تاثیرات روانی عناصر طبیعت در خانه های بومی ایران (نمونه موردی: خانه های سنتی یزد)
محورهای موضوعی : معمارینفیسه افشاری بصیر 1 , فرح حبیب 2 * , سید مجید مفیدی شمیرانی 3
1 - دانش آموخته دوره دکتری معماری، دانشکده هنرومعماری، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات، تهران، ايران.
2 - استاد دانشکده هنرومعماری، واحد علوم و تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ايران.
3 - استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم وصنعت، تهران، ایران.
کلید واژه: عناصر طبیعت, روانشناسی محیطی, خانه های بومی, نیازهای روانی انسان, خانه های سنتی یزد.,
چکیده مقاله :
زندگی شهرنشینی، پیشرفت فناوری و نیازهای اقتصادی روزافزون، انسان را هرچه بیشتر از طبیعت دور ساخته و او را در چرخه‌ای ماشینی گرفتار کرده است. این در حالی است که انسان جزیی از طبیعت بوده و ارتباط نزدیک با آن شرط تداوم زندگی است. خانه ایرانی نیز بازتابی نمادین از طبیعت محسوب می‌شود. هدف این تحقیق، بررسی تأثیر عناصر طبیعت بر ابعاد وجودی ساکنان خانه‌های سنتی یزد است. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و از نوع موردی بوده و گردآوری داده‌ها با روش کتابخانه‌ای و میدانی و تحلیل پرسشنامهها در نرم‌افزار SPSS انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد آب، فضای سبز و نور نقش مهمی در ابعاد روانی ساکنان دارند. آب بیشترین تأثیر را بر بعد نفسانی و ایجاد آرامش داشته، فضای سبز بیشترین اثر را بر بعد جسمانی از طریق افزایش خنکی و رطوبت، و نور بیشترین تأثیر را بر بعد روانی و جذابیت بصری گذاشته است.
Given more than seven thousand years of urbanization and highly diverse topographic and geographical conditions, Iran
is one of treasures through the world's architectural history. Climatic diversity, on one hand, and long history of living,
on the other hand, has led to noteworthy and valuable achievement in architecture and urbanization within this country.
But these elements are less utilized in today's architecture. In today’s world, excessive population growth of cities and the
development of cities without rules as well as industrialization regardless of people’s health and welfare in residential spaces make human societies face a crisis. While in recent years, appreciation of nature and its proximity to residential areas have been concerned in most of countries and a great attention has been paid to association between human-made space and its natural context. Attention to natural elements, particularly the nature formed within courtyards next to houses, can improve quality of life and make houses a better space for human growth and sublimity. Indeed, urban life, technological advances and excessive economical demands have extremely made people apart from the nature and formed their mind within an iterative mechanized order. However, human is a part of nature and his close relationship to the nature provides him survival and longevity. In Iranian houses, a space indicating relationship between human and nature is a courtyard. Central courtyards within vernacular houses in Yazd provided the inhabitants with terrific living conditions and enhanced their living quality by utilizing natural elements such as water, wind, light, and plants. Actually vernacular architecture represents a strong relationship between human and nature by smoothing the nature and using natural elements. In historical houses of Yazd, the house was not separated from nature and there should be some natural representation inside spatial configuration of the house. In vernacular houses, nature was always presented in terms of three appearances: primary, secondary and abstract form and the sky, soil, water, wind and different living figures such as domestic plants and pets all were available in terms of primary nature and they interacted with each other. But today, due to providing more houses regardless of their quality, not only natural elements are ignored in human life; but also in many cases, buildings do not have the essential features of living. This study seeks to answer the question what could be the effect of nature on human perception, visual pleasure, comfort and human mental relaxation? This paper aims to investigate impacts of natural elements on vernacular houses in Yazd. A descriptive, analytic methodology along with a case study )vernacular houses in Yazd( were employed and data were collected through library and field research. The questionnaire analysis was performed with SPSS. Natural elements directly affect physical, sensual, and spiritual dimensions of human existence. Among all natural elements, water had the greatest influence on human sensual dimension; and also green space and vegetation had the most significant impact on human physical dimension )cooling and humidifying the air(. Furthermore, the light had the highest effect on human sensual dimension
1. اربابیان، همایون. (1379). بهینه سازی مصرف انرژی در ساختمان. سومین همایش ملی انرژی ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
2. جیکوبز، جین. (1386). مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی. ترجمه حمیدرضا پارسی و آرش بصیرت. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
3. لنگ، جان، (1383). آفرینش نظریه اي معماري(نقش علوم رفتاري در طراحی محیط)، ترجمه علیرضا عینی فر، تهـران : موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
4. حائری، محمدرضا. (1387). خانه، فرهنگ، طبیعت، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری. تهران.
5. داعی پور، زینب. (1393). رابطه حضور طبیعت و افزایش حس تعلق در خانه های سنتی ایران. باغ نظر. شماره 30.
6. دانشپور، سید عبدالهادی؛ مهدوی‌نیا، مجتبی؛ غیائی، محمد مهدی. (1388). جایگاه دانش روانشناسی محیطی در ساختمان های بلندمرتبه با رویکرد معماری پایدار. هویت شهر. شماره 5.
