تبیین الگوی پایداری اجتماعی مکان، باهدف ارتقا کیفیت مکان در فضاهای آموزشی (نمونه موردی: دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز)
محورهای موضوعی : معمارینسیبه بدری بنام 1 , میر سعید موسوی 2 , شبنم اکبری نامدار 3 , سلیمان ایرانزاده 4
1 - د انشجوی د کتری معماری، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
2 - استاد یار، گروه معماری، واحد تبریز، د انشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
3 - استادیار، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
4 - د انشیار، گروه مدیریت، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
کلید واژه: پایداری اجتماعی, فضای آموزشی, الگوی پایداری, دانشکده معماری,
چکیده مقاله :
در عصر کنونی، پایداری، به‌عنوان یکی از فرآیندهای علی و معلولی صنعتی شدن، مطرح‌شده است و ضرورت‌های مکان پایدار، ارزیابی ها پیرامون مکان را موردتوجه قرار داده و پایداری اجتماعی مکان به معنای توانمندی مکان برای غلبه بر چالشها و مسائل و واکنش بهینه به تغییرات محیط در بستر افزایش توجهات جهانی قرارگرفته است. این مطالعه، باهدف تبیین الگوی شاخصه های پایداری اجتماعی مکان در فضاهای آموزش معماری، به جهت ارتباط بین کیفیت آموزش و تعامل انسان-محیط، در قالب تحقیقی توسعه ای-کاربردی، با روش تحلیل عاملی، به‌صورت کتابخانه ای و میدانی، در دو فاز مطالعه کیفی و کمی صورت گرفته است. محدوده تحقیق به دانشکده معماری دانشگاه هنراسلامی تبریز تحدید شده و نمونه گیری با روشهای ترکیبی بنیادی به دو صورت هدفمند و تصادفی بوده است. نتایج، نشان از تأثیر شش عامل، تناسبات عملکردی فضا، هویت مندی مکان و تعاملات اجتماعی، خوانایی و تناسبات زمینه ای، سرزندگی و زیبایی شناسی بصری، آسایش محیطی و تأمین شرایط رفاهی بر پایداری اجتماعی مکان را دارد.
Nowadays, with the emergence of instabilities and their numerous disadvantages hindering the path of development and progress, the paradigm of stability has to the picture and one of the concepts discussed in the paradigm of durability – stability – is the Social Durability, which directs attention toward the demands and qualitative reactions of individuals to the present space. The general interest in the subject of durability and stability which has turned into a strong trend in the contemporary architecture of the world demands a kind of critical reassessment to expurgate and augment the dialog of durability in architecture. In an architectural scale, durability discusses space; therefore, architectural space plays an important role in shaping human behaviors and actions, it plays the role of an institution and a socially acceptable resource. If space bears a meaningful quality, it will change into a specific kind of space which is intertwined with human norms and values and thus is called a place. The qualitative factors refer to social durability and effect spatial quality to be raised, as well as fitting within the limitations of the concept of “place”, are well known as factors of place durability; which means that the place can handle challenges and problems and adequately react to outside changes. Higher education, as a scientific institution, is obliged to train the skilled workforce in order to attain coordination with the daily changes in our country. Research shows a link between educational quality and human-environment connection. Consequently, achieving social durability of place in educational space is imperative. This research is carried out with the goal of demonstrating the factors of social durability of place and presenting its pattern in architectural educational spaces in the form of developmental and applied research, using an elemental analysis procedure and considering the influential role of a server. Data collection was carried out in two procedures: library and free and in qualitative and quantitative phases. The research was limited to the Architecture Department of the Islamic Art University of Tabriz and sampling was performed in two fundamental combinational procedures: random and deliberate. The results of this research show that the social durability of the place is influenced by a variety of factors which overall, are there to supply the requirements of the servers; and these factors are dependent on each other and to supply them, all factors are required. Also, the results demonstrate and illustrate the effects of six factors on the durability of place: 1)- functional proportions of space (the accordance of demands and the framework conditions of space), 2)- place identity and social interactions, 3)- legibility and proportions of background, 4)- liveliness and visual aesthetics, 5)- comfort of the environment 6) -providing welfare which are all influential. To conclude, the results reveal and determine that resolving the physiological necessities and the need for safety and security were the prior importance for students, in compare with the resolution of needs for attachment and cognitive and aesthetic issues were second place importance.
آلتمن، ایروین. (1382). محیطورفتاراجتماعی،خلوت،فضایشخصی،قلمرووازدحام. (جواهر افسر و علی نمازیان، مترجمان). تهران: دانشگاه شهید بهشتی. (نشر اصلی اثر 1975).
الکساندر، کریستوفر. (1396). معماری و راز جاودانگی. (مهرداد قیومی بیدهندی، مترجم). (ویراست سوم). تهران: انتشارات روزبه.
اوستروفسکی، واتسلاف. (1387). شهرسازیمعاصر. (لادن اعتضادی، مترجم). (چاپ دوم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ایرانمنش، محمد؛ و خواجهپور، الهام. (1393). آموزش معماری پایدار یا آموزش پایدار معماری. هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، 19(1)، 83-92.
جاودان، مجتبی؛ و رکنالدینافتخاری، عبدالرضا. (1389). اندازهگیری شاخصهای توسعه پایدار اجتماعی در حوزههای روستایی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد: بخش سربند (شهرستان شازند- استان مرکزی). کاربرد سنجش از راه دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در برنامهریزی. 1(1)، 65-78.
جیکوبز، جین. (1392). مرگوزندگیشهرهایبزرگآمریکایی. (حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی، مترجمان). تهران: دانشگاه تهران، (نشر اصلی اثر).
چاهوشیساروی، سیده فاطمه؛ و جلالیمطهری، ستاره السادات. (1395). بررسی جایگاه فرهنگ و نیازهای انسان در معماری بومی تبرستان با رویکرد پایداری اجتماعی. کنفرانس بین‌المللی مهندسی معماری و شهرسازی. تهران: دبیرخانه دائمی کنفرانس.
حسنزاده، زهرا؛ و فرخ زاد، محمد. (1396). مروری بر شاخصهای پایداری اجتماعی در معماری و شهرسازی. سومین کنفرانس سالانه پژوهشهای معماری، شهرسازی و مدیریت شهری. شیراز.
حکیمزاده، فرزاد؛ و عبدالملکی، جمال. (1390). پروپوزال نویسی در مطالعات کیفی و ترکیبی. چاپ اول، جامعه شناسان، تهران.
حنیفه، فاطمه؛ رشیدکلویر، حجتالله؛ کاسهگر محمدی، شعیب؛ و ابوالقاسمی، عباس. (1397). پیشبینی تمایلات اجتماعی بر اساس شاخصهای قلمروگرایی در ساکنین مجتمعهای مسکونی شهر رشت. معماری و شهرسازی پایدار، 6(2)، 85-96.
راجرز، ریچارد. (1384). معماران بزرگ و طراحی پایدار. (حمید حسینمردی، مترجم)، آبادی، 14(7)، 110-114.
رزمجوی، رها؛ و نصر، طاهره. (1394). راهکارهای پایداری اجتماعی در معماری امروز شیراز (در بررسی مؤلفههای معماری زندیه). همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی. اردیبهشت 17، (1-16). رشت: دانشگاه پیام نور استان گیلان. بازیابی 20 آبان، 1397، از https: //www.civilica.com/paper- NCIIAU01_181.html.
رضوانی، محمدرضا؛ مطیعیلنگرودی، سیدحسن؛ پورطاهری، مهدی؛ و عزیزی، فاطمه. (1394). مهاجرپذیری و توسعه پایدار اجتماعی در مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستاهای مهاجرپذیر منطقه کلانشهری تهران 1). فصلنامهبرنامهریزیمنطقهای، 19(5)، 71-84.
زبردست، اسفندیار. (1396). کاربرد روش تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) در برنامهریزی شهری و منطقهای مورد پژوهی: سنجش وضعیت پایداری اجتماعی در کلانشهر تهران. نشریههنرهایزیبا-معماریوشهرسازی، 22(2)، 5-18.
سجادی، ژیلا؛ و محمدی، کاوه. (1390). تحلیل اجتماعی فضایی در بافتهای فرسوده شهری (مطالعه موردی: بافت مرکزی شهر سردشت). برنامهریزی شهری، 2(6)، 55-70.
سلحشور، نیما. (1388). طراحی معماری ایستگاههای قطار شهری. تهران: انتشارات کارور.
شجاع، حامد؛ و سجادزاده، حسن. (1394). چگونگی استفاده از فضاهای باز در مجتمعهای تجاری برای برقراری پایداری و تعادل اجتماعی. کنفرانس ملی مهندسی معماری، عمران و توسعه کالبدی. اردیبهشت 3، (1-11). کوهدشت: شهرداری کوهدشت. بازیابی 10 مهر، 1397، از https: //www.civilica.com/paper- ACPD01-201.html..
