تبیین فرآیند ادغام روستاها در شهرهای اقلیم گرم و خشک ایران

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

محمدمهدی عزیزی ¹ , اسفندیار زبردست ² , رضا اکبری ³

1 - ستاد دانشکده شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 - استاد دانشکده شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
3 - عضو هیات علمی گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران

تاریخ دریافت : 1398/06/05 تاریخ پذیرش : 1399/02/22 تاریخ انتشار : 1403/09/10

کلید واژه: اقلیم گرم و خشک ایران, گونه‌شناسی بافت‌های شهری روستابنیان, ادغام روستا در شهر, تبیین فرایند ادغام,

چکیده مقاله :

گونه های متفاوتی از عرصه های روستاشهری در فرایند ادغام روستاها در شهرها شکل می گیرند. درک صحیح از فرایند این ادغام و تبیین مراحل آن می تواند از جمله مسائل جامعه باشد. در این پژوهش، فرایند ادغام روستاها در اقلیم گرم و خشک، مبتنی بر سه مرحله آغاز ادغام، میزان­ادغام و آثار ادغام تبیین در نمونه شهرهای یزد،کرمان وکاشان تحلیل و تدقیق شدند. گونه­شناسی روستاشهرها براساس سه عامل ساخت­محور، جامعه­محور و طبیعت­محور، و با استفاده از تحلیل خوشه­بندی و روش k-means صورت گرفت. نتایج تحلیل نشان می­دهد که براساس عوامل موقعیت روستا در شهر، نوع توسعه آن و رابطه سه­وجهی مساحت، تراکم­جمعیتی و تراکم­ساختمانی، میزان ادغام روستا تعیین می­شود. در مرحله آثار ادغام، بیشترین عوامل تاثیرگذار بر ایجاد نابرابری­های­محیطی، درآمد پایین، ارزش پایین مسکن و مهاجرین غیربومی هستند. این نابرابری­ها در مرحله­اول ادغام بر اساس نیروهای تبادل، تعامل و تقابل شهر-روستا شکل­می­گیرند و در مرحله­ میزان ادغام تثبیت می­شوند.

چکیده انگلیسی:

In recent decades, urban exogenous development has led to unilateral but multidimensional movement in the physical, social, cultural and economic fields to the surrounding villages which forms the merger and encounter of urban-rural systems and creates pre-urbanization. In this process, the villages in pre-urban interface gradually adopt urban features and merge into it insofar are known as a part of the city. The merging villages to city in warm and dry climate regions has occurred frequently due to the proximity of villages to the city through shared traditional water networks in Iran (Qanat) and created different types of urban-rural areas in the cities. To answer this question that what steps are being taken in the process of merging villages to city, the general process of merging villages to city has formulated in this research. This process is based on the three stages including " start merging "(Creating transformation and transition areas between the city and villages), " degree of merging " (Complete, slow and incomplete transmutation) and " merging effects ". This process is elaborated in case studies include Yazd, Kerman and Kashan (selecting middle cities in warm and dry climates among a plurality of samples) and Ultimately, a special process of merging villages to city in warm and dry climate cities is produced. To convert the general process of merging into specific one in a warm and dry climate, the first step is typology of variety urban-rural areas and recognizing specific features of any one. Accordingly, in case studies analysis and evaluation, three urban- rural species including urban type (with dominant urban characteristics), urban-rural type (with both rural and urban characteristics) and rural type (with dominant rural characteristics) are achieved by using the cluster analysis and k- means method based on three factors. These factors are “physical oriented", " community oriented " and "natural oriented ". The results of the general process of merging analysis indicate that the degree of merging villages in the city (second step of the merging process) is determined Based on "rural location in the city", "type of development" and the mutual relationship between "population density", "area" and "construction density". It also shows that Environmental inequalities are formed in the first step, where Created a transition area that has directly proportional to the distance from the city and established push-pull forces based on the exchange, interaction and contrast forces between the city and villages, and in the second step, degree of merging villages in the city, fixed by battle of pull-push forces. Finally, by presenting a special process of merging villages in the cities of warm and dry climate, the level of environmental inequalities in types is presented. Study of the process of merging villages to the city is a new and effective action to achieving the root causes of inequalities and planning for them, which ultimately can provide a well-defined framework for investigation and analyzing past, existing and future rural-urban trends in the city in order to develop them more sustainable.

منابع و مأخذ:

1. اصغری زمانی، اکبر؛ خواجه، شاهرخ؛ زادولی، فاطمه؛ و بخشی¬زاده، پیام علی. (1392). ارزیابی میزان تغییرات کاربری اراضی در روستاهای الحاقی به کلانشهر تبریز طی دوره زمانی 91-1381 نمونه موردی آخماقیه. فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی،2(7)، 48-35.
2. اکبری، رضا؛ و قادریان، مسعود. (1393). گونه¬شناسی بافت¬های روستاشهری؛ گام نخست در چشم¬اندازسازی روستاشهرها مطالعه موردی گونه¬شناسی بافت روستاشهری یزد. نشریه پژوهش¬های جغرافیای انسانی،46(3)، 635-656.
3. پاپلي يزدي، محمد حسين؛ و رجبي سناجردي، حسين. (1382). نظريه هاي شهر و پيرامون. تهران: انتشارات سمت.
4. تاجیک، اکرم. (1388). بررسی تحولات کالبدی – فضایی روستاهای مجاور کلانشهر تهران نمونه موردی دارآباد. پایان نامه ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران، تهران.
5. چگینی، رباب. (1391). تبیین پیامدهای کالبدی – فضایی ادغام هسته¬های روستایی در فرایند گسترش شهر نمونه موردی منطقه یک تهران. رساله دکتری، دانشگاه خوارزمی، تهران.
6. حبیبی، سید محسن؛ تحصیلدار، مهدی؛ و پورمحمدرضا، نوید. (1390). شرحی بر اصول و قواعد شهرسازی بومی در ارتباط با نظریه¬های معاصر شهرسازی. مجله علمی-پژوهشی مسکن و محیط روستا، 135، 3-21.
7. حسینی حاصل، صدیقه. (1389). بررسی تطبیقی روند تحولات کالبدی – فضایی سکونتگاه¬های روستایی پیرامون کلانشهر تهران (پس از انقلاب اسلامی) با تاکید بر مجموعه¬های روستایی کهریزک و رودبار قصران. رساله دکتری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
8. دانشپور، زهره. (1385). تحليل نابرابري فضايي در محيط‌هاي پيرا ـ شهري. نشريه هنرهاي زيبا، 28، 14-5.
9. دلاور، علی. (1389). روش¬شناسی کیفی. نشریه راهبرد،19(54)، 329-307
10. رحمانی فضلی، عبدالرضا؛ و پریشان، مجید. (1388). تحولات ساختاری – کارکردی پس از تبدیل نقاط روستایی به شهر نمونه موردی شهر کانی سور، شهرستان بانه. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 9(12)، 128-101.
11. رضوانی، محمدرضا. (1381). تحلیل الگوهای روابط و مناسبات شهر و روستا در نواحی روستایی اطراف تهران. فصلنامه پژوهش¬های جغرافیایی. 34(43)، 81-94.
12. صبري، رضا؛ و سيروس، مهرزاد فلاح. (1386). طراحي نوين ساختار گردشگري در روستا- شهرها نمونه موردي:روستا- شهر فرحزاد. مجله مسکن و انقلاب، 120(26).
13. سپاهی، مریم؛ دارابی، حسن؛ و ایرانی بهبهانی، هما. (1395). تحلیلی بر رویکردهای نوظهور روستا- شهر. فصلنامه علمی-پژوهشی مسکن و محیط روستا، ۳۵ (156)، ۱۱۱-۱۲۶.
14. سرور، رحیم؛ چتر، پروین؛ و کاظمی زاد، شمس اله. (1391). بررسی پیامدهای ادغام بافت¬های روستایی در شهر مطالعه موردی شهر میاندوآب. مجله چشم¬انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، 7(20)، 56-43.
15. سلیمانی، محمد؛ افراخته، حسن؛ سعیدنیا، احمد؛ و چگینی، رباب. (1392). تحلیل پیامدهای کالبدی- فضایی ادغام هسته¬های روستایی در منطقه یک شهر تهران. فصلنامه اقتصادفضا و توسعه روستایی، 2(1)، 149-115.
16. شفیعی ثابت، ناصر. (1387). تحولات کالبدی – فضایی روستاهای پیرامون کلانشهر تهران با تاکید بر تغییرات کاربری اراضی کشاورزی (82-1355) نمونه موردی روستاهای رباط کریم. رساله دوره دکتری جغرافیا و برنامه¬ریزی روستایی. دانشگاه شهید بهشتی.تهران.
17. شمس¬الدینی، علی؛ شکور، علی؛ رضایی، محمدرضا؛ و پناهی، لیلا. (1390). تحلیلی جغرافیایی بر جریانات متقابل روستایی – شهری مطالعه موردی مرودشت و روستاهای پیرامونی. فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، 4(12)، 99-79.
18. شمسی، رقیه؛ افراخته، حسن؛ و عزیزپور، فرهاد. (1394). پیامدهای کالبدی – فضایی ادغام روستاشهری(نظام مسکن در جماران). مجله جغرافیا و آمایش شهری – منطقه¬ای، 5 (17)، 102-85.
19. ضیاء توانا، محمد حسن؛ و امیرانتخابی، شهرام. (1386). روند تبدیل روستا به شهر و پیامدهای آن در شهرستان تالش، فصلنامه جغرافیا و توسعه، 5(10)، 128-107.
20. ظاهری، محمد. (1387). نقش روند گسترش کالبدی شهر تبریز در ایجاد تغییرات اراضی حومه شهر و روستاهای حوزه نفوذ مطالعه موردی روستاهای الوارسفلی، باغ معروف، شادآباد مشایخ و کندرورد. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 7(11)، 181-198.
21. عزیزی، محمد مهدی؛ زیردست، اسفندیار؛ و اکبری، رضا. (1398). واکاوی تبلور عدالت محیطی در انديشه آرمان‌شهری اسلامی جهت کاربست در شهرسازی اسلامی (نمونه موردی محله روستا بنیان سفین کیش)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 9(34)، 5-22.
22. علی اکبري، اسماعیل. (1383). توسعه شهري و آسیب شناسی اجتماعی در ایران. پژوهش¬هاي جغرافیایی، 4(48)، 49-69.
23. فیروزنیا، قدیر؛ کاظمی، مهدی موسی؛ و صادقی، اعظم. (1390). مطالعه تاثیر ادغام روستا در شهر نمونه: روستاهای ادغامی در شهر کاشان، مجله جغرافیا و توسعه، 9(25)، 96-79.
24. کسمایی، مرتضی. (1372). پهنه¬بندی اقلیمی ایران: مسکن و محیط های مسکونی.) چاپ اول). تهران: انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
25. گلی، علی. (1383). تحلیل فرایند گذار از روستا به شهر و طراحی مدلی برای شناسایی روستاهای در حال گذار در ایران. رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
26. مفيدي، سيد مجيد؛ و يماني، پريسا. (1387). روستاشهرالگويي براي توسعه شهري پايدار. مجله آبادي، 60 ، 56- 59.
27. نوش آفرین، ساناز. (1389). روستاـ شهر، تجربه‌ای جدید در شهرهای امروز. مجله علمی- ترویجی منظر، 2(9)، 18-21.
28. Begum, H. (2005). Addressing Planning Problems for Territorial Integration of Urban Villages in Delhi: A Case Study of Masoodpur. Jahangirnagar Planning Review, 3, 1-10.
29. Biddulph, M., Franklin, B., & Tait, M. (2003). From concept to completion: A critical analysis of the urban village. Town and Regional Planning, 74(2), 165-193.
30. Esparcia, Almudena Buciega (Eds.). (2005). Final meeting RURBAN project. Brussels: European Commission.
31. Doygun, H. (2005). Urban Development in Adana, Turkey, and its environmental consequences. International Journal of Environmental Studies, 4(62),391-401.
32. Hamilton, D.K. (1999). Governing Metropolitan Area, Response ton Growth and Change. New York: Taylor& Francis Group.
33. Hara, y., Honda, R., Sekiyama, M., & Hiramatsu, A. (2010). Impacts of housing development on nutrients flow along canals in a peri-urban area of Bangkok. water science and technology, 61,1073-1080.
34. Hao, P. (2012). Spatial Evolution of Urban Villages in Shenzhen. Utrecht University (Doctoral dissertation, Dissertation. 11-28.
35. Lin, Y.L., Meulder, B.D. (2012). A conceptual framework for the strategic urban project approach for the sustainable redevelopment of “villages in the city” in Guangzhou. Habitat Int, 36, 380–387.
36. Narain, V., & Nischal, S. (2007). The peri-urban interface in Shahpur Khurd and Karnera, India. Environment and Urbanization, 19(1), 261-273.
37. Verbeelen, C. (2013). The Collaboration of Actors in Urban Village Redevelopment Projects in Shenzhen, China. Unpublished master’s thesis ,University of Amsterdam, Amsterdam.
38. Wang, Y.P., Wang, Y., & Wu, J. (2009). Urbanization and informal development in China: urban villages in Shenzhen. International Journal of Urban and Regional Research, 33(4), 957-973.
39. Webster, D. (2002). On the Edge: Shaping the future of pri-urban East Asia. Stanford University: Asia/Pacific Research Center.
40. Zhang, T. (2000). Land market forces and government's role in sprawl: The case of China. Cities, 17(2), 123-135.