7. مستوفی الممالکی، رضا و دیگران. (1375). یزد نگین کویر. یزد استاندارد و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
8. دانشگر مقدم، گلرخ؛ بحرینی، سید حسین؛ عینی‌فر، علیرضا. (1390). تحــلیل اجتـماع پذیری محـیـط کالبـدی متأثر از ادراک طبیعت در محیط انسان ساخت (مطالعه موردی نمونه های مسکونی شهر همدان). هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی. شماره 45.
9. دهقان، مهدی، (1382). اقلیم و کالبد: ابعاد اکولوژیکی مساکن سنتی در مناطق گرم و خشک ایران. مسکن و محیط روستا، شماره 102.
10. صالح پور، هنگامه؛ ریکی، علی؛ ریکی، جواد. (1392). تاثیر موثر آب در پایداری معماری خانه های اقلیم گرم و خشک. هشتمین سمپوزیسیوم معماری و شهرسازی و توسعه پایدار.
11. طوفان، سحر. (1382). افسونگری آب. پیام سبز. شماره 24.
12. غلامی، مریم. (1380). استفاده از مصالح سازگار با محیط زیست در صنعت مبلمان و دکوراسیون. ساری: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد چالوس.
13. مرتضوی، شهرناز. (1380). روانشناسی محیط و کاربرد آن. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
14. مک اندرو، فرانسیس تی. (1387). روانشناسی محیطی. ترجمه : غالمرضا محمودی. تهران: زرباف اصل، تهران. چاپ اول.
15. مطلبی، قاسم. (1380). روانشناسی محیطی: دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری. انتشارات تهران: دانشگاه تهران . هنرهای زیبا. شماره 10.
16. نقی‌زاده، محمد؛ زارع، لیلا؛ حریری، شراره. (1391). رابطه طبیعت و حیاط مرکزی (با نگاه به معماری مسکن ایرانی – کاشان). هویت شهر. سال 6. شماره 12.
17. نیومن، اسکار. (1387). دفاع از فضا: مبانی نظری طراحی محیطی. ترجمه حمیدرضا بصیری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
18. ویلبر، دونالد نیوتن. (1348). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانی. ترجمه عبدالحسین سروقد مقدم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
19. Coleman, Alice. (1985). Utopia on Trial: Vision and Reality in Planned Housing. London: Hilary Shipman.
20. Golkar, Koroush. (2001). Sustainable Urban Design Whit in Desert Fring Cities. Sustainable Development of Desert Communities – A Regional Symposium. UNDP.IRAN.
21. Gifford, R. (1997). Environmental Psychology: Principles and practice. London. Boston. Allyn and Bacon.
22. Jencks, Charles. (1985). The Language of Post-Modern Architecture. London: Academy Editions.
23. Kellert, Stephen R. (2005). Building for Life. ISLAND PRESS. Washington.
24. Lang, Jon & Moleski, Walter. (2010). Functionalism Revisited: Architectural Theory and Practice and the Behavioral Sciences. Routledge, London & New York.
25. Van der Ryn, Sim., & Cowan, Stuart. (1996). Ecological design, Island Press, Washington, D.C.
Psychological effects of elements of nature in local houses across Iran (case study: Yazd traditional houses)
تاثیرات روانی عناصر طبیعت در خانه های بومی ایران (نمونه موردی: خانه های سنتی یزد)
چکیده
زندگی شهرنشینی، پیشرفت فن آوری و نیازهای فزاینده اقتصادی ، مردم را هرچه بیشتر از طبیعت دورساخته و روان آنها را در یک فرآیند تکرار شونده ماشینی رقم زده است. این درحالی است که انسان جزیی از طبیعت است و ارتباط نزدیکش با طبیعت ، باعث ادامه حیات و دوام زندگی اوست. از سوی دیگر حیات خانه ایرانی گزیده نمادین طبیعت است. هدف این تحقیق، بررسی تاثیرات عناصر طبیعت بر ابعاد وجودی انسان در ساکنین خانه های سنتی یزد است. روش تحقیق، توصیفی - تحلیلی از نوع موردی بوده و جمع آورى داده ها، به روش كتابخانه اى و ميدانى با استفاده از تحلیل پرسشنامهها با نرم افزار SPSS انجام شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که آب، فضای سبز و نور تاثیر بسیاری در ابعاد روانی ساکنین دارد. آب بیشترین تاثیر را بر بعد نفسانی انسان (آرامش روح و روان ساکنین) داشته است، فضای سبز بیشترین تاثیر را بر بعد جسمانی انسان (افزایش خنکی و رطوبت هوا) و عنصر نور نیز بیشترین تاثیر را بر بعد نفسانی انسان(جذابیت بصری) داشته است
واژههای کلیدی:
عناصر طبیعت، روانشناسی محیطی، خانه های بومی، نیازهای روانی انسان، خانه های سنتی یزد.