شولتز، کریستین نوربرگ. (1381). معماری: حضور،زبانومکان. (علیرضا سیداحمدیان، مترجم)، تهران: معمار نشر.
شیعه، اسماعیل؛ دانشپور، سیدعبدالهادی؛ و روستا، مریم. (1396). تدوین مدل شاخصهای مکانی پایداری اجتماعی به کمک روش دلفی و تکنیک شانون. معماریوشهرسازیآرمانشهر، 19، 119-129.
صادقی، علیرضا؛ پناهی، نیلوفر؛ و زارع، پریسا. (1397). تبیین کیفیتهای محیطی مؤثر بر مشارکت شهروندان در عرصههای عمومی شهری به‌عنوان بعد اجتماعی توسعه پایدار (مورد پژوهی: شهر شیراز). معماری و شهرسازی پایدار، 6(2)، 17-33.
صدقی بوکانی، ناصر؛ سید عباسزاده، میرمحمد؛ قلعهای، علیرضا؛ مهاجران، بهناز؛ و باقریمجد، روحاله. (1393). بررسی عوامل مؤثر بر بهرهوری و ارتقای کیفیت مراکز و واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی منطقه 2. مدیریت بهرهوری، 29(8)، 119-142.
ضرغامی، اسماعیل. (1387). اصول پایداری اجتماعی در مجتمعهای مسکونی. تهران: دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران.
طاهریان، مونا؛ زارع، لیلا؛ و شومال، سعید. (1394). تأثیر فرهنگ ایرانی بر معماری اسلامی مسکونی ایران با رویکرد پایداری اجتماعی. همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی. اردیبهشت 17، (1-13). رشت: دانشگاه پیام نور استان گیلان. بازیابی 20 آبان، 1397، از https: //www.civilica.com/paper- NCIIAU01_264.html.
غفوریان، میترا؛ افشین مهر، وحید؛ و نوروزیزاده، زهرا. (1396). بازشناسی مؤلفههای پایداری اجتماعی مؤثر بر افزایش تعاملات اجتماعی در مجموعههای مسکونی (مطالعه موردی: محله اباذر، تهران). هویت شهر، 30(11)، 31-44.
گل، یان. (1387). زندگیدرفضایمیانساختمان‌ها. (شیما شصتی، مترجم). تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
لنگ، جان. (1383). آفرینشنظریهمعماری: نقشعلومرفتاریدر طراحیمحیط. (علیرضا عینیفر، مترجم). تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
مافی، عزت اله؛ و عبدالهزاده، مهدی. (1396). ارزیابی پایداری اجتماعی کلانشهر مشهد. پژوهشهای بوم‌شناسی شهری، 15، 8(1)، 65-78.
محمدیمقدم، یوسف. (1386). شاخصهای بهرهوری در دانشگاه علوم انتظامی، فصلنامۀ دانش انتظامی،9(14)، 184-201.
مهرگان، حسین؛ رستگاردولتآباد، امین؛ و اسماعیلدخت، محمدرضا. (1392). سهم اجتماعپذیری معماری در طراحی معماری پایدار، کنفرانس بین‌المللی مهندسی معماری و شهرسازی. تهران: دبیرخانه دائمی کنفرانس.
نوری، فاطمه؛ و مهروان، عباس. (1395). سنجش ابعاد پایدارى اجتماعى در فضاى فرهنگى نگارخانه (نمونه موردى: نگارخانه کلهر شهر کرمانشاه). مطالعاتمحیطىهفتحصار، 17(5)، 25-34.
واعظزاده، ساجده؛ نقدی، اسدالله؛ و ایاسه، علی. (1394). مؤلفههای پایداری اجتماعی در برنامه‌های توسعه ایران. مطالعاتتوسعهاجتماعیایران، 7(2)، 45-59.
وزیری، وحید. (1391). بهبود بهرهوری فضاهای آموزشی با رویکرد به نقش بهرهبردار در روند ساماندهی فیزیکی محیط کلاس، پایاننامه دکتری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
Agenda 21. (1992). United Nations Conference on Environment Development. UN: Brazil.
Cerny, B. A., & Kaiser, HF. (1977). A study of a measure of sampling adequacy for factor-analytic correlation matrices. Multivar Behav Res., 12(1), 43-47.
Chan, E. & Lee, G.K.L. (2008). Critical Factors for Improving Social Sustainability of Urban Renewal Projects. Social Indicators Research, (85)2, 243.
Choguill, C. L. (2008). Developing sustainable neighborhood. Habitatinternational,32(1).41-48.
Colantonio, A. (2008). Traditional and emergingprospect in social sustainability. Measuring socialsustainability: Best practice from urban renewalin the EU. Headington, Oxford Brookes University: Oxford Institute for Sustainable Development (OISD). international land markets group.
Comrey, A. L. (1978). Common methodological problems in factor analytic studies. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46, 648-659.
Dempsey,N., Bramley, G., Power, S., & Brown, C. (2011).The social dimention of sustainable development: defining urban social sustainability.Sustainable development,19, 289-300.
Dempsey, N., Bramley, G., Power, S., & Brown, C. (2009). The Social Dimension of Sustainable Development; Defining Urban Social Sustainability, Sustainable Development, (17), 56. Retrieved April 07, 2018, from www.interscience.wiley.com /DOI: 10.1002/sd.417.
Holmberg, J., & Sandbrook, R. (1992). Sustainable development: what is to be done?’, in Holmberg, J. (ed.) Policies for a Small Planet, Earthscan, London, 19–38.
Howard, M. C. (2016). A Review of Exploratory Factor Analysis Decisions and Overview of Current Practices: What We Are Doing and How Can We Improve?.International Journal of Human-Computer Interaction,32(1), 51-62.
Madanipour, A. (2000). Design of Urban Space: An Inquiry into a Social-spatial Process (F. Mortezaee, Trans.). Tehran: Processing and Urban Planning Co.
Maslow, A. H. (1977). Motivation und Personlichkeit. Olten: Walter.
Mckenzie, S. (2004). Social Sutainable: Towards some definitions, Hawke ResearchInstitute. University of South Australia: http://www.hawkecentre.unisa.edu.au/institute/
Mutlak, N., & Schwarze, R. (2013). Elements of a theory of social sustainability. Taking stock of socialscience approaches, unpublished manuscript (available from the authors): https://www.researchgate.net/publication/259465973
Newman, O. (1996). Creating Defensible Space. Philadelphia: Diane Pub Co.
Rapoport, A. (1981). Identity and Environment:Cross-cultural perspective. London: Billing and sons limited.
Widok, A. (2009). Social Sustainability: Theories, Concepts, Practicability. Berlin: Shaker Verlag.
World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future, Oxford University Press: Oxford.
_||_تبیین الگوی پایداری اجتماعی مکان، با هدف ارتقا کیفیت مکان در فضاهای آموزشی
(نمونه موردی: دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز)*
مهندس نسیبه بدری بنام**، دکتر میر سعید موسوی***، دکتر شبنم اکبری نامدار****، دکتر سلیمان ایران زاده*****
چکیده
در عصر کنونی، پایداري، به عنوان یکی از فرآیندهاي علی و معلولی صنعتی شدن، مطرح شدهاست و ضرورتهاي مکانپایدار، ارزیابیها پیرامون مکان را مورد توجه قرار داده و پایداری اجتماعی مکان به معنای توانمندی مکان برای غلبه بر چالشها و مسائل، و واکنش بهینه به تغییرات محیط در بستر افزایش توجهات جهانی قرار گرفتهاست. این مطالعه، با هدف تبیین الگوی شاخصههای پایداری اجتماعی مکان در فضاهای آموزش معماری، به جهت ارتباط بین کیفیت آموزش و تعامل انسان-محیط، در قالب تحقیقی توسعهای-کاربردی، با روش تحلیلعاملی، به صورت کتابخانهاي و میدانی، در دو فاز مطالعه کیفی و کمی صورت گرفتهاست. محدوده تحقیق به دانشکده معماری دانشگاه هنراسلامی تبریز تحدید شده و نمونهگیری با روشهای ترکیبی بنیادی به دو صورت هدفمند و تصادفی بودهاست. نتایج، نشان از تاثیر شش عامل، تناسبات عملکردی فضا، هویتمندی مکان و تعاملاتاجتماعی، خوانایی و تناسباتزمینهای، سرزندگی و زیباییشناسیبصری، آسایشمحیطی و تامین شرایط رفاهی بر پایداریاجتماعیمکان را دارد.