متن کامل:



تبیین فرآیند ادغام روستاها در شهرهای اقلیم گرم و خشک ایران¹

 

محمد مهدی عزیزی1**، اسفندیار زبردست2، رضا اکبری3

 

 

چکیده

گونه های متفاوتی از عرصه های روستاشهری در فرایند ادغام روستاها در شهرها شکل می گیرند. درک صحیح از فرایند این ادغام و تبیین مراحل آن می تواند از جمله مسائل جامعه باشد. در این پژوهش، فرایند ادغام روستاها در اقلیم گرم و خشک، مبتنی بر سه مرحله آغاز ادغام، میزان­ادغام و آثار ادغام تبیین در نمونه شهرهای یزد،کرمان وکاشان تحلیل و تدقیق شدند. گونه­شناسی روستاشهرها براساس سه عامل ساخت­محور، جامعه­محور و طبیعت­محور، و با استفاده از تحلیل خوشه­بندی و روش k-means صورت گرفت. نتایج تحلیل نشان می­دهد که براساس عوامل موقعیت روستا در شهر، نوع توسعه آن و رابطه سه­وجهی مساحت، تراکم­جمعیتی و تراکم­ساختمانی، میزان ادغام روستا تعیین می­شود. در مرحله آثار ادغام، بیشترین عوامل تاثیرگذار بر ایجاد نابرابری­های­محیطی، درآمد پایین، ارزش پایین مسکن و مهاجرین غیربومی هستند. این نابرابری­ها در مرحله­اول ادغام بر اساس نیروهای تبادل، تعامل و تقابل شهر-روستا شکل­می­گیرند و در مرحله­ میزان ادغام تثبیت می­شوند.

 

واژه های کلیدی

 ادغام روستا در شهر، اقلیم گرم و خشک ایران، گونه­شناسی بافت­های شهری روستابنیان، تبیین فرایند ادغام.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Explaining the process of merging villages to warm and dry climate cities in Iran²

 

 

Mohammad Mehdi Azizi 1**, Esfandiar Zebardast 2, Reza Akbari 3

 

 

Abstract

In recent decades, urban exogenous development has led to unilateral progress but multidimensional movement in the physical, social, cultural and economic fields to the surrounding villages, which form the merger and encounter of urban-rural systems, create peri-urbanization. In this process, the villages in peri-urban interface gradually adopt urban features and merge into it insofar, known as a part of the city. The merging villages to the city in warm and dry climate have occurred frequently due to the proximity of villages to the city through shared water networks (Qanat) and created different types of urban-rural areas in the cities. To answer the question that what steps are being taken in the process of merging villages to the city, the general process of merging villages to city has formulated. This process includes three stages" start merging "(Creating transformation and transition areas between the city and villages), "degree of merging" (Complete, slow and incomplete transmutation) and "merging effects". This process is elaborated in case studies include Yazd, Kerman and Kashan (selecting middle cities in warm and dry climates among a plurality of samples) and ultimately, a special process of merging villages to city in warm and dry climate cities is produced. To convert the general process of merging into a specific one in a warm and dry climate, the first step is the typology of a variety of urban-rural areas and recognizing specific features of anyone. Accordingly, in case of studies, analysis, and evaluation, three urban-rural species including urban-type (with dominant urban characteristics), urban-rural type (with both rural and urban characteristics) and rural type (with dominant rural characteristics) are achieved by using the cluster analysis and k- means method based on three factors. These factors are “physical oriented", " community- oriented " and "natural oriented ". The results of the general process of merging analysis indicate that the degree of merging villages in the city (second step of the merging process) is determined based on rural location in the city, type of development, and the mutual relationship between population density, area, and construction density. Moreover, it shows that environmental inequalities emerge in various steps. The first one is to create a transitional area that has a direct proportion to the distance from the city and established push-pull forces, based on the exchange, interaction, and contrast forces between the city and villages. Secondly, the degree of merging villages in the city, fix by battle of pull-push forces. Finally, the appearance of a special process of merging villages in the cities of the warm and dry climate presents the level of environmental inequalities. The study of the process of merging villages to the city is a unique and effective action to achieving the causes of inequalities and planning for them. As a result, it can provide a well-defined framework for investigation and analyzing past, existing and future rural-urban trends in the city in order to develop them more sustainable.

Key words: merging villages to cities, Iran's warm and dry climate, typology of rural-urban textures, explanation of merging process.

 

 

---

[1]  این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده سوم با عنوان «تبیین فرآیند ادغام روستاها در شهر با رویکرد عدالت محیطی» با راهنمایی نویسنده اول و مشاوره نویسنده دوم در دانشکده شهرسازی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران، است.

**نویسنده مسئول: [e-mail]

1 استاد دانشکده شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استاد دانشکده شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 عضو هیات علمی گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران

 

 

[2]  This article is a part of the third author’s thesis entitled “Explaining the process of merging villages to city with environmental justice approach” under the supervision of the first author and co-supervision of the second author done in the School of Urban Planning, College of Fine Arts, University of Tehran.

**Corresponding Author: [e-mail]

1 Professor, School of Urban Planning, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran

2 Professor, School of Urban Planning, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran

3 Faculty Member of Art & Architecture School, Yazd University, Yazd

 

مقدمه

در بسیاری از شهرهای ایران به ویژه شهرهای اقلیم گرم، به واسطه گستردگی پهنه سرزمین و هموارتر بودن شرایط توسعه افقی، تعداد زیادی از روستاهای پیرامونی آن­ها طی دوره های مختلف در شهر ادغام شده­اند. ویژگی خاص اقلیم مناطق گرم و خشک، و ملاحظاتی که این اقلیم بر سکونتگاه­ها داشته، سبب شده است تا روستاهای پرتعدادی در نزدیک شهرها ایجاد شوند. از مهمترین دلایل تجمع و نزدیکی این سکونتگاه­ها می توان به شبکه های آبی مشترک (قنات ها) اشاره کرد. سیر پیوستن روستاها به شهر در دوره­های زمانی گوناگون متفاوت بوده و آثار متفاوتی در ابعاد گوناگون بر جای گذارده است. اغلب این اثرات مایه­هایی از نابرابری محیطی میان این عرصه­ها و دیگر سطوح شهری و اختلاف در سطح کیفیت محیط زندگی آن­ها نسبت به شهر را نمایان می­سازد. شناسایی و تعیین ماهیت این اثرات وابسته به فهم فرایند ایجاد آن­ها است. به عبارت دیگر، از زمانی که شهر به سوی روستاهای پیرامون شروع به پیشروی می­کند، چه فرایندهایی طی می گردد تا آن را به طور کامل در سیستم خود ادغام نماید و چه عواملی این ادغام را تحت تاثیر قرار می­دهند؟

به طور کلی، نتایج پژوهش­های انجام شده در زمینه ادغام روستاها در شهر را می­توان در دو بخش تفکیک نمود. بخش نخست، پژوهش­هایی هستند که گسترش فیزیکی شهرها را عامل ادغام روستاها در شهر می­دانند و اثرات این گسترش را غالباً از بعد کالبدی و تغییر کاربری اراضی در محیط پیرامون شهر بررسی کرده­اند. در این زمینه، می­توان به پژوهش­های اصغری زمانی و همکاران(1392)، رحمانی فضلی و پریشان (1388)، شفیعی ثابت (1387)، ظاهری (1387)، تاجیک (1388)، رضوانی(1381)، دوگان¹ (2005)، ژانگ² (2000)، همیلتون³ (1999) و... اشاره کرد. بخش دوم، پژوهش­هایی هستند که علاوه بر پرداختن به دلایل عام ادغام روستاها در شهر و روابط متقابل آن­ها، اثرات این ادغام بر شهر و روستا را تبیین نموده­اند. در این زمینه، پژوهش­های شمسی و همکاران (1394)، سرور و همکاران (1391)، فیروزنیا و همکاران (1390)، چگینی (1391)، حسینی حاصل (1389)، شمس­الدینی و همکاران (1390)، ضیاء توانا و امیرانتخابی (1386)، ­هارا و همکاران⁴ (2010) را می­توان نام برد. در این میان، پژوهش­هایی مانند گلی (1383) و هائو و همکاران⁵ (2012)، به هدف این پژوهش نزدیکتر می­باشند. در این پژوهش­ها تلاش شده است ضمن دستیابی به فرایند ادغام روستاها به شهر و تعیین مراحل این فرایند، روستاهای در حال گذار از این فرایند نیز شناسایی شوند. تبیین این فرایند، غالباً از بعد فیزیکی و تغییرات کالبدی صورت گرفته، هرچند اشاراتی کوتاه به دیگر ابعاد اجتماعی و اقتصادی شده است. علاوه بر این، در تبیین این فرایند به آثاری که این ادغام بر شهر و روستا و نابرابری­های محیطی که بر هر دو محیط تحمیل می­کند، اشاره­ای نشده است. در نتیجه مطالعات کمتری به بحث چگونگی ادغام روستاها در شهر در قالب فرایندی مدون و همه­جانبه­نگر و مختص یک اقلیم خاص پرداخته اند. بنابراین، مسأله اصلی این پژوهش تبیین فرایند ادغام روستاها در شهر به طور عام و در اقلیم گرم و خشک به طور خاص می­باشد.