1 - مقدمه
راهبــرد ســاخت مجموعه های بزرگ مســکونی کــه در معماری مــدرن به عنوان پاســخی منطقی به نیاز مســکن جمعیتهای در حــال رشــد ســریع ابداع شــد، از دهه 70 قرن بیســتم میــلادی، به دلیــل بــروز مشــکلات اجتماعــی، مــورد نقــد و بازبینی قــرار گرفت. نقدهــا در ایــن زمینــه فــراوان و مــوارد خــاص متعــددی را شــامل میشوند (Lang & Moleski, 2010; Coleman, 1985; Jencks. 1985; جیکوبز، 1386؛ لنگ، 1383؛ نیومن، 1387). یکی از نقدهایی که به این مجموعه ها وارد است، عدم استفاده از عناصر طبیعت در طراحی این بناها است که سبب شده است که انسان امروزی روز به روز طبیعت را به دست فراموشی بسپارد.در دنیای کنونی افزایش بی رویه جمعیت شهرها از یک سو و توسعه بی ضابطه شهرها از سوی دیگر و همچنین صنعتی شدن بدون توجه به آسایش و سلامت افراد در فضاهای مسکونی، جوامع بشری را در معرض بحران قرار داده است. در حالی که توجه به طبیعت و همجواری آن با فضاهای مسکونی در اکثر کشورهای جهان در سال های اخیر مورد توجه بوده است و به هماهنگی میان ساخته بشر و بستر طبیعت شکل گرفته در کنار آن، اهمیت بیشتری ملحوظ گردیده است. توجه به عوامل طبیعی به ویژه طبیعت شکل گرفته در حیاط ها در کنار مجموعه های مسکونی می تواند کیفیت زندگی را ارتقا بخشیده و مسکن را فضای مطلوب تری، برای رشد و تعالی انسان قرار دهد (زارع و همکاران، 1391: 50). حیاط های مرکزی در خانه های سنتی ایران با بهره گیری از عناصر طبیعی از قبیل آب، باد، نور و گیاهان، شرایط بسیار خوبی برای زندگی ساکنان فراهم آورده و سطح کیفی زندگی آن ها را ارتقا می دادند. اما امروزه بدلیل دستیابی به مسکن بیشتر بدون توجه به کیفیت آن ها، نه تنها توجهی به حضور عناصر طبیعی در زندگی انسان ها نمی شود بلکه در بسیاری از موارد بناها حتی فاقد امکانات ضروری زندگی هستند.در این پژوهش سعی بر آن بوده است تا با شناخت روانشناسی محیطی، تاثیر عناصر طبیعت به ویژه آب، نور و فضای سبز برروان انسان بررسی گردد. بدین منظور خانه های سنتی شهر یزد برای این مهم درنظر گرفته شده است. برای تحلیل تاثیر عناصر طبیعت بر روان و ابعاد وجودی ساکنین از پرسشنامه و برای تحلیل آن ها از نرم افزار SPSS استفاده شده است.
2-پیشینه نظری پژوهش
2-1 خانه های بومی ایران در اقلیم گرم و خشک
خانه های سنتی موجود در مناطق گرم و خشک ایران یکی از بارزترین نمونه های هماهنگی انسان با طبیعت است. ویژگی های اقلیمی و منحصر به فرد مناطق گرم و خشک باعث شکل گیری مساکنی با اصول ویژه و توسعه تکنیک های هوشمندانه ای نظیرقنات و بادگیر شده است (دهقان، 1382: 66). آسایش اقلیمی در این مناطق از سه طریق فراهم می شده است: استفاده از سایه و باد، استفاده از آب و کاهش تاثیر تابش خورشید (Golkar, 2001: 80). همچنین اقلیم از مهمترین عوامل تاثیرگذار در شکل گیری حیاط مرکزی در شهرها و معماری سنتی و بومی ایران است. در این اقلیم به واسطه حضور هوای گرم و خشک، تابش آفتاب و شرایط اقلیمی خاص، شهرها واجد ساختاری فشرده و متراکم هستند(زارع و همکاران، 1391: 53). تراکم و فشردگی پلان ها و بناها میزان تبادل حرارتی در زمستان و تابستان را به حداقل رسانده و باعث می شود بیشترین سایه ممکن بر روی سطح ایجاد شود. بیشترین سطوح بازشو و پنجره ها رو به محدوده حفاظت شده حیاط مرکزی است. نوع مصالح مصرفی با ظرفیت حرارتی زیاد و رنگ روشن و جهت قرارگیری جنوب تا جنوب شرقی است(صالح پور و همکاران، 1392). حیاط با باغچه ها و حوض وسط آن یکی از تمهیداتی بوده که در جهت کاستن شدت گرما ایجاد می شده است. حیاط که معمولا سطحی پایین تر از سطح خیابان شهر داشته علاوه بر تامین روشنایی برای اتاق ها به عنوان یک تعدیل کننده دما نیز عمل می کرده است. در وسط حیاط خانه حوض آب وجود دارد که باعث جذب انرژی خورشیدی می شود. باغچه ها با درختان کم آب خواه، ضمن طیبایی، تامین سایه و ایفای نقش در تولید زیبایی، فقر رطوبت محیط را جبران می کنند. به عبارتی همه عناصر متشکله مساکن سنتی دست به دست هم می دهند تا اقلیمی کوچک و قابل زیست برای انسان فراهم شود. (مستوفی الممالکی و دیگران، 1375: 119).