واژههای کلیدی
* اين مقاله مستخرج از رساله دكترى «عنوان بهسازی فضاهای آموزشی با ارتقا کیفیت مکان در جهت افزایش بهره وری با رویکرد P.O.E (Post Occupancy Evaluation) نمونه موردی: دانشکده های معماری شهر تبریز»، به راهنمايى دكتر میر سعید موسوی و مشاوره دكتر شبنم اکبری نامدار و دکتر سلیمان ایرانزاده در دانشكده هنر و معمارى دانشگاه آزاد اسلامى واحد تبریز است. ** دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. Email: Arc_n_b@yahoo.com *** استادیار، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران(مسئول مکاتبات). Email: ms.moosavi@iaut.ac.ir **** استادیار، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. Email: namdar@iaut.ac.ir ***** دانشیار، گروه مدیریت، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. |
مقدمه
امروزه با مشخص شدن ناپایداریها و ضررهای فراوان آن در مسیر توسعه، پارادایم پایداری به عنوان مسئلهای مهم و ضروری، در طی دو دهه اخیر، توجه مجامع جهانی را به خود جلب کرده و اشاره به فرآيندی دارد که اساس بهبود وضعیت، و از بین برنده کاستیهای زيستمحیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و مبتنی بر بهرهبرداری صحیح و مؤثر از منابع در جهت برآوردن نیازهای نسل امروز میباشد(جاودان و رکنالدینافتخاری،1389؛ رضوانی و همکاران،1394؛ واعظزاده و همکاران،1394). یکی از مفاهیم مهم مطرح شده در این چارچوب «پایداری اجتماعی» است، که رسیدن به اجتماع پایدار را در چشمانداز مطلوب یک اجتماع انسانی قرار داد و در جهت تامین نیازهای انسان و بهبود تعامل انسان و محیط مصنوع و تامین نیازهای اجتماعی بشر میکوشد(شیعه و همکاران،1396؛چاهوشیساروی و جلالیمطهری،1395؛ سجادی و محمدی،1390؛ طاهریان و همکاران،1394) و ارتقا کیفی زندگی انسان و رسیدن به پایداری زیست محیطی را سبب میشود(حسنزاده و فرخزاد،1396،3).
اقبال عمومی به موضوع پایداری که به موجی قوی در معماری امروز جهان تبدیل شدهاست، ایجاب کننده نوعی بازنگری ناقدانه، به منظور تنقیح و ارتقای گفتمان پایداری در معماری است(ایرانمنش و خواجهپور،1393، 83). پایداری اجتماعی در مقیاس معماری، فضا را مورد بحث قرار میدهد(مهرگان و همکاران،1392،6)، و مکان به عنوان حالت خاصی از فضا با بار معنایی(Madanipour, 2000) با هنجارها و ارزشهای انسانی تنیده شدهاست. فلذا شاخصهای کیفی که معرف پایداری اجتماعی و مؤثر بر ارتقاءکیفیت فضا شود و بر حوزه مفهومیِ«مکان» منتسب باشند به عنوان شاخصهای پایداری اجتماعی مکان شناخته شدهاند(شیعه و همکاران،1396،120). پایداری اجتماعی مکان، به معنای توانمندی مکان برای غلبه بر چالشها و مسائل، و واکنش بهینه به تغییرات بیرونی، با ایجاد تحرک اجتماعی، همبستگی اجتماعی، ظرفیتسازی نهادی، تعلق خاطر مکانی و در حالت کلی ارتقا کیفیت مکان است(جاودان و رکنالدینافتخاری،1389،68)
نقش آموزش عالی، به عنوان یکی از مهمترین نهادهاي علمی در راه تولید دانش و تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز جامعه(صدقی بوکانی و همکاران،1393،120)، ترویج و ارتقای دانش و فراهم کردن زمینه مساعد برای توسعه کشور، این نهاد را ملزم به هماهنگی با تحولات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور میکند تا اهداف خود را بر اساس برنامهریزیهای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت تدوین نماید(محمدیمقدم،1386، 184). از سوی دیگر، تدقیق در خروجیهای دانشکده معماری به عنوان یک سازمان خدماتی، ضرورت توجه به بهبود کیفیت آموزشی را نشان میدهد؛ و بررسی مطالعات صورت گرفته پیشین، نشان از رابطه بین کیفیت آموزش و تعامل انسان و محیط، دارد. بطوریکه، کیفیت آموزش به ارتباط تعریف شده دو سویه با مکان آموزشی بستگی دارد(وزیری،1391،6) لذا، احقاق خصوصیات پایداری اجتماعی مکان در فضای آموزشی به مثابه عاملی جهت ارتقا کیفیت مکان الزامیست.
این مطالعه با هدف تبیین شاخصههای پایداری اجتماعی مکان و تبیین الگوی آن در فضاهای آموزش معماری دانشگاه هنر اسلامی، در قالب یک تحقیق توسعهای-کاربردی، با بهرهگیری از روش تحلیلعاملی1، با در نظر داشتن نقش موثر بهرهبردار صورت گرفتهاست؛ و جهت گردآوري اطلاعات، از اسناد و منابع کتابخانهاي، مصاحبه با صاحبنظران و کارشناسان حیطه معماری و کارشناسان حوزه علوم رفتاری، بهره گرفتهشده، که در دو فاز مطالعه کیفی و کمی صورت گرفتهاست.
پیشینه تحقیق
توسعهپایدار، به دلیل ابهام مفهومی و چندوجهی بودن آن، دارای پیچیدگی فوقالعادهای است (Holmberg & Sandbrook,1992)، که سبب ارائه تعاریف گوناگون و متعدد آن شدهاست(واعظزاده و همکاران،1394،48)؛ بهطوریکه در الگوي سند پايداري كميسيون برونتلند، از سلامت اكولوژیکی، حيات اقتصادي و سلامت و کیفیت زندگي، به عنوان رویکردهای اصلي توسعه پايدار ياد شدهاست(World Commission on Environment and Development, 1987) در دستوركار 212 نيز هدف آرماني پايداري، برقراري تعادل پويا ميان نظامهاي مختلف اجتماعي، بوم شناختي و اقتصادي عنوان شدهاست(Agenda21, 1992)؛ و مباحث اجتماعيِ پايداري در سالهاي اخير به دغدغههاي توسعه پايدار تبديل شد. پایداری اجتماعی به دلیل عدم برخورداری از اجماع کلی بر سر مؤلفهها و جایگاه آن در میان اجزاء توسعه پایدار، با برخوردهای متفاوتی مواجه شدهاست و به عنوان راهی برای نیل به حفاظت، گسترش و صیانت از ارزشها برای نسلهای آينده تعريف میشود(Widok, 2009, 43)، که شامل حقوق انسانی، حفظ تنوع، حفاظت و گسترش سلامتی و امنیت، برابری درون نسلی و بین نسلی و بسیاری ديگر از موضوعات است(واعظزاده و همکاران،1394،48).
با این حال در بین محققان3 اتفاق نظر وجود دارد که بعد اجتماعی توسعه پایدار، در میان ابعاد سهگانه آن، به شدت مورد غفلت واقع شدهاست(شیعه و همکاران،1396،121) و اکثر پژوهشهای صورت گرفته در حوزه پایداری اجتماعی به بررسی و تحلیل آن در فضاهای شهری پرداخته و تحلیل ابعاد آن در مکان مورد بیمهری واقع شدهاست. برخی از پژوهشهای صورت گرفته در حوزه کالبد معماری به شرح زیر است:
نوری و مهروان، در پژوهش خود به نقل از سلحشور و فیچه بیان کردهاند: در ارایه توسعه و بهبود وضعیت کالبدی با در نظر داشتن دستیابی به پایداری اجتماعی، دو نوع نگرش وجود دارد؛ که در نگرش اول کارکرد مکان تا سطح پرداختن به مسائل عملکردی کاهش مییابد و نیازمند رعایت اصول جهت ایجاد آسایش کاربران است و در دیدگاه دوم، علاوه بر پرداختن به مسائل عملکردی، در جستجوی شکلگیری بستری برای تحقق رفتاراجتماعی و الگوهای رفتاری مورد توجه میباشد. در این دیدگاه به گفته فیچر(2007)، شناخت و کشف زمینههای موثر بر پایداری اجتماعی از طریق تبیین الگوهای رفتاری با مرور نظریههای صاحبنظرانی چون جیکوبز، لینچ، ویولیچ، بنتلی، کولمن، اپلیارد و تیبالدز در جهت دسترسی به فضاهای با کیفیت میسر میباشد؛ همچنین بیان کردهاند: از ویژگیهای پایداری اجتماعی مکان، رضایتمندی افراد از حضور در مکان است. بهطوریکه با گذشت زمان افراد نسبت به مکان، حس تعلق خاطر و دلبستگی یابند. به عبارتی، انسان از بعد اجتماعی و مکان به مثابه ظرفیست که دستیابی به پایداری اجتماعی مکان را میسر میسازند و چیزی که بسیار حائز اهمیت است، تطابق ویژگیهای مکان با نیازهای کاربران میباشد(نوری و مهروان،1395،26).