بخش اعظم اقلیم کشور ایران را اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب⁶ تشکیل می­دهد. در این پژوهش، شهرهای این اقلیم بر اساس عواملی نظیر علل پیدایش روستاشهر، تراکم جمعیتی و سطح فعالیت شهر مادر مورد مطالعه قرار گرفته اند. با تدقیق مشابهت­های اقلیمی در این شهرها، محلات روستابنیان سه شهر یزد، کرمان و کاشان به منظور تبیین فرایند خاص ادغام تحلیل می شوند. ماهیت بافت­های شهری روستابنیان این شهرها بر پایه قنات و باغات شکل گرفته است که دو جزء مهم از یک سیستم سکونتگاهی شهرهای کویری هستند. نمونه ها نشان می دهند که اقدامات مدیریت شهری به جای بهره­گیری از این فرصتها، عملاً به ایجاد بافت های فرسوده و حاشیه­نشین منجر می شوند. بر این اساس، ضرورت دارد برنامه ها و راهکارهای علمی و عملی خاص این گونه بافت­ها تهیه شود. لازمه این امر، آگاهی و شناخت صحیح از فرایند ادغام روستاها در شهر و گونه های مختلف این بافت­ها به ویژه در زیست بوم شکننده اقلیم گرم و خشک است. از سوی دیگر، با توجه به آغاز دوران تثبیت شهرها، نگاه به توسعه درونی شهر از جمله بافت­های شهری روستابنیان ضروری می­نماید. بدین ترتیب، تبیین فرایند شکل­گیری این عرصه­های روستاشهری مسئله دار، درک جایگاه و ویژگی­های فعلی این پدیده را مقدور می­سازد.

تعاريف و مفاهيم بافت­هاي شهری روستابنیان؛ رویکردها و گام های اندیشیده شده

همگام با رشد پدیده شهرنشینی و گسترش شهرها، روستاهای حاشیه شهری که در روند گسترش شهر بلعیده می­شوند، به صورت روستایی در داخـل شـهر قـرارمـی­گیرنـد (Lin & De Meulder, 2012,36). ایـن روستاها به ناچار زمین­هـاي کشـاورزي خـود را در رونـد توسعه شهر از دست می­دهند، به­طوري کـه دیگـر بـه شـکل روستاي بـومی نیسـتند. چنین روستاهایی بـه دلیـل کـاهش در مبناي کشاورزي خود در جریان فرایند بهـره­بـرداري از منابع زمین براي اهداف عمـومی یـا تغییـر کـاربري آن بـه کاربري مسـکونی یـا صـنعتی، هـم ویژگی­های شهری به دست آورده (Begum, 2005) و هـم تفـاوت­هـاي بسیار با شهر دارند. این سکونتگاه ها که نمایانگر برخی از ویژگی­هاي متمایز روستایی هستند، به واسطه قرارگیری در یک منطقه شهری، داراي ویژگی­هاي شهري هم می شوند (سپاهی و همکاران، 1395:119). 

پیشینه مفهوم روستاشهر⁷ از اصطلاح «حاشیه شهری⁸» به عنوان «عرصه های در حال گذار⁹» بین شهر و روستا در نیمه قرن بیستم تا محله­ روستامحور طراحی شده متغیر بوده است. تعريف و تعابير روستاشهر در ايران نيز طي سال­های اخیر با تغییر نگرش نهادهای اجرایی همراه بوده است. شرکت عمران و بهسازی شهری (1393) محدوده­ها و محله­هاي نابسامان با پیشینه روستائی (روستاهاي ادغام شده) را یکی از انواع گونه­های محدوده­های هدف بازآفرینی در شیوه­نامه تدوین برنامه عملیاتی بازآفرینی پایدار معرفی می­نماید که نیازمند اصول و روش خاص به منظور مداخله در این بافت­ها می­باشد. جداول 1 و 2 سیر زمانی مفاهیم روستاشهر را در ایران وجهان ارائه می­دهد. 

جدول 1. مفاهیم و اصول مرتبط با بافت‌های روستاشهری در جهان (ماخذ: اکبری و قادریان، 1393:649)

زمان	معرف	مفاهیم مرتبط با بافت‌های روستاشهری در جهان
1940-1950	برای اولین‎بار جغرافی‎دانان آمریکایی	اصطلاح «حاشیه شهری» به عنوان «عرصه‎های در حال گذار» بین شهر و روستا
1950-1960	جامعه‎شناسی شهری، در کتاب هربرت گانز جامعه‎شناس آمریکایی	کاربرد اصطلاح «روستاییان شهری» (1962) برای نسل دوم آمریکاییان ایتالیایی‎تبار. بافت‌های روستاشهری: جوامع کوچک قومی در شهرهای بزرگ، به‎ویژه شهرهای جهانی کشورهای توسعه یافتۀ سرمایه‎داری. همچنین او این واژه را درباره مهاجران بیگانه یا روستاییانی که با هم در داخل منطقه‎ای در شهر زندگی می‎کردند، به­کار برده است. با این تلقی، در بافت‎های روستاشهری مردم آداب و رسوم و شیوۀ زندگی و گاه زبانی یکسان دارند. بافت روستاشهری: منطقه‌ای از شهر است که برای مهاجران، غریبه‌ها و بیگانه‎ها امکان سازش‎پذیری یا زندگی و فرهنگ شهر مد نظر را به سرعت فراهم می‌آورد
1970-1980	جغرافی‎دانان اروپایی	تفاوت قائل‎شدن میان حاشیۀ شهر و حاشیۀ روستایی - شهری و مطرح‎کردن مفهوم «نواحی روستایی زراعی»و «نواحی روستایی غیر زراعی»
	تیلور(1973)	روستاشهرها: جوامع خاصی که واجد هویت و استقلال‎اند و حس تعلق به مکان میان آنها بسیار زیاد است.
	جان فریدمن و مایک داگلاس	مطرح‎کردن خطوط نظریۀ جدید با توجه به ضعف­های موجود در نظریه‎های «قطب رشد» و «مرکز ـ پیرامون» که تجسم ایجاد شهرها در پهنۀ کشتزارها است، یعنی روستاشهرهایی که پاره‎ای از عناصر کلیدی شهرگرایی را در نواحی کوچک و پرتراکم روستایی دارند.
1980- 1990	شاهزاده ولز	هدف از توسعۀ روستاشهرها بازآفرینی مقیاس انسانی، صمیمیت و زندگی پر طراوت است. مطالعات وی به تشکیل گروهی با عنوان روستاشهر (1992) منجر شد که هدف این گروه پالایش اصول محیط زیست انسانی بود
1990-2000	ابولوقود در مطالعۀ خود روی نیویورک	بافت روستاشهری (در رد تعبیر گانز): ظهور نوع جدیدی از روستاشهرهای فرا صنعتی متفاوت از محلات با تنوع بیشتر و پرتضادتر و چندفرهنگی (متفاوت از روستاشهر مد نظر جغرافی‎دانان) که به تقاضای مصرف ساکنان معتبر و گردشگران پاسخ می‌دهد
2000-2017	برنامه‎ریزان و طراحان شهری	تدوین ویژگی‌های اصلی و کالبدی مفهوم روستاشهر، مانند کاربری مختلط، وسعت حداکثر 40 هکتار، امکان دسترسی پیادۀ کلیه افراد ساکن به کلیۀ خدمات، حدود 3000 تا 5000 نفر جمعیت با یک فضای دسترسی پیادۀ دوست داشتنی، حمل و نقل عمومی کافی، مناظر متنوع شهری، حس مکان و خودکفایی اقتصادی و اختلاف بر سر اصطلاح «روستاشهر» و «محلۀ شهری»

 

جدول 2. مفاهیم و اصول مرتبط با بافت‌های روستاشهری در ایران (ماخذ: اکبری و قادریان، 1393:649)