2-2 حضور عناصر طبیعت در خانه های بومی اقلیم گرم و خشک ایران
در خانه‌های تاریخی ایران خانه از طبیعت جدا نیست و حضور نمایندگانی از طبیعت در درون سازمان فضایی خانه الزامی است(حائری، 1388 :184(.در خانه‌های سنتی آسمان، خاک، آب، باد و صور گوناگون حیات اعم از گیاهان و حیوانات خانگی همگی به صورت طبیعت اولیه در دسترس بوده و در کنار یکدیگر و در کنش و واکنش نسبت به یکدیگر و انسان بودند. انسان با فعالیت خود برای رفع نیازهای مادی و عملکردی (تغذیه، امرار معاش،تعدیل دما) و نیازهای روحی(خلق زیبایی،کمک به ادامه حیات سایر موجودات) با ایجاد تغییرات محدود و غیر مخرب بر طبیعت اولیه، از همان عناصر استفاده و عناصری با ماهیت طبیعت ثانویه همچون مصالح ساختمانی، گیاهان پرورشی و ... را خلق میکرده است. تجرید طبیعت صورت سوم حضور بوده است. در تجرید با ساده کردن، تفکیک ویژگی‌ها و ٌ بعضا هندسی کردن اشکال، طبیعت با تعریفی انسانی نمایش داده میشد. تجرید طبیعت را در خانه‌های سنتی به درجات گوناگون می‌توان دید؛ از نقوش اسلیمی گیاهان به عنوان نقوش قالی و گچبری دیوارها گرفته تا طاق و گنبد سقف که آن را نمادی از آسمان و گنبد نیلگون می‌دانستند. از گلبرگ‌های تجریدی گلجام‌ها تا گردی خود گلجام که ٌمجموعا خورشیدی رنگین را بر دیوار بین اتاق و حیاط به تصویر می‌کشیدند. نتیجه اینکه برخورد با یک عنصر طبیعی در سه صورت متفاوت در یک مکان و زمان واحد، باعث تشدید تأثیرات آن عنصر می‌شده است(داعی پور، 1393: 52). عناصر طبیعت که در این پژوهش به بررسی آن ها پرداخته شده است، از نوع اول یعنی اولیه شامل آب، نور و فضای سبز است.
2-2-1 آب
در فرهنگ معماری سنتی مفهوم "حیات در حیاط: مطرح می گردد و این حیات از طریق حضور آب تحقق می یابد"(ویلبر، 1348: 46). بنابراین حیاط مکان مناسبی برای ارتباط انسان با عناصر طبیعی از جمله آب است. در معماری سنتی ایران، حیاط، هسته مرکزی، فضایی با نظم هندسی، دورن نگر، مستقل، محوری مرکزی، سرگشوده و بار به آسمان است و حوض و آب از جمله عناصری هستند که کیفیت حسی چنین مکانی را تشدید می کنند(طوفان، 1382: 12). بنابراين آب به دلائل زير در خرد اقليم هاي اطراف بنا بسيار تأثير گذار است:
· افزایش رطوبت هوا در اقلیم گرم و خشک
· کمک به برودت تبخیری در جهت خنکی و تلطیف هوا
· استفاده از آب در جهت شست و شو، وضو و آبیاری باغچه
· حضور آب در جهت بالا بردن کیفیت و جذابیت بصری فضا
2-2-1 گیاه و فضای سبز
حضور فضای سبز و گیاهان در حیاط مرکزی بسیار مهم است. گیاه علاوه بر اهمیتی که در تنظیم شرایط محیطی اقلیم گرم و خشک ایفا می نماید، سایه افکنی و زیبایی خاصی به حیاط بخشیده و مفاهیم نمادین نیز دارد(زارع و همکاران، 1391: 57). در مناطق خشک فلات ايران ميزان سبزينگي بستگي به مقدار آب و نحوه دسترسي به آن دارد بنابراين فضاي سبز به دلائل زير در خرد اقليم هاي اطراف بنا بسيار تأثير گذار است:
· كاهش موثر تابش مستقيم اشعه هاي خورشيد و بازتاب آن
· سايه اندازي بر سقف ، ديوارها، پنجره ها و فضاي حياط
· كاهش گرد و غبار اطراف ساختمان
· متمركز كردن جريان باد و افزايش سرعت آن در جهت دلخواه
· افزايش رطوبت در اقليم هاي خشک
· كاهش دما (درجه حرارت) در اطراف ساختمان
2-2-1 نور
