quarterly Journal of Information and Communication Technology in Educational Scinces, 1 (4), pp. 5-21 (in Persian).
Gupta R., Sharma P. (2020). SWOT Analysis of Online Teaching During Lock Down: Blended Teaching the Way Forward. Indian Journal of Extension Education, 56 (4) pp. 19-25.
Gurel E., Tat M. (2017). SWOT Analysis: A Theoretical Review. The Journal of International Social Research, 10, pp. 994-1006.
Haji J., Mohammadi Mehr M., Mohammadi Azar H. (2021). Describing the Problems of virtual Education via Shad application in Corona Pandemic: This is a phenomenological study. Quarterly Journal of Information and Communication Technology in Educationl Sciences, 11 (3), pp. 153-174 (in Persian).
ILO-UNESCO-WBG (2020). Joint Survey on Technical and Vocational Education and Training (TVET) and Skills Development during the time of COVID-19.
Mahdizadeh H., Lotfi F., Islampanah M. (2013). Investigating the effect of reasoning maps on students' critical thinking. Technology of Education Journal, 7 (2), pp. 153-160 (in Persian).
Namjoo A. (2018). Solutions for using virtual education. Peyvand magazine, numbers 464 & 465 (in Persian).
Ong P. (2004). A descriptive study to identify deterrents to participation in employer-provided e-learning. Unpublished Doctoral Dissertation, Capella University.
Osareh A. (2020) Learning at home, the corona problem and the formation of the new home-school phenomenon. Peyvand Magazine, 42 (4), pp. 11 (in Persian).
Russel T. L. (1999). The no significant difference phenomenon. Chapel Hill, NC: Office of Instructional Telecommunications, North Carolina University.
Salimi S., Fardin M. A. (2020). The role of the Corona virus in virtual education, with an emphasis on opportunities and challenges. Quarterly of Research in School and Virtual Learning (2), pp. 49-60 (in Persian).
Santos E., Zanca N. (2018). Transitioning to Online: A SWOT Analysis by First Time Online Business Faculty. e-Journal of Business Education & Scholarship of Teaching, 12 (3), pp 69-84.
Talebi S. (2017). Designing and standardization of a questionnaire to measure the effectiveness of the curriculum of training courses in the electronic service of educational managers. Quarterly of New Approach in Educational Management, 9 (4), pp. 91-105 (in Persian).
[1] * دانشجوی دکترای برنامه ریزی درسی، گروه علوم تربیتی، دانشگاه آزاد واحد کرمان، کرمان، ایران.
** دانشیارگروه برنامه ریزی درسی، گروه علوم تربیتی،دانشگاه آزاد واحد کرمان، کرمان، ایران.
***استاد یار گروه برنامه ریزی درسی، گروه علوم تربیتی ،دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان،کرمان،ایران.
++++ استاد یار گروه برنامه ریزی درسی، گروه علوم تربیتی ،دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان،کرمان،ایران.
نويسنده مسؤول يا طرف مكاتبه: احمد امیری خامکانی amiryzarand@gmail.com
تاريخ دريافت مقاله: 16/10/1401 | تاريخ پذيرش مقاله: 10/3/1402 |
[2] . Strengths
[3] . Weaknesses
[4] . Opportunities
[5] . Threats
[6] Jay Cross
[7] ILO-UNESCO
[8] Harvard
[9] Esmeralda de los Santos
[10] Nürşen A. Zanca
[11] Cojocariu
[12] Ritu Mittal Gupta
[13] Preeti Sharma
[14] Zoom app.
[15] Google Meet
[16] . Krejcie-Morgan
[17] . مدارس تیزهوشان و نمونه دولتی
[18] . Likert
[19] . Cronbach's alpha
[20] . Key Performance Indicator
[21] . ربات‌های @shadsupport و @shadsupport2 حساب‌های کاربری رسمی پشتیبانی در این پلتفرم است.
[22] . تلفن 43081-021