زمان	محقق	مفاهیم مرتبط با بافت‌های روستاشهری در ایران
1381	رضوانی	روستاهاي بزرگ و پرجمعيت، حاصل از ادغام چشم‎اندازهای فيزيكي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي شهر و روستا، با کالبدی شبیه شهر و فعالیت غالب کشاورزی كه در آنها چشم‎اندازهاي شهري و روستايي با هم ادغام شده‌اند. اگرچه فعاليت غالب كشاورزي است، خدمات نیز رواج دارد.
1382	پاپلی یزدی و رجبی	چشم‎اندازهای شهری که چشم‎اندازهای روستایی نیز در آنها دیده می‌شود. فعالیت غالب این سکونتگاه‌ها ممکن است کشاورزی باشد، ولی فعالیت‌های خدماتی و گاهی صنعتی نیز در آنها رواج دارد. همچنین ساختار اجتماعی، فرهنگی و فیزیکی این روستاها نیز به شهرها شباهت دارد.
1383	علی اکبری	مجموعه زيستي مستقل و منفصل از مادرشهر مي­دانند كه شامل ساخت و سازهاي نسبتا سازمان يافته­ اي است كه در محدوده يك روستا انجام مي­گيرد و به آن ماهيت شبه شهري مي­بخشد .
1385	دانشپور	محل درآمیختن و رویارویی سیستم‌های شهر-روستا-طبیعت یا برخوردگاه شهر- روستا (کنشگاه شهری-روستایی) که به‎تدریج ویژگی‌های شهری را اختیار می‌کنند و گاهی «شبه‎شهر» نیز تلقی می‌شوند.
1386	صبری و فلاح	از انواع سکونتگاه به‎منزلۀ ناحیه‌ای میانه با ماهیت چند عملکردی و متفاوت از دو محیط شهری و روستایی استفاده می‎شود که به‎تازگی با توسعۀ جوامع شهری در حاشیۀ شهرها به‎وجود آمده و در ادامۀ حرکت شهر به طبیعت، ایجاد شده است و ارتباطی مستقیم با محیط و بستر طبیعی خود دارد.
1387	مفیدی و یمانی	ایده‌ای پويا برای ساخت سکونتگاه‌های شهري كه بر پايۀ توسعۀ پايدار محيطي با رويكرد شهرسازي محيطي نيازهاي زندگي در جامعۀ محلي را برآورده می‎کند و هدف آن تعادل بين اجتماع، اقتصاد و محيط است.
1389	نوش آفرین	روستاشهر منبع با ارزش مهمی است که علاوه بر اینکه با فضاهای سبز خود موجب تعدیل فضاهای شهری می­شود، خاطرات و هویت شهر و جامعه را در بر می­گیرد. حفظ و نگهداری از این میراث تاریخی- طبیعی که بخشی از فرهنگ و هویت ما را شکل می­دهد، ضروری است.
1390	حبیبی و همکاران	مفهوم هسته­های سازمند شهری: به منظور خلق توسعه­های شهری مبتنی بر کاربری مختلط پیاده­محور و بر مبنای مقیاس پایدار
1393	شرکت عمران و بهسازی شهری ایران	در شیوه­نامه تدوین برنامه عملیاتی بازآفرینی پایدار محدوده­ها و محله­های هدف در گام نخست و گونه­شناسی محدوده­های هدف بازآفرینی پایدار 5 گونه شناسایی شده است که یکی از این محدوده­ها، روستاشهرها است: «محدوده­ها و محله­هاي نابسامان با پیشینه روستائی (روستاهاي ادغام شده)»

متناسب با تعاریف روستاشهرهای هدف این پژوهش، رويكردهای برخورد با آن­ها را مي­توان در دو رهیافت «روي­آوردن¹⁰ شـهر بـه روسـتا» و رهیافت«رویـارویی¹¹ شـهر و روسـتا» دسته­بندی کرد. در رویکرد روی­آوری از روستاشهر بـه عنـوان یـک راه حــل طراحی برای مشکلات و مســائل ناشــی از شهرنشـینی و شهرسـازي مـدرن استفاده می­شود. این رویکرد که غالباً در کشورهای توسعه یافته قابل مشاهده است، به دنبال نگاه به روستا به عنوان سمبل ارزش­هاي سنتي و مكاني داراي ارزش­هاي ايده آل براي زندگي می­باشد (Biddulph et al, 2003,173). رویارویی شهر و روستا به واسطه گسترش شهرنشینی و رشد شهرها و تلاش بـراي همگون شدن اجباري روستا در روند ادغام با محیط شـهري است (سپاهی و همکاران، 1395:113). در این رویکرد روند شهرنشيني و شهرگرايي با گسترش مرزهاي شهري، فاصله بين شهر و روستا را بلعيده و هر آنچه بر سر راه خود می­یابد را به شهر مي افزاید (Verbeelen, 2013,65). در این میان، محلات روستابنیان شهرهای اقلیم گرم و خشک ایران، که نمونه های بارز گسترش شهری از نوع ادغام روستاهای پیرامون در شهر هستند، غالباً حاصل رویکرد رویارویی شهر و روستا هستند. روابط شبکه شهری - روستایی در این مناطق (اجتماع، اقتصاد، زمین و محیط) به عنوان چهار عامل و نیروی اساسی در شکل­دهی روستا به سمت روستاشهر (Esparcia, 2005)) و با برتری شهر جریان داشته است. در میان این دو رویکرد، طیف­های مختلفی را نیز می­توان شناسایی نمود. رویکردهایی كه هریک به تبع تصميمات موازي و ابزارهای متفاوت، سيمايي از اقدامات را به تظاهر مي­رسانند. بر اساس مطالعات انجام شده، به طور کلی به منظور انتخاب يك رويكرد مناسب با روستاشهر كه تنها به صورت يك توجه سياسي به يك عرصه نباشد و الزامات محيطي را مد نظر قرار داده باشد، بايستي چهار وجه به خوبي روشن شوند (جدول 3). هدف این پژوهش تبیین و تحلیل مرحله گذار روستاشهري از وجه نخست آن می­باشد. مرحله گذار روستاشهری مرحله­ای است که فرایند ادغام روستاها در شهر آغاز می­شود، ادامه یافته و در نهایت پایان می­یابد (ادغام کامل).

جدول 3. چهار وجه انتخاب رویکرد مناسب با عرصه­های روستاشهری

عوامل موجود	ديدگاه­ها	كشش شهري	اقشار و يا كارفرمايان
بررسي ابعاد عرصه روستاشهري و درك ويژگي­هاي آن شامل: «تاريخ توسعه خاص مكان»، «موقعيت مكاني روستاشهر»، «مرحله گذار روستاشهري و انواع گونه­های روستاشهری»، «پتانسیل­های درونی و بیرونی»، «داشته­های آسیب­پذیر عرصه» و «ویژگی­های شهری».	نگرش­ها، گرايش­ها و حتي روش­هاي برخورد با روستاشهر که كليت تفكر برخورد با اين عرصه را مشخص كرده و جهت­دهي می­كند. با ارائه ديدگاه به اين مسئله همه چيز حتي اقدامات و ابزار برخورد مشخص مي­شود و نگرش به كليه داشته­ها و نداشته­ها از اين دريچه مشخص مي­شوند.	آنگاه كه داشته­ها با تمايلات اجتماع و اقتصاد حاكم بر شهر همسو شوند كشش­هاي شهري حاصل مي­شوند که در باب روستاشهرها عموما به دو واژه «همگرايي» و يا «واگرايي» می­رسد كه البته طيف درون اين دو واژه نيز مد نظر است. بدين معني كه روستاشهرها در يك شهر گاه در يك برخورد هم نوا با كليت شهر پرداخته مي­شوند حال آنكه در يك كشش شهري واگرا با روستاشهر معمولا محيط­هاي جذاب و متنوع شهري پديد مي­آيد.	آگاهي يافتن از اين مسئله كه برخوردها و اقدامات در اين عرصه در آينده چه كساني را متاثر مي كند(ساكنان بومي مكان و يا اقشاري كه با جايگزيني جمعيتي قرار به اسكان در اين مكان دارند). اين مسئله نه تنها بر اجزای اين عرصه مي تواند اثر گذار باشد بلکه در نگاه كلي­تر نيز مي­تواند در تعيين نقش عرصه روستاشهري در شهر، شرايط مكاني و آينده آن تاثيرات فراواني بگذارد.

فرایند عام ادغام روستاها در شهر و شکل­گیری نواحی روستاشهری

در طی یک فرایند و امتزاج دو سیستم عملکردی، نواحی روستایی پیرامون شهرها از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و کالبدی به تدریج ویژگی­های شهری را کسب می­­نمایند. این فرایند با تغییرات اقتصاد محلی و ساختار اشتغال از کشاورزی به صنعتی، رشد سریع جمعیت و مهاجرت، افزایش ارزش زمین و اختلاط کاربری همراه است (Webster,2002,43). در ادبیات نظری مرتبط با مباحث پیراشهری، گذار از نواحی روستایی به شهری به عنوان یک "فرایند" در نظر گرفته می­شود (Narain & Nischal,2007, 91). بر اساس مطالعات نظری پیرامون روابط شهر و روستا (فیروزنیا و همکاران، 1390، سرور و همکاران، 1391، سلیمانی و همکاران، 1392، شمسی و همکاران، 1394، Hao, 2012، Wang et al., 2009) این فرایند را می­توان در سه مرحله مطابق جدول 4 تبیین نمود:

جدول4: مراحل سه گانه فرایند عام ادغام روستاها در شهر

مرحله	توضیحات
مرحله نخست: آغاز ادغام	پیشروی شهر و روستا به سوی یکدیگر ناشی جاذبه­های نیروهای کشش و قرارگیری روستا در منطقه تحول و کنشگاه شهری ـ روستایی: نیروهای کشش روستا را در دامنه اثر­گذاری نیروهای شهری قرار می­دهد و آن را دچار دگرگونی می­کند(سلیمانی و همکاران، 1392، 125). این نیروهای کشش می­توانند حاصل عوامل درونی شامل شرایط اجتماعی (رفاه اجتماعی، مهاجرت و...)، اقتصادی (اشتغال و فعالیت و...)، زمین (اراضی باز و ارزش زمین، شبکه های ارتباطی و...) و محیط (محدودیت­ها یا جذابیتهای طبیعی و...) و عوامل بیرونی شامل قوانین و مقررات و تصمیمات نهادهای سیاسی و مدیریتی در قالب قوانین الحاق روستا به شهر باشد. چشم­اندازهای زراعی روستا نخستین صحنه رویارویی فیزیکی شهر و روستا هستند(شمسی و همکاران، 1394، 87). انتقال کاربری­های شهری به سوی این اراضی و تغییرات فضایی در لبه­ها در حال شکل­گیری می­باشد و نواحی روستاشهری در حال شکل­گیری و رشد هستند. برخی ویژگی­های این مرحله عبارتند از: پیچیدگی به سرعت در حال افزایش در مناطق پیراشهری و اغتشاش در ساختار فضایی دو سکونتگاه، سرعت بالای تغییرات در مرز و لبه­های دو سکونتگاه، بی ثباتی و عدم پایداری فضا و در برخی موارد غیرقابل پیش­بینی بودن جریانات فضایی، افزایش دفعی نرخ رشد شهری و ظهور نوع جدیدی از تحرکات شهری که در برخی اوقات نیز می­تواند مفید باشد (جهت­دهی صحیح به توسعه شهر).
مرحله دوم: میزان ادغام	میزان ادغام روستا در شهر بر اساس جدال بین نیروهای کشش ـ فشار و طیفی از حفظ ویژگی­های فضایی و غیر فضایی تا اضمحلال کامل آن­ها: در این مرحله موقعیت مکانی روستا نسبت به شهر و همچنین مقیاس روستا در این رابطه دوطرفه با برتری شهر بسیار تاثیرگذار است. اگر در مرحله پیشین اراضی خالی و کشاورزی هدف اصلی بودند و بافت روستا از تغییرات در امان بود، در این مرحله بافت و هسته روستا نیز هدف فشار نیروهای شهری قرار می­گیرد. در این شرایط میزان ناهمگونی در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی به اوج خود می­رسد(Hao, 2012,115). مقاومت یا سازش روستاها در برابر تغییرات به همراه مجموعه­اي از شرايط داخلي و خارجي كه در طي زمان و در اندركنش اين فرایند حاصل مي­آید موجب می­شود که روستاها يكي از ده­ها حالت را به خود می­گیرند: در حال استقامت كالبدي، اجتماعي، اقتصادي؛ در حال تغيير به نفع شهر و بافت شهري؛ در حال حل شدن در روابط شهري يا در حال حل شدن در كالبد شهري يا انجماد كالبدي، اجتماعي با وجود قرارگيري در بافت شهري و ده ها حالت ديگر (اکبری و قادریان،1393 ،652).
مرحله سوم: آثار ادغام	روستاشهرهایی که به واسطه جبر گسترش شهري پدید می­آیند، به­علت نبود برنامـه­ریـزي مشخص و هدفمند در ایجاد و شکل­گیري­شان، با خـود مشکلات عدیده­اي را بـه­همـراه دارنـد. روستا و شهر به عنوان دو نظام عملکردی مجزا بعد از ادغام در یکدیگر پیامدهای مختلفی که بازتاب اثر نیروهای مختلف و جریانات موثر بر آن­ها در گذر زمان است، را به دنبال خواهند داشت که گستره وسیع این پیامدها (مثبت و منفی) صرفاً به ابعاد فضایی – کالبدی محدود نمی­شود. در این مرحله پیامدهای غالباً منفی ناشی از نیروهای فشار آشکار می­شوند. اگرچه بیشترین اثرگذاری مربوط به نظام غالب (نظام شهری) می­باشد اما نظام مغلوب (نظام روستا) نیز منفعل نخواهد ماند و اثرات خود را بر شهر خواهد گذارد. حاصل تلفیق دو سیستم ایجاد و یا افزایش سطح نابرابری محیطی در شهر است. نابرابری­­­هایی که در مرحله آغاز ادغام شهر و روستا پایه­گذاری شده و متناسب با میزان ادغام روستا در شهر کاهش می‌یابند و یا تشدید می­شوند و آثار خود را بر محیط زندگی ساکنان تحمیل می­کنند(عزیزی و همکاران، 1398)