معماری داخلی سنتی ایران ایجاب میکرده است که ساختمان علاوه بر در و پنجره، دارای پرده یا شباکی برای حفاظت درون بنا از نور شدید فصول گرم باشد. (غلامی، 1380: 3). همچنین در مکانهایی که نورگیری فضا از طریق سقف انجام میگرفت، نور مستقیما وارد فضا میشد و فقط بخشی از آن را روشن میساخت و به همین خاطر بود از عناصری به نام مقرنس یا کاربندی استفاده میکردند. کاربندی و مقرنس به غیر از زیبایی، برای بهرهگیری هرچه بیشتر از نور خورشید نیز کاربرد داشت، بدین ترتیب که موجب میشد تا نور در جهتهای مختلف از مسیر خود منحرف شود و به شکلی پخش شده به داخل راه یابد. در این صورت در داخل بنا روشنایی یکنواخت و غیرمتمرکز ایجاد میشد که فضای بیشتری را روشن میکرد (اربابیان، 1379: 6-7). بنابراين نور به دلائل زير در خرد اقليم هاي اطراف بنا بسيار تأثير گذار است:
· تامین ماکزمیم سطح نوردهی در ساختمان و نیاز به نور مصنوعی کم
· ایجاد تعادل دمایی و حرارتی با استفاده از نور طبیعی کنترل شده و مطلوب
· ایجاد تلطیف و خنکی هوا در اثر تابش آفتاب بر روی گیاهان و آب
· افزایش کیفیت و جذابیت بصری فضا با ایجاد سایه روشن های متنوع
2-3روانشناسی محیطی
طي بيست سال اخير، رشته روانشناسي نيز مانند ساير رشته هاي علمي، به پدیده ی تأثير انسان بر محيط و تاثیر متقابل محیط بر انسان، بی توجه نمانده و به یافته های علمی چشمگیری دست یافته است. گیفورد، اگون برونسویک و کورت لوین از پایه گذاران این رشته می باشند(مرتضوی، 1380: 2-5). الگوی برانسویک عنوان می دارد که انسان ها نقش بسیار فعالی را در سازماندهی ادراکشان از محیط بازی می کنند. این الگو نشان می دهد که ما در تلاش برای معنی دهی به اطلاعات حسی که در هر زمان دریافت می داریم به شدت به تجارب قبلی در محیطمان وابسته هستیم(تی، مک اندرو، 1992: 4). گیفورد در کتاب خود، روانشناسی محیطی "بررسی متقابل میان فرد و قرارگاه کالبدی وی" راتعریف می کند (Gifford, 1997: 10). وی معتقد است در چنین تاثیر متقابلی، فرد محیط را دگرگون می کند و هم زمان، رفتار و تجارب وی توسط محیط دگرگون می شود(دانشپور و همکاران، 1388: 31). با توجه به تعاریف و آراء مطرح شده، آنچه روانشناسی محیطی را از سایر شاخه های روانشناسی مجزا می سازد، بررسی ارتباط رفتارهاي متكي بر روان انسان و محیط کالبدی است. لذا، توجه طراحان به بررسی روانشناختی فضاهای طراحی شده، پیوند ناگسستنی بین روانشناسی محیطی و طراحی ایجاد کرده است؛ تا جایی که معماران به ضرورت ایجاد زبان مشترکی میان آن ها و روانشناسان پی برده و در تلاش براي ساخت و ايجاد دانشي نو براي ساخت محيطي كه بتواند بهتر از پیش برای مردم مانوس است، برآمدند.
2-4 ادراک محیطی
ادراک انسان از محیط از محوری ترین مقولات در روان شناسی محیطی است. ادراک محیطی فرآیندی است که از طریق آن انسان داده های لازم را بر اساس نیازش از محیط پیرامون خود برمی گزیند. لذا ادراک فرآیندی هدفمند است و به فرهنگ، نگرش و ارزش حاکم بر تفکر ادراک کننده بستگی دارد. از این رو فرآیند ادراک همواره با شناخت انسان از محیط همراه است. در حقیقت ادراک محیطی از تعامل ادراک حسی و شناخت که ذهن انسان و در روان بنه ها تجربه شده اند حادث می شوند در این فرآیند نقش محیط به عنوان عامل اساسی در رشد، توسعه و در نهایت در یادگیری مورد توجه قرار می گیرد (مطلبی، 1380: 56).