دمپسی4 و همکارانش در پژوهش خود، به تفکیک شاخصهای کالبدی و غیرکالبدی پایداری اجتماعی پرداختهاند(Dempsey et al., 2009)؛ از نظر آنان قلمرو عمومی جذاب، کیفیت مطلوب محیط محلی، دسترسی پذیری و همسایگی پیادهمدار، مهمترین شاخصهای کالبدی پایداری اجتماعی هستند(شیعه و همکاران،1396،121).
شیعه و همکارانش در پژوهش خود، با تحلیل متن مصاحبهها به کمک تحلیل محتوا، کدهای مکانی مؤثر بر ارتقاء پایداری اجتماعی را استخراج کرده و با مقایسه و تطبیق با کدهای برآمده از مرور منابع،23 کد را معرفی و در پنج دسته فعالیتپذیری، امنیت، هویت مندی، مردممداری و یکپارچگی کالبدی دستهبندی شدند. یافتههای حاصل از تحلیل به کمک تکنیک شانون، نشان داد که دسته امنیت، که شامل شاخصهای مکانی، امنیت، ایمنی و حریم است، بیشترین تأثیر را بر ارتقاء پایداری اجتماعی در عرصههای عمومی دارند. پس از آن به ترتیب دسته شاخصهای فعالیتپذیری، هویتمندی و مردممداری بیشترین تأثیر را بر بهبود سطح پایداری اجتماعی دارند. بر این اساس، کمترین میزان تأثیر مربوط به دسته شاخصهای یکپارچگی کالبدی است. در میان تکشاخصها نیز تنوع فعالیتها و دسترسیپذیری بیشترین تأثیر و حفظ هویت کمترین تأثیر بر پایداری اجتماعی را از نظر متخصصان دارا بودند.
پایداری اجتماعی مکان
مفهوم پایداری اجتماعی در تقابل و انتقاد برخی نظریهپردازان و صاحبنظران نسبت به رویکرد مدرنیسم شکل گرفت، این نظریات ابتدا از حوزه فلسفه شروع به شکلگیری کرد و سپس در سیری مروری به شهرسازی و معماری وارد شد. راجرز5 طراحی پایدار را نوعی طراحی میداند که به نیازهای امروز، بدون آسیب رساندن به منابع نسلهای آینده پاسخ میدهد و معتقد است، در طراحی پایدار باید به پایداری اجتماعی و اقتصادی به اندازه مصرف انرژی و تأثیر محیطی ساختمانها و شهرها اهمیت دادهشود(راجرز،1384). جان لنگ6 در تعریف پایداری اجتماعی، بر خواست مردم برای زندگی در یک مکان معین اشاره داشته و بر توانایی در جهت استمرار چنین روندی هم در حال و هم در آینده، تأکید میکند(لنگ،1383). پايداري اجتماعي اصول سياسي و اجتماعي را با مسائل مربوط به مشارکت، شادي، رفاه و کيفيت زندگي ترکيب ميکند پس مفهوم پایداری نیازمند یک شبکه کالبدی-اجتماعی است(ضرغامی،1387؛ غفوریان و همکاران،1396)؛ و هدف اصلی پایداری اجتماعی مکان، ارتقا سطح کیفیت محیط و رضایتمندی کاربران از محیط در شرایط حال و آینده، با لحاظ کردن ارزشهای فرهنگی و عادات جامعه است(شیعه و همکاران،1396؛ چاهوشیسارویوجلالیمطهری،1395). بنابراین، توجه به نیازهای اساسی و عالی انسان در طراحی معماری، ارتقا کیفیت مکان و اولویتبندی کیفیتهای محیط، همخوانی الگوهای زیستمحیطی و الگوهای کالبدی بنا و در نهایت چگونگی انعکاس این نیازها در کالبد فضای معماری، شروط لازم جهت تامین پایداری غیرکالبدی فضای مصنوع میباشد(شجاع و سجادزاده،1394؛ رزمجوی و نصر،1394؛ حسنزاده و فرخزاد،1396).
رویکردهای مختلف در مورد پایداری اجتماعی
نظريه نیازهای اساسی که برای اولین بار توسط مازلو7 مطرح شد، يکی از نظريات جامعهشناسی است که در بسط مفهومی پايداری اجتماعی نقش داشته است؛ پايین آوردن سطح کیفیتِ توسعه، به تامین شرايط حداقلی و نیازهای اولیه 8(Mutlak & Schwarze, 2013, 2) و ابهام مفهوم نیازهای اساسی از جمله انتقاداتی است که بر نظریه وارد شدهاست. لذا، ناگل9(1985) جهت بازگشایی این اتهام، دو بعد مادی و غیرمادی، برای نیازهایاساسی قائل شدهاست؛ که بعد مادی آن شامل غذا، سرپناه، پوشاک، آب آشامیدنی، خدمات بهداشتی، مراقبتهای پیشگیری از بیماری، آموزش و بعد غیرمادی شامل نیاز تعلق به محیط، رضايت از فرصتهایشغلی، آزادی، امنیت، تضمین حقوق اولیه انسانی(Mutlak & Schwarze, 2013, 7)بیان شدهاست.
نظريه کارکردگرايیساختاری، رويکرد ديگریست که مفهوم پايداریاجتماعی را با توجه به پیشنیازهای کارکردی جامعه برای حفظ و استمرار در خود بسط دادهاست و نظريه ديگری که در تکوين مفهوم پايداری اجتماعی نقش داشته نظريه سرمايه اجتماعی است که جامعه شناسانی مانند پاتنام(بارويکرد انتخاب عقلانی) و بورديو(با رويکرد طبقه) آن را بسط دادهاند(واعظزاده و همکاران،1394، 49).
برخی نظریات اندیشمندان در حوزه پایداری اجتماعی به صورت اختصار در جدول 1 گردآوری شدهاست.
جدول1: اندیشههای صاحبنظران درباره پایداری اجتماعی
صاحبنظران | اصول مرتبط با توسعه پایدار از لحاظ اجتماعی | منبع |
کلارنس پری10 (1929) | نظریه واحد همسایگی: تشکیل یک کل به هم پیوسته-هویت جمعی و محلهای-رشد و پویایی جمعی - افزایش ارتباطات اجتماعی- احساس همبستگی اجتماعی | (اوستروفسکی، 1387) |
مازلو11(1954) | نظریه هرم سلسله مراتب نیازهای انسانی:لازمه رفتن به هرمهاي بالا، ارضاء شدن در طبقۀ پايين هرم- نيازهاي اجتماعي، بعد از نيازهاي زيستي و امنيتي- پيش زمينه شکوفايي استعدادها، رشد تعاملات اجتماعي | (Maslow, 1977) |
جیکوبز12 (1961) | تأکید بر تعاملات اجتماعی- امنیت- سرزندگی- عدالت اجتماعی- توجه به مقیاس انسانی | (جیکوبز، 1392) |
گل13 (1971) | تأکید بر تعاملات اجتماعی- پویایی فضایی- سرزندگی- مقیاس انسانی | (گل، 1387) |
راپاپورت14 (1981) | تأکید بر تعاملات اجتماعی- توجه به سنت و فرهنگ- خوانایی فضا- امنیت-تراکم مطلوب –همگونی اجتماعی افراد- حافظه مکان و معنای فضا | (Rapoport, 1981) |
آلتمن15 (1975) | تأکید بر امنیت- پویایی فضایی- تعامل اجتماعی-خلوت-فضای شخصی-قلمرو- ازدحام | )آلتمن، 1382) |
تأکید بر تعاملات اجتماعی- هویت- مقیاس انسانی- دسترسی- پویایی- عدالت اجتماعی | (الکساندر، 1396 و شولتز، 1381) | |
نیومن18 (1966) | نظریه فضاهای قابل دفاع-در مجتمعهای بلند مرتبه میزان وقوع جرم نسبت به مجتمعهای کوتاه مرتبه و میان مرتبه بیشتر است | (Newman, 1996) |
موسسه توسعه پایدار آکسفورد19 (OISD) | تأکید بر 4 اصل پایداری اجتماعی : برابری- شمول-انعطاف پذیری- امنیت | (Colantonio,2008) |
چوگول20 (2008) | تأکید بر تعاملات اجتماعی-مشارکت- ا حساس تعلق- روابط بین فردی بین ساکنین و همسایهها- فعالیت جمعی- حمایت متقابل- ایمنی- دسترسی تسهیلات | (Choguill,2008) |
دمپسی21 | تأکید بر تعاملات اجتماعی-مشارکت- پایایی جمعی- حس مکان- برابری اجتماعی- امنیت | (Dempsey et al.,2011) |
روش شناسی تحقیق
این پژوهش، از نوع توسعهای-کاربردی است و با عطف به مبنای پژوهش، جهت دستیابی به یک مطالعه دقیق بر روش پژوهش ترکیبی (ترکیبی از روشهای کمی و کیفی)، با تاکید بر استدلال قیاسی و استقرایی تاکید شده؛ و از منظر نحوه گردآوری اطلاعات، از دو روش توصیفی (در جهت توصیف شرایط و وضعیت پدیدههای مورد مطالعه)، و آزمایشی (در جهت پیدا کردن رابطه علت و معلولی بین متغییرهای مورد مطالعه)، بهره گرفته شدهاست(حکیمزاده و عبدالملکی،1390، 27).