 

چارچوب نظری ­تحقیق

بر اساس مطالعات، فرایند عام ادغام روستاها در شهر در سه مرحله آغاز ادغام، میزان ادغام و آثار ادغام صورت می­گیرد (شکل1) بر اساس این فرایند، پس از شکل­گیری منطقه تحول و ورود روستا به دوره انتقالی، در مرحله دوم و به نسبت میزان ادغام روستاها از مقاومت تا سازش آن­ها در برابر تغییرات، انواع گوناگونی از نواحی روستاشهری را به وجود می آید. با توجه به نیروهای کشش و فشار میان شهر و روستا، می­توان آن­ها را در دو دسته کلی به شرح ذیل قرار داد:

·       غلبه نیروهای کشش روستا: 

o       استحاله کامل روستا در شهر و تشکیل محلات شهری.

o       استحاله آرام روستا در شهر و تشکیل محلات روستاشهری (همگام با تغییر نیاز شهری و اقتضائات آن).

·       غلبه نیروهای فشار شهری:

o       استحاله ناقص روستا در شهر و تشکیل محلات روستاشهری مسئله دار.

 

 

شکل 1. مراحل سه گانه فرایند عام ادغام روستاها در شهر

 

انواع روستاشهرهای ایجاد شده در مرحله دوم، آثاری را در مرحله سوم به روستا و شهر تحمیل می­کنند که از جنبه­های متفاوت کالبدی و غیرکالبدی و غالباً از نوع نابرابری­های محیطی قابل بررسی می­باشند. از سوی دیگر، در مسیر گذار از فرایند ادغام روستاها در شهر، گونه­های متفاوتی از عرصه­های روستاشهری شکل می­گیرند که می­توانند طیفی از روستاییِ کامل تا شهریِ کامل را در بر­گیرند. به عبارت دیگر، شهرها با گونه­های متفاوتی از عرصه­های روستاشهری و ویژگی­های متنوع آن­ها مواجه هستند. بنابراین، گونه­شناسی انواع عرصه­های روستاشهری اولین گام در تبیین فرایند ادغام روستاها در شهرهای اقلیم مناطق گرم و خشک است. انواع گونه­های محلات روستابنیان را می توان در سه دسته کلی، شامل محلات روستا بنیان با ویژگی غالب روستایی، محلات روستابنیان با ویژگی­های روستایی- شهری و محلات روستابنیان با ویژگی غالب شهری قرار داد. نتیجه فرایند گونه­شناسی، قرارگیری هریک از روستاشهرهای مطالعاتی در دسته­های فوق خواهد بود. در نهایت، بر اساس این فرایند و تدقیق آن در نمونه­های مطالعاتی می توان به قانونمندی مشترک در فرایند ادغام آن­ها در شهر رسید که فرایند خاص ادغام روستاها در شهرهای اقلیم گرم و خشک را تبیین می­نماید.

روش ­تحقیق

پژوهش حاضر از نوع پژوهش­های تبیینی بوده و بر اساس دو روش تحلیل کمی و کیفی انجام شده است. در تحلیل فرایند ادغام روستاها در شهر، میزان و آثار ادغام بر اساس تحلیل کیفی (توصیف جامع پدیده از طریق تحقیق میدانی، مشاهده یا مشارکت و مصاحبه­های عمیق (دلاور، 1389، 308) و گونه­شناسی روستاشهرها - به منظور ورود به تحلیل فرایند ادغام آن­ها- بر اساس روش کمی صورت می­گیرد (شکل 2). بر اساس مطالعات، و به منظور گونه­شناسی بافت­های روستابنیان، سه عامل «جامعه محور» (ساختار جمعیتی و اقتصادی و تغییرات ده ساله)، «ساخت محور» (نوع استفاده از زمین، الگوی توسعه و تغییرات ده ساله) و «طبیعت محور» (ویژگی­های اقلیمی)، مبنا قرار داده شدند. برداشت آمار و اطلاعات، مطابق متغیرهای تعریف شده فوق از آنالیز خوشه ای با روش k-means در محیط نرم افزار SPSS برای گونه­شناسی استفاده شده است تا در نهایت، محلات روستابنیان در سه گونه شهری (ویژگی­های غالب شهری)، روستاشهری (ویژگی های روستایی - شهری) و روستایی (ویژگی­های غالب روستایی) شناسایی شوند.

شکل2. روش تحقیق بر اساس دو روش کمی و کیفی

 

 

تحلیل و تدقیق فرایند ادغام روستاها در شهرهای اقلیم گرم و خشک

        انتخاب نمونه­های مطالعاتی و گونه­شناسی آن­ها

برای انتخاب نمونه­های مطالعاتی بر اساس معیار پهنه بندی اقلیم گرم و خشک و به منظور گونه­شناسی و تبیین فرایند ادغام روستاها در شهرها، در گام نخست، شهرهای این اقلیم شامل شهرهای یزد،کرمان کاشان، اصفهان، شیراز، بندرعباس، کیش انتخاب شدند. مهمترین ویژگی­های فرایند توسعه کالبدی این شهرها عبارتند از: افزایش 20 تا 40 برابری مساحت شهرها در 50 سال اخیر، کاهش شدید تراکم از 200-150 نفر در هکتار به 50 – 30 نفر در هکتار طی 50 سال اخیر، توسعه در امتداد مبادی خروجی اصلی شهر، ادغام روستاهای پیرامون شهر، ایجاد بافت های مسئله دار شهری ناشی از ادغام روستاها در شهر، ایجاد مسائلی از قبیل فرسودگی کالبدی، تناقض های فرهنگی اجتماعی، تغییرات کاربری زمین بدون برنامه، از بین رفتن اراضی کشاورزی و باغات، فرسودگی کالبدی و انزوای روستاهایی که هسته اولیه شهر را تشکیل داده اند. 

قاعده تعریف شده برای گونه شناسی باید گروهی از روستاشهرها را تعریف نماید که دارای بیشترین همگنی بین آن­ها و در مقایسه بین گونه­ها دارای ناهمگنی باشد. گونه شناسی در یک اقلیم خاص (گرم و خشک) تفسیر زمینه­های شباهت­ها و تفاوت­های بین گونه­ها را هموارتر و منطقی­تر می­سازد. بنابراین، در گام دوم، انتخاب شهرها بر اساس عواملی نظیر علل پیدایش روستاشهر (که محصول توسعه افقی شهرهای مرکزی باشد)، تراکم جمعیتی و سطح فعالیت شهر مادر (جزء شهرهای بزرگ باشد) و تدقیق مشابهت­های اقلیمی در این شهرها در نظر گرفته شدند. بدین ترتیب، محلات روستابنیان نمونه های شهرهای اقلیم گرم و خشک، یعنی یزد، کرمان و کاشان به منظور تبیین فرایند ادغام روستاها در شهر انتخاب گردیدند. 

بافت­های روستابنیان سه شهر منتخب (34 مورد) شناسایی و وارد فرایند گونه­شناسی شدند. پس از کدگذاری روستاها و متغیرهای پژوهش و ورود آن­ها به محیط نرم افزار از طریق دستور تحلیل خوشه­ای k-means، فرایند گونه­شناسی بر روی داده­ها اجرا شد. تعداد خوشه­ها قالب عوامل تعریف شده، سه خوشه تعیین شد. تعداد تکرار برای رسیدن به نتیجه مطلوب (صفر شدن مرکز خوشه­ها) 20 تکرار و ملاک همگرایی این تکرارها صفر حاصل شد. براساس نتایج تحلیل خوشه­ای در 34 عرصه روستاشهری، در گونه اول 10، در گونه دوم 19 و در گونه سوم 5 روستاشهر قرار گرفتند. گونه اول در اغلب متغیرها مقدار عددی بالاتری نسبت به دو گونه دیگر کسب نموده است. با توجه به نوع متغیرهای پژوهش و اینکه بالا بودن مقدار عددی آن­ها نزدیک بودن به ویژگی­های شهری را نشان می­دهد، گونه اول، گونه­ای با خصوصیات غالب شهری می­باشد. گونه دوم، ما بین شهر و روستا (روستاشهری) و نهایتاً گونه سوم گونه­ای با خصوصیات غالب روستایی می­باشد. بررسی موقعیت این گونه­ها نسبت به شهرنشان می­دهد که تجمع غالب این محلات در بافت پیرامونی (درون و برون محدوده شهری) شهر می­باشد. به جز گونه اول که تقریباً در بافت میانی و محدوده قانونی شهر قرار دارد، محلات روستابنیان گونه­های دوم و سوم در بافت پیرامونی شهر و بعضا خارج از محدوده قانونی شهر (مانند اکرمیه، اکرم­اّباد و حسین آباد در یزد و سیدی و حسین آباد در کرمان) واقع شده­اند. اما از آنجایی که متصل به بافت شهری و محدوده قانونی شهر می­باشند، می­توان آن­ها را جزء عرصه­های روستاشهری هدف این پژوهش محسوب نمود. در ادامه فرایند هریک از این گونه­ها مطابق فرایندی که تشریح شد، تحلیل می­شود.