2-5 ادراک طبیعت
انسان در مجموعه ای یکپارچه و منسجم از ارتباطات چهارگانه می زید که یکی از مهم ترین آن ها ارتباط بین انسان و محیط است. این ارتباط دارای دو جنبه می باشد که خود در پیوند با یکدیگر قرار می گیرند. نخست ارتباط انسان و محیط و دوم ارتباط انسان و محیط انسان ساخت. (Van der Ryn and Cowan, 1996). در وابستگی انسان به طبیعت با چگونگی دستیابی وی به ایمنی، معاش و آسایش وی در رابطه مستقیم قرار می گیرد. این وابستگی علاوه بر این بر پایه دریافت و ادراکات انسان از محیط بویژه ادراك زیبایی شناسانه طبیعت و عناصر طبیعی در محیط زندگی نسج یافته است. (دانشگر مقدم و همکاران، 1390: 30). بسیاری از برخوردهای معماران نسبت به طبیعت نیز محدود به این حوزه بوده و طبیعت از بعد فراهم آورنده و تامین کنندة زیبایی مورد توجه بوده است. اما نگرش به طبیعت از زاویه ادراك محیط بر رویکردی جامع تر دلالت دارد که دریافت و ادراك مستقیم تا معانی ضمنی و ارزشهای روانی و بهزیستی ناشی از تعامل با محیط و عناصر طبیعی را نیز در بر می گیرد و بازخوردی ادراکی در نظام فعالیتها و رفتارهای کاربران محیط در بر دارد. کاوش در ادبیات موضوع با محوریت نحوة ادراك طبیعت در محیط بر سه رویکرد کلی دلالت دارد که مواضعی یکسان با نحوة بیانی متفاوت می باشند. رویکرد نخست ادراك طبیعت را مشتمل بر ادراك حسی و ادراك ذهنی می داند. ادراك حسی بر زیبایی شناسی بصری و ادراك ذهنی بر زیبایی شناسی نمادین، معانی نمادین و معانی ضمنی در رابطه با مکان دلالت دارد. رویکرد دوم ادراك طبیعت در محیط را شامل سه وجه ادراك مستقیم، ادراك غیر مستقیم و ادراك نمادین میداند(Kellert, 2008). به منظور تبیین روشن تر این موضوع، در جداول زیر به بررسی نظام های ادراکی آب، گیاه و نور در محیط به کمک حواس چندگانه پرداخته شده است:
جدول شماره 1: نظام های ادراکی و حسی آب( منبع نگارنده)
نظام های ادراکی | نظام های حسی | |||||
تاثیر روانی رنگ آب در ایجاد آرامش بصری | بهره گیری از آب در ایجاد وسعت مجازی فضا از نظر بصری | بهره گیری از ویژگی انعکاس در هم زمانی واقعیت و مجاز | استفاده از عناصری چون فواره، سینه کبکی، کف سازی در بالا بردن کیفیت بصری آب | بهره گیری از عنصر آب در محورهای حرکتی، برای خوانش بهتر فضا | نمایش آب به صورت نقطه ای و خطی و صفحه ای | حس بینایی |
تلطیف سطوحی که در مجاورت عنصر آب قرار می گیرند | کشش خود به خودی آب در برقراری تماس با آن | تماس پوست با نسیم حاصل از ترکیب آب و وزش باد در محیط | حس لامسه | |||
ایجاد محصوریت شنوایی | ایجاد انواع آواها و اصوات آب براساس نحوه به کارگیری شان در فضا | حس شنوایی | ||||
ایجاد رطوبت و پراکندگی بوی خاک و نسیم عبوری از میان درختان و گل ها | حس بویایی و چشایی | |||||
جدول شماره 2: نظام های ادراکی و حسی گیاه ( منبع نگارنده)
نظام های ادراکی | نظام های حسی | ||||||||
تاثیر روانی رنگ درختان و گیاهان بویژه رنگ سبز در ایجاد آرامش بصری | تأكيد بر محورهاي عمودي ديد باكاشت درختان مرتفع و ايجاد بدنه سبز | استفاده از انواع درختان، گیاهان تزئینی، گیاهان بومی در بالا بردن کیفیت بصری فضا | بهره گیری از عنصر گیاه در محورهای حرکتی،برای خوانش بهتر فضا | نمایش فضای سبز به صورت نقطه ای و خطی و صفحه ای | حس بینایی | ||||
سایه اندازی | تركيب هاي گوناگون از بافت هاي ريز يا درشت گلها، گياهان و درختان | زدودن و فرونشاندن گرد و غبار هوا | تلطيف هوا و ايجاد محصوريت و جلب تمركز در لامسه | حس لامسه | |||||
جلب پرندگان و صدای آنها | صداي حركت باد در ميان درختان | حس شنوایی | |||||||
انواع ميوه ها در فصول سال با مصارف خوراكي و درماني
| معطر ساختن فضا با گلها و گياهان و ميوه ها و ايجاد محصوريت و جلب تمركز در بويايي | ميوه هاي خوشبو و معطر | حس بویایی و چشایی | ||||||
جدول شماره 3: نظام های ادراکی و حسی نور ( منبع نگارنده)
نظام های ادراکی | نظام های حسی | ||
رعایت سلسله مراتب نورپردازی با عمق های مختلف فضایی نسبت به نور (نمایش نور به صورت مستقیم ازطریق بازشو ها و پنجره های ارسی و مشبک سمت حیاط و نورگیرهای سقفی) و غیر مستقیم ازطریق ایوان و راهرو و دالان) | حس بینایی | ||