این مطالعه، در 5 مرحله، مطابق شکل 1، صورت گرفتهاست. در مرحله نخست، به بررسی مبانینظری پایداری اجتماعی مکان و شناخت عوامل موثر بر آن پرداختهشده و در مرحله دوم، شناسایی و تعیین استراتژی تدوین الگوی پایداری مکان، از طریق شناسایی نیازهای کاربران و دستهبندی شاخصهای مکانی پایداری اجتماعی، با هدف ارتقا کیفیت مکان، صورت گرفتهاست؛ در این راستا روش تحلیل عامل اکتشافی22 به عنوان رهیافتی جهت شناسایی عوامل موثر انتخاب شد. در مرحله سوم، جهت سهولت انجام پژوهش، متغییرهای مورد مطالعه معرفی و در مرحله چهارم مورد تحلیل وبررسی قرار گرفته، و با توجه به نتایج حاصله در مرحله 5ام، الگوی پایداری اجتماعی مکان در فضاهای آموزش معماری، جهت برآوردن انتظارات کاربران، با هدف ارتقا سطح کیفیت محیط آموزشی، تدوین و ارائه شدهاست.
از سوی دیگر در این پژوهش دادههای کیفی، سپس دادههای کمی، گردآوری، تحلیل و تقسیرشدهاست. دادهها با استفاده از طيف 5 گزينهاي ليكرت ارزشگذاري و برای تحلیل دادهها به کمک نرمافزار(spss) از آمارهای توصیفی و آزمونهای استنباطی به صورت تحلیل عاملی و تدوین الگوی تامین پایداری اجتماعی، بهره گرفته شدهاست.
شکل 1: مدل تحلیلی پژوهش
محدوده تحقیق
محدوده تحقیق به دانشکده معماری دانشگاه هنراسلامی تبریز، تحدید شدهاست. دانشكده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، در سال 1387 فعالیت علمی و آموزشی خود را در بافت محله قدیمی مقصودیه تبریز آغاز كرد؛ و درحال حاضر با توسعه فضای آموزشی23، مطابق جدول 2، در مقاطع کارشناسی، کارشناسیارشد و دکتری، در دو رشته معماری و شهرسازی، با مجموع 283 دانشجو، به فعالیت خود ادامه می دهد.24
جدول2. اطلاعات مربوط به رشته مقطع تحصیلی دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز. مآخذ: بر اساس پردازش اطلاعات اخذ شده از وبگاه دانشکده معماری و هنر.
رشته | مقطعتحصیلی | کارشناسی | کارشناسیارشد | دکتری |
گرایشتحصیلی | ||||
معماری | معماری | ˜ | ˜ |
|
معماریاسلامی |
| ˜ | ˜ | |
فناوریمعماری |
| ˜ |
| |
شهرسازی | شهرسازی | ˜ |
|
|
طراحیشهری |
| ˜ |
| |
شهرسازیاسلامی |
|
| ˜ |
روش نمونهگیری مورد استفاده، روشهای ترکیبی بنیادی به دو صورت هدفمند و تصادفی میباشد. ابتدا طبقات و زیرگروهها بصورت تقسیمبندی و با رعایت تناسب تعداد دانشجویان در رشتههای معماری و شهرسازی در هر طبقه با توجه به تعداد دانشجویان در مقاطع تحصیلی مختلف تقسیمبندی شده و در مرحله بعد اعضای نمونه از یک جامعه بزرگتر، بصورت تصادفی برگزیده شدهاست.
مراحل انجام تحقیق(تحلیلعاملی)، جهت اولویتبندی عوامل موثر بر پایداریاجتماعی فضای آموزشی دانشگاه هنر اسلامی
هدف اساسی استفاده از آزمون آلفای کرونباخ، بررسی میزان همسانی دورنی گویههای یک مقیاس است؛ که از طریق فرآیند شاخصسازی تهیه میشود. این ضریب معرف میزان همپوشی پرسشهای مختلف آزمون از لحاظ سنجش یک ویژگی مشترک است؛ که با نام آلفا و در دامنهای ما بین 0 تا 1 در نوسان است(وزیری،1391، 111). طبق نتایج حاصل از اعتبارسنجی و مطابق جدول 3، ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه استفاده شده در این طرح برابر 95/0 میباشد که نشان دهنده اعتبار و پایایی بالای پرسشنامه میباشد.
جدول3 . ضریب قابلیت اطمینان25.
Reliability Statistics | |
Cronbach's Alpha | N of Items |
0.950 | 59 |
شناسایی متغیرها و شاخصهای تبیین کننده موضوع مورد بررسی
اولین قدم در اجرای پژوهش، تعیین متغیرها و مواردی است که باید مورد ارزیابی قرار گیرد؛ بررسی مطالعات انجام شده در زمینه ابعاد پایداری اجتماعی مکان، مشخص کرد این مقوله عمدتا به ارزیابی الزامات مورد نیاز کاربران فضا، در سطوح ابتدائی و عالی پرداختهاست و تدقیق در اندیشههای صاحبنظران درباره پایداری اجتماعی(جدول 4)، موید این نکته میباشد که تعاملاتاجتماعی، هویت، حستعلق، امنیت و مشارکت شاخصههای مهم تاثیرگذار بر پایداری اجتماعی مکان میباشند.
جدول4 :شاخص های موثر بر پایداری اجتماعی از دیدگاه صاحبنظران.
| پری (1929) | مازلو (1954) | جیکوبز (1961) | گل (1971) | راپاپورت (1981) | آلتمن (1975) | الکساندر (1396) و شولتز (1381) | نیومن (1966) | موسسه توسعه پایدار آکسفورد (OISD) | چوگول (2008) | دمپسی |
تعاملاتاجتماعی | * | * | * | * | * | * | * |
|
| * | * |
هویت | * | * |
|
| * |
| * |
|
|
|
|
حس تعلق | * | * |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
امنیت |
| * | * |
| * | * |
| * | * | * | * |
مشارکت |
|
|
|
|
|
|
|
|
| * | * |
طبق مدل جان لنگ، کیفیت مکانی، به عنوان عاملی موثر بر تامین پایداری اجتماعی فضاهای مصنوع، بر حسب تامین نیازهای انسانی به طرق مختلف، مطابق جدول 5 طبقهبندی میشوند.
جدول5 : مدل جان لنگ، جهت تامین پایداری اجتماعی فضاهای مصنوع (مآخذ: شولتز،1381، 346)
شیعه و همکاران، نیز در مطالعهای تحت عنوان تدوین مدل شاخصهای مکانی پایداری اجتماعی به کمک روش دلفی و تکنیک شانون، این شاخصها را در 5 دسته موضوعی مطابق جدول 6دستهبندی کردهاند.
جدول6 . مدل تدوین شده شاخصهای مکانی پایداری اجتماعی (مآخذ: شیعه و همکاران،1396، 119).
با مداقه در نتایج به دست آمده، عوامل موثر بر پایداری اجتماعی مکان مطابق شکل 2، به عنوان نموداری جهت تبیین متغییرهای مورد مطالعه در تحقیق، استخراج شد.
شکل2: گزاره های مورد بررسی پژوهش.
تعیین نمونهها
جهت تعیین نسبت متغیرها به نمونهها، به عبارتی، سنجش کفایت و تناسب دادهها، رعایت معیار26 KMO و آزمون کرویت بارتلت برای انجام EFA ضروری است. اگر مقدار عددی KMO از 0.6 بیشتر بوده27 و نتیجه آزمون بارتلت نیز دارای 95 در صد اطمینان و یا بیشتر باشد(یعنی، مقدار عددی sig این آزمون از 0.05 کمتر باشد)، دادهها برای انجام تحلیل عاملی مناسباند(Howard, 2016,52 ؛ زبردست،1396، 7).