تحلیل مرحله آغاز ادغام

با قرارگیری روستا در منطقه تحول و کنشگاه شهری ـ روستایی، سه نیروی تعامل (افزایش تعاملات اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی، گردشگری، طبیعی و...)، تبادل (شغل، خدمات و کالای مورد نیاز، تولید مواد اولیه و...) و تقابل ( دوگانگی­های کالبدی – فضایی، تقابل زندگی شهری و روستایی، تقابل نیازها، تقابل تعریف از سود و منفعت و...) میان شهر و روستا ایجاد می­شود و نیروهای کشش – فشار را میان آن­ها شکل می­دهد. در میان گونه­های مطالعاتی، «بافت­های روستابنیان گونه سوم» به واسطه فاصله­ای که با شهر دارند، در این مرحله قرار دارند. بر اساس نتایج مطالعات، دو عامل «راه» و «فاصله از مرکز شهر» مهمترین عواملی هستند که آغاز فرایند ادغام را شکل می­دهند. بسته به اینکه راه­های خروجی از شهر، از میان روستا، از لبه آن و یا با فاصله آن عبور کنند، مناطق تحول اندازه و شکل­ متنوعی به خود می­گیرند. پایش این سه حالت نشان می­دهد که هرچه منطقه تحول کوچکتر باشد، شدت اثرات بیشتر و تغییرات نیز متعاقباً بیشتر و باسرعت بالاتری انجام می­گیرد. بر این اساس، می­توان رابطه­ای میان اندازه منطقه تحول و فاصله از مرکز شهر متصور شد. هرچه فاصله روستا از مرکز شهر دورتر باشد، منطقه تحول بزرگتر می­شود، به طوریکه روستاهای با فاصله بیش از 7 کیلومتر از مرکز شهر در گونه سوم قرار می­گیرند (شکل 3).

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل4. ترتیب افزایش پیچیدگی­های فضایی در مناطق تحول و کاربری غالب آن­ها

شکل3. رابطه میان اندازه منطقه تحول و فاصله از مرکز شهر

 

 

 

بررسی فعالیت­های مناطق تحول، تکرار بیشتر کاربری مسکونی را نشان می­دهد (5 روستا از 8 روستا). رابطه غالب در این روستاها از نوع تقابل­های فرهنگی و تعامل و تبادل­های اجتماعی­- فعالیتی است. در رتبه دوم، کاربری غالب منطقه تحول صنعتی و بعضاً همراه با کشاورزی می­باشد. نوع رابطه غالب در این مناطق با توجه به صنعتی بودن آن­ها از نوع تبادل فعالیتی است. هرگاه که اثرات زیان بار جانبی این فعالیت­ها به قدری زیاد باشد که مناطق روستایی را به شدت تحت تأثیر قرار دهد، این تبادل فعالیتی به تقابل فعالیتی مبدل می­گردد. بر این اساس، هرچه اثرات جانبی زیان بار فعالیت­ها بر محیط کمتر باشد، پیچیدگی­های فضایی آن نیز کمتر، تحت کنترل قرار دادن آن هموارتر، و برنامه­ریزی برای آن ساده­تر خواهد بود. در نتیجه، پیچیدگی فضایی مناطق تحول بر اساس فعالیت­های آن­ها بدین ترتیب افزایش می­یابد: - نخست: مناطق با کاربری­های مسکونی-کشاورزی، دوم: مناطق با کاربری­های فعالیت­های بزرگ مقیاس شهری ـ مسکونی و سوم: مناطق با کاربری صنعتی و کارگاهی (شکل4).

تحلیل مرحله میزان ادغام

مرحله میزان ادغام طیفی، از عدم ادغام تا استحاله کامل روستا در شهر را در بر می­­گیرد. بر اساس نتایج تحلیل، این طیف میزان ادغام، در ارتباط مستقیم با مقیاس روستا، موقعیت مکانی آن نسبت به شهر، تغییرات ساختار فضایی ویژگی­های اقتصادی و اجتماعی آن می­باشد. در بین عوامل فوق، موقعیت مکانی روستا تأثیر قوی­تری در سرنوشت آینده آن دارد، زیرا هرچه موقعیت مناسب­تر باشد، روستا سریع­تر تحت تأثیر نیروهای فشار شهری تغییرات را می­پذیرد. در عامل مقیاس، هرچه اندازه روستا کوچکتر باشد، ادغام آن در شهر سریعتر روی می­دهد، به ویژه اینکه در موقعیت مکانی مناسبی در شهر نیز باشد. دلیل این امر این است که سطح پراکندگی در این روستاها کاهش می­یابد و تقریباً همزمان با توسعه از برون و لبه­های روستا، توسعه ساخت و ساز از درون به سمت بیرون نیز رخ می­دهد. مقایسه روستاها بر اساس مقیاس در گونه نخست (شهری)، طیف عددی میان 50 تا 110 هکتار را نشان می­­دهد که موید این ادعا است. این روستاها که توسط معابر شهری محاط شده­اند، بلوک­های شهری نسبتاً کوچک (با میانگین 96.8 هکتار و 52/1% از مساحت شهر) را تشکیل داده­اند که اکنون به نام محلات شهری شناخته می­شوند. این میزان برای گونه دوم 49/293 هکتار و برای گونه سوم 241 هکتار می­باشد.

 

جدول5. مقایسه شماتیک سطح متغیرهای عامل جامعه محور گونه اول(شهری) با سطح شهر

 

 

 

 

 

شکل5. موقعیت مکانی ـ اجتماعی محلات شهری روستابنیان گونه اول در یزد

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل6. موقعیت مکانی ـ اجتماعی محلات شهری روستابنیان گونه اول در کاشان

 

 

 

در رابطه با میزان ادغام از بعد تغییرات ساختار فضایی روستا، رابطه سه وجهی میان تراکم جمعیتی و تراکم ساختمانی (قاعده مثلث) و سهم از مساحت شهر (رأس مثلث) ارزیابی گردید. هرچه قاعده این مثلث پهن­تر باشد، میزان ادغام روستا در شهر نیز بالاتر است، به طوریکه تراکم جمعیتی (72 نفر در هکتار) و ساختمانی (%97) در گونه اول با خصوصیات غالب شهری از دیگر گونه­ها فاصله قابل توجهی دارد. به علاوه، روستاهای این گونه کمترین میزان سهم از مساحت شهری را در میان دیگر گونه­ها دارا می­باشند. این عوامل نشان از میزان ادغام بالای روستاهای این گونه در شهر دارد. کمترین میزان ادغام مرتبط با گونه سوم بوده که کوچکترین سطح از رابطه سه وجهی فوق را ایجاد کرده است و نشان از میزان ادغام پایین روستا در شهر و ویژگی­های غالب روستایی آن دارد. از سوی دیگر، حاصل میزان ادغام بالاتر روستاها در شهر، توسعه درونزای بافت میانی شهر می­باشد که گونه اول محلات روستابنیان در آن جای دارند. نحوه توسعه در گونه­های دوم و سوم، غالباً از نوع گسترش لبه شهری (درون محدوده شهر) و توسعه خارج از محدوده شهری می­باشد. با ادغام ساختار کالبدی– فضایی روستا در شهر ویژگی­های اجتماعی اقتصادی آن­ها نیز به سطح شهر نزدیکتر می­شود.  با توجه به عامل جامعه­محور و نتایج گونه­شناسی، میانگین مقدار عددی متغیرهای این عامل در گونه اول (85/32) بیشتر از گونه دوم (64/31) و سوم(23/20) می باشد. همانگونه که پیشتر ذکر شد، بالا بودن مقدار عددی این عامل نزدیک بودن به سطح شهر را نشان می­دهد (شکل های 5 و 6 و جدول5). همچنین، نتایج گویای این است که با توجه به نزدیک بودن میانگین عامل جامعه محور در گونه­های اول و دوم، میزان ادغام در این گونه­ها بیشتر به مقیاس و تغییرات ساختارفضایی آن­ها وابسته است.

تحلیل مرحله آثار ادغام

جدول6: امتیاز استاندارد متغیرهای برابری اجتماعی - اقتصادی

نتایج واکاوی آثار ادغام در گونه­های سه­گانه، آسیب­پذیری بیشتر محلات حاشیه­ای را نشان می­دهد. بیشترین عوامل تاثیرگذار، درآمد پایین ساکنین، ارزش پایین مسکن (متاثر از قیمت زمین) و بالتبع سطح بالای اجاره نشینی و میزان بالای اقلیت­ها که بیشتر ناشی از مهاجرین غیر بومی هستند. برای سنجش میزان برابری و آثار ادغام در عرصه­های روستاشهری، از دو متغیر آسیب­پذیری اجتماعی – اقتصادی (با سنجه­های ساکنان زیر درآمد متوسط شهر، افراد بالای 24 سال بدون مدرک دیپلم، ارزش متوسط مسکن نسبت به شهر، اجاره نشینی و خدمات شهری به هر 1000نفر جمعیت) و متغیر پتانسیل در معرض خطر بودن (با سنجه­های خانوار اقلیت قومی و مذهبی، ساکنان زیر درآمد متوسط شهر، افراد بالای 65 سال، افراد زیر 5 سال و درصد مالکیت خودرو) استفاده شده است. بیشترین سطح نابرابری محیطی در محلات روستاشهری، گونه دوم با استحاله ناقص در شهر و گونه سوم است (جدول 6). اما محلات با استحاله ناقص در شهر از سویی بنیان­های اولیه خود را از دست داده­اند و از سوی دیگر تحت فشار نیروهای توسعه شهری هستند. گرچه روستاهای گونه سوم نیز از سطح بالای نابرابری محیطی در حاشیه شهر رنج می­برند، اما هنوز بنیان­های اولیه آنان یعنی ویژگی های روستایی بودن آنان حفظ شده است. بالاترین سطح از برابری محیطی در محلات روستاشهری گونه دوم با استحاله آرام در شهر می­باشد. این محلات که خطوط توسعه آینده شهری را متصور می­سازند، مورد توجه مسئولین و مردم قرار گرفته است که پتانسیل ایجاد محلات شهری خوب در شهر را دارند.