بهره گیری از ترکیب نور با رنگ در جهت وسعت و عمق فضا | |||
استفاده از فیلترهای رنگی یا مشبک در بالا بردن کیفیت بصری وزیبایی فضا | |||
بهره گیری از عنصرنوردر محورهای حرکتی، برای خوانش بهتر فضا | |||
تاثیر روانی رنگ موجود در پنجره های ارسی در ایجاد آرامش بصری | |||
ایجاد دیدهای متفاوت به منظر بیرون با تناسبات و تقسیم بندی مناسب پنجره ها | |||
ایجاد تقابل های شدید بوسیله بازی نور و سایه در سطوح مختلف | |||
استفاده ازنور و تاریکی در جهت شدت اهمیت فضاها | |||
احساس بزرگی و دلبازبودن فضا به دلیل ورود نور به داخل آن | احساس کوچکی و بسته بودن فضا به دلیل عدم ورود نور به داخل آن | جابجایی سایه و نوردر طول زمان و تجلی کیفیت های مختلف | حس لامسه |
3 - روش شناسى تحقیق
هدف این پژوهش سنجش تاثیر روانی عناصر طبیعت بر ساکنین در خانه های بومی است. در این راستا خانه های سنتی یزد به عنوان نمونه، مورد بررسی قرار گرفته شد. روش تحقیق توصيفى- تحليلى است که داده های مورد استفاده در بخش پژوهش این پروژه از دو روش کتابخانه ای ومیدانی به دست آمده است. اطلاعات کتابخانه ای مورد استفاده در این پروژه از روش های مختلف از جمله مراجعه به کتب، مجلات، پروژه های تحقیقی، نقشه ها و جستجوی اینترنتی حاصل شده است. در این قسمت هدف این بوده که از آخرین اطلاعات موجود در رابطه با موضوع مورد مطالعه استفاده شود. مطالعات میدانی شامل مصاحبه با ساکنین خانه های سنتی یزد و پرسشنامه‌ای حاوی سوالات گوناگون جهت نظرخواهی با ساکنین در زمینه تاثیر روانی عناصر طبیعت است. برای تهیه سوالات با استفاده از ادبیات پژوهش و همچنین ابعاد وجودی انسان و نیازهای او براساس روانشناسی محیطی، اصولی برای سنجش تاثیرات روانی عناصر طبیعت بر انسان براساس ویژگی های خانه های بومی ایران استخراج شده است. سپس سوالات پرسشنامه براساس این اصول و معیارها برای ساکنین طراحی می شود. سوالات به گونه ای مورد پرسش قرار گرفته اند که امکان کمی کردن آنها با استفاده از نرم افزار spss و نتیجه گیری از این داده ها وجود داشته باشد.
4 - ارائه يافته ها و تجزیه و تحلیل آن ها
یزد نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی پس از ونیز در جهان است و بارزترین ویژگی این شهر تاریخی معماری خاص آن است، معماری که تلاقی سنت و معماری است. تعداد خانه های تاریخی در شهر یزد که به عنوان گسترده ترین بافت خشتی
نقشه شماره 1: موقیعت شهر یزد
دنیا شناخته می شود کم نیست. در هر نقطه از کوچه پس کوچه های این بافت تاریخی یک در گرانبها وجود دارد و این داشته های گرانبها خود بزرگترین سرمایه های مردم این خطه کویری است.حداقل ۱۴۰ خانه و عمارت تاریخی ثبت شده در این شهر کویری وجود دارد که همواره به عنوان یکی از زیباترین عرصه های تبلور معماری اصیل ایرانی و نشان دهنده عظمت و بزرگی این شهر کویری می باشد و اغلب مسافران و گردشگران، مشتاق بازدید ازاین خانه های تاریخی هستند. خانه های تاریخی یزد به لحاظ نوع معماری و بهره مندی از سازه های دارای کاربری متناسب با اقلیم منطقه، در نوع خود بی نظیر هستند و بادگیرها، حوض های فیروزه ای، استفاده از خشت و گل، گچ کاری های منحصر به فرد، اتاق های سه دری و پنج دری، شیشه های رنگی، استفاده از چوب به جای فلز علاوه بر اینکه زیبایی قابل توجهی به خانه های قدیمی و تاریخی یزد داده اند، زندگی در شرایط آب و هوایی این استان کویری را برای مردمان آن سهل تر کرده است. بافت و ساخت معماری ویژه منطقه یزد از بارزترین نمونه های معماری خاص اقلیم های گرم و خشک در جهان است. تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی- فرهنگی مردم منطقه، گذشته از زیبایی خاص این معماری، از ویژگی‌های آن است. خانه های تاریخی و قدیمی و نوع معماری آن خود جاذبه ای بی نظیر است که تعداد زیادی از گردشگران را به سمت خود جذب می کند. باتوجه به دلایل گفته شده، شهر یزد برای بررسی اثرات روانی طبیعت بر روان ساکنان خانه ها انتخاب شده است. در ادامه به بررسی ابعاد وجود انسان و نیازهای روانی انسان از لحاظ روانشناسی محیطی و طبیعت پرداخته شده و ارتباط تمام این موارد با هم در مدل مفهومی مشاهده و براساس این موارد پرسشنامه طراحی می شود.