جدول7 . شاخص ( KMO ) و آزمون بارتلت در تعیین اولویتبندی عوامل موثر بر پایداریاجتماعی فضای آموزشی دانشگاه هنر اسلامی
KMO and Bartlett's Test | ||
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. | .824 | |
Bartlett's Test of Sphericity | Approx. Chi-Square | 1103.930 |
df | 231 | |
Sig. | .000 | |
با توجه به مندرجات جدول 7 مقدار شاخص (ک.ام.او) برابر 824/0 (نزدیک به یک) میباشد، یعنی تعداد دانشجویان نمونهگیری شده برای تحلیلعاملی کافی میباشد. همچنین سطح معنیداری آزمون بارتلت، کوچکتر از 05/0 است که نشان میدهد، تحلیلعاملی برای شناسایی ساختار، مدل عاملی، مناسب است و فرض شناخته شده بودن ماتریس همبستگی، رد میشود .
استخراج و تعیین تعداد عوامل
تعیین تعداد عواملی که باید استخراج شود، یکی از مهمترین مراحل در فرایند EFAاست؛ چراکه هدف از انجام EFA، استخراج کمترین تعداد عوامل با توضیح بیشترین تغییرات دادهها برای تبیین موضوع مورد بررسی است، لذا، انتخاب تعداد درست عوامل از اهمیت خاصی برخورداراست. کمری28 معتقد است که برای حصول اطمینان از نتایج EFA علمی، باید با توجه به چارچوب نظری مطالعه، ساختار عاملی مورد انتظار را پیش ازانجام EFA در نظر گرفت(Comrey, 1978).
برای تعیین تعداد عاملهایی که باید برای مجموعه دادهها در این تحلیل استخراج شوند، ابتدا از معیار کایسر استفاده شد(جدول 8). بر اساس این معیار، تنها عاملهای دارای مقدار ویژه 1 یا بیشتر، به عنوان منبع ممکن تغییرات در دادهها پذیرفته میشوند. جدول 7، عوامل استخراج شده و درصد تغییرات آنها را نشان میدهد؛ که مقدار ویژه 6عامل بیشتر از 1 بوده و این عوامل تجمعاً 63 .19 درصد تغییرات داده ها را تبیین می‌کنند.
جدول8 : عوامل استخراج شده برای پایداری اجتماعی و درصد تغییرات آنها.
(بررسی واریانس کل مربوط به آزمون تحلیل عاملی فضای آموزش معماری دانشگاه هنر اسلامی)29
Component | Initial Eigenvalues (مقادیر ویژه) | Rotation Sums of Squared Loadings | ||||||
Total | % of Variance | Cumulative % | Total | % of Variance | Cumulative % درصد تغییرات تجمعی | |||
1 | 7.219 | 32.815 | 32.815 | 3.766 | 17.117 | 17.117 | ||
2 | 1.931 | 8.775 | 41.590 | 2.950 | 13.408 | 30.525 | ||
3 | 1.481 | 6.734 | 48.324 | 2.145 | 9.749 | 40.273 | ||
4 | 1.221 | 5.550 | 53.874 | 2.088 | 9.491 | 49.765 | ||
5 | 1.146 | 5.208 | 59.082 | 1.554 | 7.066 | 56.831 | ||
6 | 1.058 | 4.810 | 63.892 | 1.553 | 7.061 | 63.892 | ||
7 | .966 | 4.393 | 68.285 |
|
|
| ||
8 | .869 | 3.952 | 72.236 |
|
|
| ||
9 | .807 | 3.668 | 75.905 |
|
|
| ||
10 | .751 | 3.413 | 79.318 |
|
|
| ||
11 | .665 | 3.025 | 82.342 |
|
|
| ||
12 | .575 | 2.616 | 84.958 |
|
|
| ||
13 | .538 | 2.444 | 87.401 |
|
|
| ||
14 | .481 | 2.186 | 89.587 |
|
|
| ||
15 | .405 | 1.840 | 91.427 |
|
|
| ||
16 | .370 | 1.680 | 93.106 |
|
|
| ||
17 | .354 | 1.608 | 94.714 |
|
|
| ||
18 | .321 | 1.457 | 96.172 |
|
|
| ||
19 | .276 | 1.256 | 97.427 |
|
|
| ||
20 | .224 | 1.020 | 98.447 |
|
|
| ||
21 | .173 | .786 | 99.233 |
|
|
| ||
22 | .169 | .767 | 100.000 |
|
|
| ||
انتخاب روش دوران عوامل
با اجرای تحلیل عاملی، با دوران متعامد و با استفاده از روش دوران واریمکس، 6 عامل استخراج شده و ارتباط آنها با شاخصهای 22 گانه نشانگر پایداری اجتماعی، مطابق جدول 9 مشخص میشود.
جدول9 : عوامل دوران یافته و بارعاملی آنها برای تحلیل پایداری اجتماعی دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی
Rotated Component Matrixa | ||||||
عوامل | Component | |||||
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | |
تامین شرایط فیزیکی مطلوب | .721 | .231 | .140 | .260 | .137 | .204 |
تامین ایمنی | .684 | .149 | .319 | .028 | .225 | .019 |
چیدمان کارآمد | .625 | .226 | .135 | .308 | .186 | .258 |
مطلوبیت مسیرها | .622 | .235 | -.052 | -.096 | -.214 | .234 |
تهویه مناسب | .596 | .032 | .093 | .248 | .152 | -.314 |
تامین امنیت | .586 | .197 | .241 | .108 | .119 | -.031 |
آسایش محیطی (هوا) | .486 | -.127 | .301 | .036 | .472 | .248 |
روابط اجتماعی | .075 | .794 | .070 | .204 | .286 | .029 |
حریم شخصی | .145 | .758 | .244 | .077 | -.202 | -.150 |
تامین انعطاف پذیری فضا | .385 | .579 | .092 | .211 | .094 | .033 |
هماهنگی فضا و تصرف | .306 | .559 | -.163 | -.120 | .090 | .401 |
(بعد ذهنی - القا حس هویت مکان) | .074 | .499 | .408 | .212 | .091 | .449 |
آسایش حرارتی | .191 | .088 | .814 | -.128 | .084 | .134 |
انرژی | .211 | .152 | .644 | .423 | .193 | .050 |
پیچیدگیفضا و تصوراتذهنی | .487 | .168 | .531 | -.244 | .032 | .223 |
فضای سبز | .022 | .218 | -.045 | .766 | .097 | -.092 |
انگیزش حسی | .244 | .495 | .033 | .584 | .121 | .131 |
دسترس پذیری | .362 | -.074 | -.013 | .546 | .078 | .409 |
آسایش محیطی (نور) | .276 | .161 | .145 | .256 | .609 | -.094 |
آسایش محیطی (صوت) | .191 | .459 | .178 | .164 | .580 | .112 |
خوانایی فضایی | .407 | .121 | .348 | .339 | -.462 | .069 |
تسهیلات و زیرساختها | .065 | .021 | .206 | .035 | -.016 | .743 |
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.a | ||||||
a. Rotation converged in 13 iterations. | ||||||
تفسیر، نامگذاری و محاسبه بار عاملی عوامل
با توجه به ارتباط هریک از عوامل استخراج شده با شاخصهای نشانگر پایداری اجتماعی و هماهنگی با متون نظری و تجربی در این زمینه، عوامل استخراج شده به شرح شکل 3 نامگذاری شدند.
شکل 3: عوامل مستخرج از تحلیل عاملی عوامل موثر بر کیفیت محیطی دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی.
بحث و تحلیل یافته ها
با توجه به انجام تحلیل عاملی روی 22 متغیر موثر بر کیفیت فضای آموزش معماری، در دانشگاه هنر اسلامی، شش عوامل شش گانه شناسایی شده، و تحلیل عامل نشان داد، متغیرهای تامین شرایط فیزیکی مطلوب، تامین ایمنی، چیدمان کارآمد، مطلوبیت مسیرها، تهویه مناسب و تامین امنیت، زیرمجموعه عامل اول، که با نام عامل تناسبات عملکردی فضا (تطابق نیازها و شرایط کالبدی فضا) نام گذاری شدهاست، قرار میگیرند. عامل دوم، که با نام عامل هویتمندی مکان و تعاملات اجتماعی نامگذاری شدهاست، شامل متغیرهای روابطاجتماعی، حریمشخصی، تامین انعطافپذیری فضا و هماهنگی فضا و تصرف میباشد. آسایش حرارتی، انرژی و پیچیدگیفضا و تصوراتذهنی، متغییرهای مربوط به عامل سوم، خوانایی و تناسبات زمینهای را تشکیل میدهند. عامل چهارم تحت عنوان سرزندگی و زیباییشناسیبصری، شامل متغییرهای فضای سبز، انگیزش حسی و دسترس پذیری است. همچنین عامل پنجم با نام عامل آسایش محیطی است، تحتالشعاع متغییرهای آسایش محیطی(نور)، آسایش محیطی(صوت) است و متغیر سهولت بهرهمندی از تسهیلات پارکینگ، عامل ششم، با نام تامین شرایط رفاهی را تحت تاثیر قرار میدهد. در نهایت مدل شاخصهای مکانی موثر بر ارتقا پایداری اجتماعی مکان، در دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز طبق مدل ارئه شده در شکل 4 تدوین شد.