 

متغیرهای برابری اجتماعی - اقتصادی	گونه اول	گونه دوم با استحاله آرام	گونه دوم با استحاله ناقص	گونه سوم
آسیب­پذیری اجتماعی - اقتصادی	8/2	8/2	6/3	04/4
پتانسیل در معرض خطر بودن	2/3	1/3	02/4	2/4

تبیین فرایند ادغام روستاها در شهرهای اقلیم گرم و خشک

نتایج و یافته­های تحلیل فرایند ادغام گونه­های سه­گانه بافت­های روستابنیان در شهرهای اقلیم گرم و خشک قانونمندی­های مشترکی را میان آن­ها نشان می­دهد. در مرحله آغاز ادغام و پیشروی شهر و روستا به سوی یکدیگر، نیروهای تعامل، تبادل و تقابل میان شهر و روستا در مناطق تحول بین آن­ها، نیروهای فشار-کشش میان این دو سکونتگاه را ایجاد می­کنند. جدال میان این نیروها میزان ادغام روستا را درمرحله دوم فرایند تعیین می کند. در واقع، نیروهای فشار- کشش، نیروهایی حاصل از کنش و واکنش این نیروهای سه­گانه در منطقه تحول هستند که در مرحله دوم ادغام شهر تعیین می­کنند، نیروهای کشش را جذب کنند و یا محمل نیروهای فشار شهری شوند (شکل 7).

 

 

 

 

 

شکل7. تغییر نیروهای تاثیرگذار بر روستا در گذار از مرحله اول به مرحله دوم ادغام

 

از سوی دیگر، عامل فاصله تا شهر نیز بر کارکرد این نیروها تأثیرگذار است. فاصله بیشتر تا مرکز شهر، منطقه تحول وسیع­تری را ایجاد می­کند و هرچه منطقه تحول کوچکتر باشد، نیروها اثرگذاری بیشتری دارند و تغییرات سریع­تری را ایجاد می­کنند. این فاصله به همراه نوع فعالیت­های منطقه تحول باعث ایجاد گونه­های متفاوت روستاشهری می­شوند و می­تواند پایه­های ایجاد نابرابری­های محیطی را در عرصه­های روستاشهری ایجاد کند. هرچه نیروی کشش قوی­تر باشد، میزان ادغام در مرحله دوم فرایند نیز بیشتر خواهد بود. در اینجا، عامل تأثیرگذار دیگری نیز ورود پیدا می­کند و آن میزان مقاومت یا سازش روستا در برابر تغییرات است. این مقاومت و یا سازش بستگی به سیستم سکونتگاهی روستا، میزان باز یا بسته بودن و ارتباط و اتصال بین اجزای آن دارد. هرچه تمرکز، فشردگی و ارتباط میان اجزای سیستم روستا بیشتر و استحکام قوی­تری داشته باشد، میزان تغییرات کمتر و یا در طول زمان بیشتری رخ خواهد داد (شکل 8). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل8. ارتباط اجزای سیستم روستا و درجات تاب­آوری آن در برابر سیستم شهر

از سوی دیگر، بر اساس «موقعیت روستا در شهر»، «نوع توسعه» (درونزا، گسترش لبه شهری، توسعه خارج از محدوده)، و رابطه سه وجهی«مساحت (راس مثلث)»، «تراکم جمعیتی» و «تراکم ساختمانی»، می­توان میزان ادغام روستا در شهر را سنجید. بر این اساس هرچه قاعده مثلث پهن­تر باشد، میزان ادغام بالاتر روستا در شهر و غلبه شهر بیشتر است و هرچه این مثلث کشیده­تر شود، نشان­دهنده خصلت دوگانه روستاشهری و میزان ادغام پایین­تر روستاست. در مرحله آخر و آثار ادغام، طیف سطوح برابری تا سطح نابرابری­های محیطی حاصل از ادغام روستا در شهر را با توجه به دو عامل اصلی «موقعیت روستا در شهر» و «میزان ادغام آن» (حاصل مرحله دوم فرایند ادغام روستا) در شهر می­توان ارزیابی و مشخص نمود. بر مبنای این دو عامل، چهار حالت میان روستا و شهر می­توان متصور شد:

1- همترازی سطوح شهری و روستایی: زمانی روی می­د­هد که میزان ادغام روستا در شهر کامل (استحاله کامل) و همچنین از موقعیت مکانی مناسبی در شهر برخوردار باشد.

2- روی­آوری نظام شهری به روستایی: زمانی است که روستا در موقعیت مناسبی نسبت به شهر قرار دارد اما ادغام آن در شهر کامل نیست (استحاله آرام).

3- رویارویی دو نظام شهری و روستایی: که ناشی از موقعیت نامناسب روستا در شهر و میزان ادغام پایین یا عدم ادغام آن در نظام شهری می­باشد.

4- چیرگی نظام شهری بر روستایی: نشان از ادغام بالای روستا در شهر (استحاله کامل) و موقعیت مکانی نامناسب آن دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل9. سطوح برابری محیطی در نمونه­های مطالعاتی بر اساس موقعیت روستا و میزان ادغام آن در شهر

 

 

 

بر مبنای این سطح­بندی، تجمع فراوانی نمونه­های مطالعاتی در نیمه پایینی نمودار، یعنی سطح نسبتاٌ مناسب و سطح خطر بیشتر می باشد (شکل 9). بر اساس یافته­ها، نابرابری­های محیطی در مرحله اول، یعنی ایجاد منطقه تحول که اندازه آن با فاصله از شهر نسبت مستقیم دارد و ایجاد کننده نیروهای فشار ـ کشش شهر و روستا است، شکل می­گیرند. در مرحله دوم آن و جدال نیروهای فشار – کشش، یعنی "میزان ادغام روستا در شهر" تثبیت می­شود، به طوریکه اگر در همان مرحله آغاز ادغام بدان­ها توجه شود، از تثبیت آن در مرحله میزان ادغام جلوگیری می­شود. اینکه کدام بعد از نابرابری­ها در این روستاها ایجاد و یا غالب شوند، به موقعیت روستا نسبت شهر (و البته با در نظر گرفتن پیشینه روستا و ویژگی­های زمینه­ای آن) بستگی دارد. به طور کلی هرچه موقعیت روستا نسبت به شهر نامناسب­تر و میزان ادغام آن در شهر نیز پایین­تر باشد، نابرابری­های اجتماعی ـ اقتصادی، اکولوژیکی و توزیعی در آن­ها بیشتر نمود پیدا می­کند.

نتیجه­گیری

        در این پژوهش، تدقیق فرایند عام ادغام روستاها (آغاز، میزان و آثار ادغام) و تحلیل آن در شهرهای نمونه­های مطالعاتی اقلیم گرم و خشک، عوامل خاص تاثیرگذار بر این فرایند و نیز دلایل ایجاد گونه­های متنوع بافت­های شهری روستابنیان مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفتند. بر اساس نتایج به دست­آمده، در مرحله آغاز ادغام، هرچه فاصله تا مرکز شهر کمتر باشد، منطقه تحول کوچکتر و اثرگذاری نیروهای شهری بیشتر است. علاوه بر این، هرچه اثرات جانبی زیان بار فعالیت­ها (صنعتی–کارگاهی) بر محیط بیشتر باشد، پیچیدگی­های فضایی آنها در منطقه تحول نیز بیشتر است. در مرحله دوم ادغام، کیفیت ارتباط اجزای سیستم روستا (کالبدی، طبیعی و جمعیتی) و باز یا بسته بودن این سیستم در میزان ادغام تاثیر مستقیم دارد. با در نظر داشتن این سیستم و ساختار فضایی متناظر با آن، می­توان میزان ادغام روستا در شهر را سنجید. این سنجش با به کار گیری شاخص­های «موقعیت روستا در شهر»، «نوع توسعه» آن، و رابطه متقابلِ سه وجهی «مساحت در راس»، «تراکم جمعیتی» و «تراکم ساختمانی» صورت گرفت. بر این اساس، هرچه قاعده این مثلث (تراکم جمعیتی>70 و تراکم ساختمانی>97) بزرگتر باشد، میزان ادغام روستا در شهر نیز بالاتر است. در نهایت ایجاد سطوح نابرابری محیطی در مرحله آثار ادغام، بیشترین تاثیر را از عوامل درآمد پایین ساکنین، ارزش پایین مسکن و بالتبع سطح بالای اجاره نشینی و میزان بالای اقلیت­ها ناشی از مهاجرت­های غیر بومی می­پذیرد.

بیشترین سطح نابرابری محیطی در محلات روستاشهری، گونه دوم با استحاله ناقص در شهر و گونه سوم است که این نابرابری بیشتر تحت تاثیر متغیر «پتانسیل در معرض خطر بودن» است. به طور کلی، ایجاد سطوح مختلف نابرابری محیطی در عرصه های روستاشهری وابسته به دو عامل اصلی «موقعیت روستا نسبت به شهر» و «میزان ادغام آن» در شهر است. این نابرابری­های محیطی در مرحله اول شکل می­گیرند که ایجاد کننده نیروهای فشار ـ کشش بر اساس نیروهای تبادل، تعامل و تقابل میان شهر و روستا است. در مرحله دوم و جدال نیروهای فشار – کشش، یعنی مرحله «میزان ادغام روستا در شهر» تثبیت می­شوند.

مقایسه دستاورد خاص این پژوهش با مطالعات سایر پژوهشگران در زمینه های مشابه نشان می­دهد که گامی فراتر از تشریح عوامل زمینه­ساز ادغام روستا در شهر و توصیف مقدماتی فرایند ادغام آن­ها و بیان برخی آثار ادغام برداشته شده است. نوآوری این پژوهش در وهله نخست، در چگونگی تحلیل فرایند ادغام بر اساس مراحل مدون و همه جانبه­نگر، و دوم تبیین این فرایند در یک اقلیم مشخص و دستیابی به شاخص­ها و سنجه­های مشخص است. با استفاده از این شاخص ها و سنجه ها، می­توان دریافت که روستا در کدامین مرحله از فرایند ادغام قرار دارد و بر اساس این فرایند و متناسب با روندی که پیموده است و در آینده در چه موقعیت هایی می­تواند قرار گیرد. تعیین سطوح نابرابری­های محیطی در هریک از گونه­های روستاشهری از دیگر دستاوردهای پژوهش است. ممکن است برنامه­ریزی روستاهای گونه اول پژوهش در قالب طرح­های شهری پاسخگو باشد (به علت ویژگی غالب شهری این گونه)، اما گونه دوم و سوم روستاشهرها برنامه­ریزی ویژه در مقیاس­های کلان (منطقه) و خرد (روستا و محله) را می­طلبند. گونه سوم که روستاهای پیرامون شهر و بسترهای آماده ادغام در بافت شهری در توسعه­های آینده شهری هستند، نیازمند نگاهی کلان و یکپارچه با سیستم و حوزه نفوذ عملکردی شهر دارند. تبیین این فرایند، خلاء چرایی ایجاد چنین نابرابری­هایی را پر می­کند و به بررسی صرف وضعیت موجود آن­ها بسنده نمی­کند. نتایج گونه­شناسی به همراه سطوح تعیین شده نابرابری­های محیطی در ابعاد اجتماعی- اقتصادی و محیطی در هریک از گونه­ها، می­تواند برای گونه­شناسی بافت­های روستاشهری و تعیین میزان تحقق برابری محیطی در آن­ها به کار گرفته شود.