شکل 4: مدل نهایی شاخصهای مکانی موثر بر ارتقا پایداری اجتماعی مکان در فضاهای آموزشی.
همچنین، عوامل مستخرج، با گزارشات ارائه شده پیشین توسط غفوریان و همکاران (1396)، به دلیل بیان عوامل امنیت و حس وابستگی و تعلق، همچنین پژوهش مافی و عبدالهزاده(1396)، با تبیین عوامل احساس تعلق مکانی و احساس امنیت، پژوهش حنیفه و همکاران(1397) با معرفی قلمرو به عنوان نمود فضایی و عینی احساس تعلق و تملک که برخاسته از اصل حب ذات است، و پژوهش صادقی و همکاران(1397) به لحاظ معرفی عوامل سرزندگی، خوانایی، تناسبات و تامین شرایط فیزیکی مطلوب و تامین امنیت همسو و همنوا میباشد.
نتیجهگیری
مفهوم پایداری اجتماعی، که در تقابل و انتقاد برخی نظریه پردازان و صاحب نظران نسبت به رویکرد مدرنیسم شکل گرفت، متاثر از عوامل متعددی است که درمجموع، جهت رفع نیازهای کاربران بوده و این عوامل لازم و ملزوم همدیگرند؛ جهت تامین آن، توجه به همه عوامل مذکور الزامیست. این پژوهش با هدف ارتقا کیفیت مکان در فضاهای آموزشی با تبیین الگوی پایداری اجتماعی مکان، در دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز صورت گرفته است و با استناد به نتایج آزمونهای آماری، رفع نیازهای فیزیولوژیکی و نیاز به امنیت و ایمنی، به عبارتی، نحوه رفع نیازهای کاربران فضای مصنوع و تامین شرایط کالبدی مناسب، در مرحله نخست توجهات دانشجویان مشغول تحصیل بودهاست و در وهله بعد، رفع نیازهای وابستگی و توجه به پارامترهای هویتمندی مکان و تعاملات اجتماعی مطرح شده است. سرزندگی، خوانایی و زیباییشناسیبصری، درجهت رفع نیازهای شناختی و زیبایی شناختی مورد توجه کاربران قرارگرفتهاست.
یافتههای حاصل از پژوهش به عنوان راهکارهای معماری، جهت ارتقا کیفیت مکان آموزشی، بهبود وضعیت آموزش و بهرهوری آموزشی در دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز، به صورت زیر پیشنهاد میشود:
1. جهت ارتقا سطح کیفی آموزش و افزایش بهرهوری آموزشی، مدیریت تغییر در جهت رفع نیازهای کاربران و دستیابی به پایداری اجتماعی مکان، با صرف هزینه کمتر در زمان کوتاه مورد توجه قرارگیرد.
2. با توجه به نتایج پژوهش و مطابقت آنها با سوالات پرسشنامه، انجام مدیریت تغییر در فضای داخلی دانشکده و تامین شرایط ایمن برای کابران، و رفع نواقص عواملی مثل نور، سر و صدا، کیفیت هوای داخلی، رنگها و مصالح، وضعیت کیفیت مکانی، روند رو به رشدی خواهدداشت.
3. حالت مطلوبی از رفاه فیزیکی، روانی و اجتماعی، بر اساس اصول پایداری اجتماعی، جهت نیل به محیط آموزشی پایدار، در نظر گرفته شود.
4. با تأمین سلسله مراتب نیازهای انسان در همه مراحل مطالعات، طراحی، ساخت و بهرهبرداری از فضاهای آموزشی، زمینه حصول پایداری اجتماعی مکان در فضاهای آموزشی تسهیل شود.
فهرست مراجع
1. آلتمن، ایروین. (1382) .محیط و رفتار اجتماعی، خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام. (جواهر افسر و علی نمازیان، مترجمان). تهران:دانشگاه شهید بهشتی. (نشر اصلی اثر1975).
2. الکساندر، کریستوفر. (1396). معماری و راز جاودانگی. (مهرداد قیومی بیدهندی، مترجم). (ویراست سوم). تهران: انتشارات روزبه.
3. اوستروفسکی، واتسلاف. (1387). شهرسازی معاصر. (لادن اعتضادی، مترجم). (چاپ دوم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
4. ایرانمنش، محمد؛ و خواجهپور، الهام. (1393). آموزش معماری پایدار یا آموزش پایدار معماری. هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، 19(1)، 83-92.
5. جاودان، مجتبی؛ و رکنالدینافتخاری، عبدالرضا. (1389). اندازهگیری شاخصهای توسعه پایدار اجتماعی در حوزههای روستایی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد: بخش سربند (شهرستان شازند- استان مرکزی). کاربرد سنجش از راه دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در برنامهریزی. 1(1)، 65-78.
6. جیکوبز، جین. (1392). مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی. (حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی، مترجمان). تهران: دانشگاه تهران، (نشر اصلی اثر).
7. چاهوشیساروی، سیده فاطمه؛ و جلالیمطهری، ستاره السادات. (1395). بررسی جایگاه فرهنگ و نیازهای انسان در معماری بومی تبرستان با رویکرد پایداریاجتماعی. کنفرانس بین المللی مهندسی معماری و شهرسازی. تهران: دبیرخانه دائمی کنفرانس.
8. حسنزاده، زهرا؛ و فرخ زاد، محمد. (1396). مروری بر شاخصهای پایداری اجتماعی در معماری و شهرسازی. سومین کنفرانس سالانه پژوهشهای معماری، شهرسازی و مدیریت شهری. شیراز.
9. حکیمزاده، فرزاد؛ و عبدالملکی، جمال. (1390). پروپوزال نویسی در مطالعات کیفی و ترکیبی. چاپ اول، جامعه شناسان، تهران.
10. حنیفه، فاطمه؛ رشیدکلویر، حجتالله؛ کاسهگر محمدی، شعیب؛ و ابوالقاسمی، عباس. (1397). پیشبینی تمایلات اجتماعی بر اساس شاخصهای قلمروگرایی در ساکنین مجتمعهای مسکونی شهر رشت. معماری و شهرسازی پایدار، 6(2)، 85-96.
11. راجرز، ریچارد. (1384). معماران بزرگ و طراحی پایدار. (حمید حسینمردی، مترجم)، آبادی، 14(7) ، 110-114.
12. رزمجوی، رها؛ و نصر، طاهره. (1394). راهکارهای پایداری اجتماعی در معماری امروز شیراز (در بررسی مولفه های معماری زندیه). همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی. اردیبهشت 17،(1-16). رشت: دانشگاه پیام نور استان گیلان. بازیابی 20 آبان، 1397، ازhttps: //www.civilica.com/paper- NCIIAU01_181.html.
13. رضوانی، محمدرضا؛ مطیعیلنگرودی، سیدحسن؛ پورطاهری، مهدی؛ و عزیزی، فاطمه. (1394). مهاجرپذیری و توسعه پایدار اجتماعی در مناطق روستایی(مطالعه موردی: روستاهای مهاجرپذیر منطقه کلانشهری تهران1). فصلنامه برنامهریزی منطقهای، 19(5)، 71-84.
14. زبردست، اسفندیار. (1396). کاربرد روش تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) در برنامهریزی شهری و منطقهای مورد پژوهی:سنجش وضعیت پایداری اجتماعی در کلانشهر تهران. نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 22(2) ، 5-18.
15. سجادی، ژیلا؛ و محمدی، کاوه. (1390). تحلیل اجتماعی فضایی در بافتهای فرسوده شهری (مطالعه موردی: بافت مرکزی شهر سردشت). برنامهریزی شهری، 2(6)، 55-70.
16. سلحشور، نیما. (1388). طراحی معماری ایستگاههای قطارشهری. تهران: انتشارات کارور.
17. شجاع، حامد؛ و سجادزاده، حسن. (1394). چگونگی استفاده از فضاهایباز در مجتمعهای تجاری برای برقراری پایداری و تعادلاجتماعی. کنفرانس ملی مهندسی معماری، عمران و توسعه کالبدی. اردیبهشت 3، (1-11). کوهدشت: شهرداری کوهدشت. بازیابی 10 مهر، 1397، ازhttps: //www.civilica.com/paper- ACPD01-201.html. .
18. شولتز، کریستین نوربرگ. (1381). معماری: حضور، زبان و مکان. (علیرضا سیداحمدیان، مترجم)، تهران: معمار نشر.