فهرست مراجع

1.       اصغری زمانی، اکبر؛ خواجه، شاهرخ؛ زادولی، فاطمه؛ و بخشی­زاده، پیام علی. (1392). ارزیابی میزان تغییرات کاربری اراضی در روستاهای الحاقی به کلانشهر تبریز طی دوره زمانی 91-1381 نمونه موردی آخماقیه. فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی،2(7)، 48-35.

2.       اکبری، رضا؛ و قادریان، مسعود. (1393). گونه­شناسی بافت­های روستاشهری؛ گام نخست در چشم­اندازسازی روستاشهرها مطالعه موردی گونه­شناسی بافت روستاشهری یزد. نشریه پژوهش­های جغرافیای انسانی،46(3)، 635-656.

3.       پاپلي يزدي، محمد حسين؛ و رجبي سناجردي، حسين. (1382). نظريه هاي شهر و پيرامون. تهران: انتشارات سمت.

4.       تاجیک، اکرم. (1388). بررسی تحولات کالبدی – فضایی روستاهای مجاور کلانشهر تهران نمونه موردی دارآباد. پایان نامه ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران، تهران.

5.       چگینی، رباب. (1391). تبیین پیامدهای کالبدی – فضایی ادغام هسته­های روستایی در فرایند گسترش شهر نمونه موردی منطقه یک تهران. رساله دکتری، دانشگاه خوارزمی، تهران.

6.       حبیبی، سید محسن؛ تحصیلدار، مهدی؛ و پورمحمدرضا، نوید. (1390). شرحی بر اصول و قواعد شهرسازی بومی در ارتباط با نظریه­های معاصر شهرسازی. مجله علمی-پژوهشی مسکن و محیط روستا، 135، 3-21.  

7.       حسینی حاصل، صدیقه. (1389). بررسی تطبیقی روند تحولات کالبدی – فضایی سکونتگاه­های روستایی پیرامون کلانشهر تهران (پس از انقلاب اسلامی) با تاکید بر مجموعه­های روستایی کهریزک و رودبار قصران. رساله دکتری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

8.       دانشپور، زهره. (1385). تحليل نابرابري فضايي در محيط‌هاي پيرا ـ شهري. نشريه هنرهاي زيبا، 28، 14-5.

9.       دلاور، علی. (1389). روش­شناسی کیفی. نشریه راهبرد،19(54)، 329-307

10.       رحمانی فضلی، عبدالرضا؛ و پریشان، مجید. (1388). تحولات ساختاری – کارکردی پس از تبدیل نقاط روستایی به شهر نمونه موردی شهر کانی سور، شهرستان بانه. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 9(12)، 128-101.

11.       رضوانی، محمدرضا. (1381). تحلیل الگوهای روابط و مناسبات شهر و روستا در نواحی روستایی اطراف تهران. فصلنامه پژوهش­های جغرافیایی. 34(43)، 81-94. 

12.       صبري، رضا؛ و سيروس، مهرزاد فلاح. (1386). طراحي نوين ساختار گردشگري در روستا- شهرها نمونه موردي:روستا- شهر فرحزاد. مجله مسکن و انقلاب، 120(26).

13.       سپاهی، مریم؛ دارابی، حسن؛ و ایرانی بهبهانی، هما. (1395). تحلیلی بر رویکردهای نوظهور روستا- شهر. فصلنامه علمی-پژوهشی مسکن و محیط روستا، ۳۵ (156)، ۱۱۱-۱۲۶.

14.       سرور، رحیم؛ چتر، پروین؛ و کاظمی زاد، شمس اله. (1391). بررسی پیامدهای ادغام بافت­های روستایی در شهر مطالعه موردی شهر میاندوآب. مجله چشم­انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، 7(20)، 56-43.

15.       سلیمانی، محمد؛ افراخته، حسن؛ سعیدنیا، احمد؛ و چگینی، رباب. (1392). تحلیل پیامدهای کالبدی- فضایی ادغام هسته­های روستایی در منطقه یک شهر تهران. فصلنامه اقتصادفضا و توسعه روستایی، 2(1)، 149-115.

16.       شفیعی ثابت، ناصر. (1387). تحولات کالبدی – فضایی روستاهای پیرامون کلانشهر تهران با تاکید بر تغییرات کاربری اراضی کشاورزی (82-1355) نمونه موردی روستاهای رباط کریم. رساله دوره دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی. دانشگاه شهید بهشتی.تهران.

17.       شمس­الدینی، علی؛ شکور، علی؛ رضایی، محمدرضا؛ و پناهی، لیلا. (1390). تحلیلی جغرافیایی بر جریانات متقابل روستایی – شهری مطالعه موردی مرودشت و روستاهای پیرامونی. فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، 4(12)، 99-79.

18.       شمسی، رقیه؛ افراخته، حسن؛ و عزیزپور، فرهاد. (1394). پیامدهای کالبدی – فضایی ادغام روستاشهری(نظام مسکن در جماران). مجله جغرافیا و آمایش شهری – منطقه­ای، 5 (17)، 102-85.

19.       ضیاء توانا، محمد حسن؛ و امیرانتخابی، شهرام. (1386). روند تبدیل روستا به شهر و پیامدهای آن در شهرستان تالش، فصلنامه جغرافیا و توسعه، 5(10)، 128-107.

20.       ظاهری، محمد. (1387). نقش روند گسترش کالبدی شهر تبریز در ایجاد تغییرات اراضی حومه شهر و روستاهای حوزه نفوذ مطالعه موردی روستاهای الوارسفلی، باغ معروف، شادآباد مشایخ و کندرورد. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 7(11)، 181-198.

21.       عزیزی، محمد مهدی؛ زیردست، اسفندیار؛ و اکبری، رضا. (1398). واکاوی تبلور عدالت محیطی در انديشه آرمان‌شهری اسلامی جهت کاربست در شهرسازی اسلامی (نمونه موردی محله روستا بنیان سفین کیش)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 9(34)، 5-22. 

22.       علی اکبري، اسماعیل. (1383). توسعه شهري و آسیب شناسی اجتماعی در ایران. پژوهش­هاي جغرافیایی، 4(48)، 49-69.

23.       فیروزنیا، قدیر؛ کاظمی، مهدی موسی؛ و صادقی، اعظم. (1390). مطالعه تاثیر ادغام روستا در شهر نمونه: روستاهای ادغامی در شهر کاشان، مجله جغرافیا و توسعه، 9(25)، 96-79.

24.       کسمایی، مرتضی. (1372). پهنه­بندی اقلیمی ایران: مسکن و محیط های مسکونی.) چاپ اول). تهران: انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.

25.       گلی، علی. (1383). تحلیل فرایند گذار از روستا به شهر و طراحی مدلی برای شناسایی روستاهای در حال گذار در ایران. رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.

26.       مفيدي، سيد مجيد؛ و يماني، پريسا. (1387). روستاشهرالگويي براي توسعه شهري پايدار. مجله آبادي، 60 ، 56- 59.

27.       نوش آفرین، ساناز. (1389). روستاـ شهر، تجربه‌ای جدید در شهرهای امروز. مجله علمی- ترویجی منظر، 2(9)،  18-21.

28.       Begum, H. (2005). Addressing Planning Problems for Territorial Integration of Urban Villages in Delhi: A Case Study of Masoodpur. Jahangirnagar Planning Review, 3, 1-10.

29.       Biddulph, M., Franklin, B., & Tait, M. (2003). From concept to completion: A critical analysis of the urban village. Town and Regional Planning, 74(2), 165-193.

30.       Esparcia, Almudena Buciega (Eds.). (2005). Final meeting RURBAN project. Brussels: European Commission.

31.       Doygun, H. (2005). Urban Development in Adana, Turkey, and its environmental consequences. International Journal of Environmental Studies, 4(62),391-401.

32.       Hamilton, D.K. (1999). Governing Metropolitan Area, Response ton Growth and Change. New York: Taylor& Francis Group.

33.       Hara, y., Honda, R., Sekiyama, M., & Hiramatsu, A. (2010). Impacts of housing development on nutrients flow along canals in a peri-urban area of Bangkok. water science and technology, 61,1073-1080.

34.       Hao, P. (2012). Spatial Evolution of Urban Villages in Shenzhen. Utrecht University (Doctoral dissertation, Dissertation. 11-28.

35.       Lin, Y.L., Meulder, B.D. (2012). A conceptual framework for the strategic urban project approach for the sustainable redevelopment of “villages in the city” in Guangzhou. Habitat Int, 36, 380–387.

36.       Narain, V., & Nischal, S. (2007). The peri-urban interface in Shahpur Khurd and Karnera, India. Environment and Urbanization, 19(1), 261-273.

37.       Verbeelen, C. (2013). The Collaboration of Actors in Urban Village Redevelopment Projects in Shenzhen, China. Unpublished master’s thesis ,University of Amsterdam, Amsterdam.

38.       Wang, Y.P., Wang, Y., & Wu, J. (2009). Urbanization and informal development in China: urban villages in Shenzhen. International Journal of Urban and Regional Research, 33(4), 957-973.

39.       Webster, D. (2002). On the Edge: Shaping the future of pri-urban East Asia. Stanford University: Asia/Pacific Research Center.

40.       Zhang, T. (2000). Land market forces and government's role in sprawl: The case of China. Cities, 17(2), 123-135.

 پی نوشت ها

14

 

---

[1]  . Doygun

[2]  . Zhang

[3]  . Hamilton

[4]  . Yuji Hara and etc

[5]  . Hao et al.

[6]  بر اساس محاسبات پهنه­بندی "کسمایی" چهار پهنه اصلی شناسایی شده اند که عبارتند از: 1- پهنه خزری، 2- پهنه گرم و خشک، 3- پهنه کوهستانی و 4- پهنه گرم و مرطوب (کسمایی،1372) که بخش اعظم اقلیم کشور را اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب تشکیل می­دهد.

[7]  هر آنچه در اين طرح تحقیق روستاشهر ناميده می شود، از يك سو در واقع پيراشهر يا حاشية شهر است و با روستاشهر به معناي كلاسيك آن به نقل از فريدمن و داگلاس تفاوت دارد. از ديگر سو، موارد مطالعه به دليل گسترش لجام گسيختة شهري بخشي از شهر كنوني و حتي در مراكز آن استقرار يافته اند. لذا منظور از روستاشهر در اين نوشتار درواقع روستاهاي پيراشهري سابق هستند كه امروزه به شهر پيوسته و محله هايي از شهر فعلي محسوب مي شوند.

[8]  Urban Fringe

[9] Transition Zones 

[10]  To Have a Tendency

[11]  Confronting 

---