19. شیعه، اسماعیل؛ دانشپور، سیدعبدالهادی؛ و روستا، مریم. (1396). تدوین مدل شاخصهای مکانی پایداری اجتماعی به کمک روش دلفی و تکنیک شانون. معماری و شهرسازی آرمانشهر، 19، 119-129.
20. صادقی، علیرضا؛ پناهی، نیلوفر؛ و زارع، پریسا. (1397). تبیین کیفیتهای محیطی مؤثر بر مشارکت شهروندان در عرصههای عمومی شهری به عنوان بعد اجتماعی توسعه پایدار(مورد پژوهی: شهر شیراز). معماری و شهرسازی پایدار، 6(2)، 17-33.
21. صدقی بوکانی، ناصر؛ سید عباسزاده، میرمحمد؛ قلعهای، علیرضا؛ مهاجران، بهناز؛ و باقریمجد، روحاله. (1393). بررسی عوامل موثر بر بهرهوری و ارتقای کیفیت مراکز و واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی منطقه 2. مدیریت بهرهوری، 29(8)، 119-142.
22. ضرغامی، اسماعیل. (1387). اصول پایداری اجتماعی در مجتمعهای مسکونی. تهران: دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران.
23. طاهریان، مونا؛ زارع، لیلا؛ و شومال، سعید. (1394). تاثیر فرهنگ ایرانی بر معماری اسلامی مسکونی ایران با رویکرد پایداری اجتماعی. همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی. اردیبهشت 17، (1-13). رشت: دانشگاه پیام نور استان گیلان. بازیابی 20 آبان، 1397، ازhttps: //www.civilica.com/paper- NCIIAU01_264.html.
24. غفوریان، میترا؛ افشین مهر، وحید؛ و نوروزیزاده، زهرا. (1396). بازشناسی مؤلفههای پایداری اجتماعی مؤثر بر افزایش تعاملات اجتماعی در مجموعههای مسکونی(مطالعه موردی: محله اباذر، تهران). هویتشهر، 30(11)، 31-44.
25. گل، یان. (1387). زندگی در فضای میان ساختمانها. (شیما شصتی، مترجم). تهران: سازمان انتشارات جهاددانشگاهی.
26. لنگ، جان. (1383). آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. (علیرضا عینیفر، مترجم). تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
27. مافی، عزت اله؛ و عبدالهزاده، مهدی. (1396). ارزیابی پایداری اجتماعی کلان شهر مشهد. پژوهشهای بوم شناسی شهری، 15، 8(1)، 65-78.
28. محمدیمقدم، یوسف. ( 1386). شاخصهای بهرهوری در دانشگاه علوم انتظامی، فصلنامۀ دانش انتظامی،9(14)، 184-201.
29. مهرگان، حسین؛ رستگاردولتآباد، امین؛ و اسماعیلدخت، محمدرضا. (1392). سهم اجتماعپذیری معماری در طراحی معماری پایدار، کنفرانس بین المللی مهندسی معماری و شهرسازی. تهران: دبیرخانه دایمی کنفرانس.
30. نوری، فاطمه؛ و مهروان، عباس. (1395). سنجش ابعاد پايدارى اجتماعى در فضاى فرهنگى نگارخانه (نمونه موردى: نگارخانه كلهر شهر كرمانشاه). مطالعات محيطى هفت حصار، 17(5)، 25-34.
31. واعظزاده، ساجده؛ نقدی، اسدالله؛ و ایاسه، علی. (1394). مؤلفه های پایداری اجتماعی در برنامه های توسعه ایران. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 7(2)، 45-59.
32. وزیری، وحید. (1391). بهبود بهرهوری فضاهای آموزشی با رویکرد به نقش بهرهبردار در روند ساماندهی فیزیکی محیط کلاس، پایاننامه دکتری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
33. Agenda 21. (1992). United Nations Conference on Environment Development. UN: Brazil.
34. Cerny, B.A., & Kaiser, HF. (1977). A study of a measure of sampling adequacy for factor-analytic correlation matrices. Multivar Behav Res., 12(1), 43-47.
35. Chan, E. & Lee, G.K.L. (2008). Critical Factors for Improving Social Sustainability of Urban Renewal Projects. Social Indicators Research, (85)2, 243.
36. Choguill, C.L. (2008). Developing sustainable neighborhood. Habitat international,32(1).41-48.
37. Colantonio, A. (2008). Traditional and emerging prospect in social sustainability. Measuring social sustainability: Best practice from urban renewal in the EU. Headington, Oxford Brookes University: Oxford Institute for Sustainable Development (OISD). international land markets group.
38. Comrey, A. L. (1978). Common methodological problems in factor analytic studies. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46, 648-659.
39. Dempsey,N., Bramley, G., Power, S., & Brown, C. (2011).The social dimention of sustainable development: defining urban social sustainability .Sustainable development,19, 289-300.
40. Dempsey, N., Bramley, G., Power, S. & Brown, C. (2009). The Social Dimension of Sustainable Development; Defining Urban Social Sustainability, Sustainable Development, (17), 56. Retrieved April 07, 2018, from www.interscience.wiley.com /DOI: 10.1002/sd.417.
41. Holmberg, J. & Sandbrook, R. (1992). Sustainable development: what is to be done?’, in Holmberg, J. (ed.) Policies for a Small Planet, Earthscan, London, 19–38.
42. Howard, M. C. (2016). A Review of Exploratory Factor Analysis Decisions and Overview of Current Practices: What We Are Doing and How Can We Improve?. International Journal of Human-Computer Interaction,32(1), 51-62.
43. Madanipour, A. (2000). Design of Urban Space: An Inquiry into a Social-spatial Process (F. Mortezaee, Trans.). Tehran: Processing and Urban Planning Co.
44. Maslow, A. H. (1977). Motivation und Personlichkeit. Olten: Walter.
45. Mckenzie, S. (2004). Social Sutainable: Towards some definitions, Hawke Research Institute. University of South Australia: http://www.hawkecentre.unisa.edu.au/institute/
46. Mutlak, N. & Schwarze, R. (2013). Elements of a theory of social sustainability. Taking stock of socialscience approaches, unpublished manuscript (available from the authors): https://www.researchgate.net/publication/259465973
47. Newman, O. (1996). Creating Defensible Space. Philadelphia: Diane Pub Co.
48. Rapoport, A. (1981). Identity and Environment: Cross-cultural perspective. London: Billing and sons limited.
49. Widok, A.(2009). Social Sustainability: Theories, Concepts, Practicability. Berlin: Shaker Verlag.
50. World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future, Oxford University Press: Oxford.
پینوشتها
1. تحلیل عاملی، روشی چند متغیره است که برای خلاصه کردن یا تقلیل دادهها بکار میرود.
2. Agenda 21
3. )Colantonio, 2008; Kunz, 2006; Bramley et al., 2009; Koning, 2001; Poles & Stern, 2000; Barron & Gauntlett, 2002; Chan & Lee, 2008; McKenzie,2004)
4. Dempsey
5. Richard George Rogers
6. John Long
7. در آن نیازهای انسان در يک سطح فردی به صورت پله کانی از پايین به بالا جريان دارد.
8. Mutlak & Schwarze
9. Nagel
10. Clarence Perry
11. Abraham Harold Maslow
12. Jane Jacobs
13. Jan Gehl
14. Amos Rapoport
15. Irwin Altman
16. Cheristopher Alexander
17. Norberg Schulz
18. Oscar Newman
19. Oxford Institute Stable Development
20. Charles Choguill
21. Nikolai Dempsey
22. فرایند EFA، شامل مراحلی مشخص و خطی است که در آنها چندین تصمیم مهم توسط محقق اتخاذ میشود. لذا، تعیین مسیر تصمیم در فرایند EFA بسیار مهم است. مراحل شش گانه شامل 1.شناسایی متغیرها/شاخصهای تبیین کننده موضوع، 2.کنترل تناسب داده ها برای انجام تحلیل عاملی، 3.تعیین روش و تعداد عواملی که باید استخراج شود، 4.انتخاب روش دوران عوامل، 5.تفسیر و نامگذاری عوامل و 6.محاسبه امتیازات عاملی می باشد.
23. فضای آموزشی، مشتمل بر ده باب خانه تاریخی به نامهای بهنام ، گنجهای زاده، قدکی، صدقیانی، معماری علی تبریزی (گوهریون)، استاد رضا معماران (جواهریان) و نجفقلی خان (غفاریان) میباشد.
24. اطلاعات اخذ شده از وب گاه دانشکده معماری و هنر
25. Reliability Statistics (Cronbach's Alpha).
26. Kaiser, Meyer and Olkin’s Sampling Adequacy.
27. سرنی و کایسر مقدار عددی بالای 0.5 برای KMO را قابل قبول می دانند(Cerny and Kaiser,1977)
28. Comrey
29. Total Variance Explaine