4-1:سلسله مراتب نیازهاي انسانی آبراهام مازلو
مازلو سلسه مراتبی از نیازها را از قوي ترین تا ضعیف ترین پیشنهاد کرده است. به ترتیبی که نیاز هاي قوي به نسبت به نیاز هاي ضعیفتر اولویت دارند. سلسله مراتب پیشنهادي او به ترتیب ؛ نیازهاي فیزیولوژیک، نیازهاي امنیت و ایمنی، نیازهاي عاطفی، نیاز به احترام و تعلّق و نیاز به خود شکوفایی است که نیازهاي شناختی و زیبا شناختی و تمایل به زیبایی را شامل می شود. (لنگ، 1380: 96)
ابعاد وجودی انسان به سه دسته تقسیم می شوند: 1. بعد جسمانی، 2. بعد نفسانی، 3. بعد روحانی
نمودار شماره 1: ابعاد وجوی انسان (منبع: تگارنده)
به همین ترتیب نیازهای روانی انسان از بعد روانشناسی محیطی را می توان به صورت زیر تقسیم بندی کرد:
1. نيازهاي فيزيولوژيك و ايمني
2. نياز به تعلق داشتن عزت نفس و خودشكوفايي
3. 
نياز به شناختن و زيبايي
نمودار شماره 2: نیازهای روانی انسان (منبع: تگارنده)
ناصر طبیعت | روانشناسی محیطی | اصول و معیارها براساس ویژگی های مورد استفاده در خانه های بومی |
آب | بعد جسمانی انسان: نيازهاي فيزيولوژيك و ايمني | افزایش رطوبت هوا و خنکی، تلطیف هوا، شست و شو، وضو، آبیاری باغچه و ... |
بعد نفسانی انسان: نياز به تعلق داشتن ، عزت نفس و خودشكوفايي | آسایش، شادی و نشاط، آرامش روحی و روانی، جذابیت بصری | |
بعد روحانی انسان: نياز به شناختن و زيبايي | نماد زندگی و حیات، نماد بهشت و پاکی | |
گیاهان و فضای سبز | بعد جسمانی انسان: نيازهاي فيزيولوژيك و ايمني | سایه انداری، افزایش رطوبت هوا و خنکی، لطافت هوا، کاهش آلودگی هوا |
بعد نفسانی انسان: نياز به تعلق داشتن ، عزت نفس و خودشكوفايي | آسایش روحی و روانی، نشاط و شادی، آرامش و تلطیف روح و روان، جذابیت بصری و ایجاد منظر زیبا | |
بعد روحانی انسان: نياز به شناختن و زيبايي | یادآور بهشت | |
نور | بعد جسمانی انسان: نيازهاي فيزيولوژيك و ايمني | نور طبیعی خورشید برای روشنایی، نیاز به نور مصنوعی کم، تعادل دمایی و حرارتی، نور طبیعی کنترل شده و مطلوب |
بعد نفسانی انسان: نياز به تعلق داشتن ، عزت نفس و خودشكوفايي | جذابیت بصری (سایه و روشن، تابش آفتاب بر روی گیاهان و آب و ...)، آسایش روحی و روانی، نشاط و شادی | |
بعد روحانی انسان: نياز به شناختن و زيبايي | یادآور زیبایی های خداوند و آیه " الله نور السموات و الارض" |
نمودار شماره 3: طراحی مدل مفهومی برای ارتباط ابعاد وجودی و نیازهای روانی انسان (روانشناسی محیطی) با عناصر طبیعت (منبع: تگارنده)
جدول شماره 4: ارتباط ابعاد وجودی و نیازهای روانی انسان (روانشناسی محیطی) با عناصر طبیعت برای تهیه پرسشنامه (منبع: تگارنده)
Case Processing Summary | |||
| N | % | |
Cases | Valid | 96 | 98.0 |
Excluded a | 2 | 2.0 | |
Total | 98 | 100.0 | |
| |||
جداول شماره5-6: آلفای کرونباخ برای سنجش پایایی پرسشنامه (منبع نگارنده)
|
Reliability Statistics | |
Cronbach's Alpha | N of Items |
.906 | 33 |
نمودارهای شماره 4-7: سن، جنس، تحصیلات و مدت اقامت پاسخدهندگان (منبع: نگارنده)
نمودارهای شماره 10-8 و جداول شماره 4-6 : تاثیر آب(عنصر طبیعت) بر بعد جسمانی، نفسانی وروحانی انسان(روان شناسی محیطی) (منبع: نگارنده)
عناصر طبیعت | روانشناسی محیطی | پرسشها براساس ویژگی های مورد استفاده در خانه های بومی | بسیار زیاد | زیاد | متوسط | کم | بسیار کم |
آب
| بعد جسمانی انسان: نيازهاي فيزيولوژيك و | میزان حضور آب در حیاط خانه سبب افزایش رطوبت هوا و خنکی | 25.5 | 48 | 23.5 | 1 | - |
میزان حضور آب در حیاط خانه سبب تلطیف هوا | 33.7 | 45.9 | 18.4 | - | - | ||
چه میزان از آب در حیاط خانه برای شست و شو، وضو، آبیاری باغچه و ..... | 11.2 | 46.9 | 36.7 | 3.1 | - | ||
بعد نفسانی انسان: نياز به تعلق داشتن | میزان حضور آب در حیاط خانه سبب آسایش | 48 | 36.7 | 13.3 | - | - | |
میزان حضور آب در حیاط خانه سبب شادی و نشاط | 33.7 | 49 | 15.3 | - | - | ||
میزان حضور آب در حیاط خانه سبب آرامش روحی و روانی | 33.7 | 56.1 | 7.1 | 1 | - | ||
میزان حضور آب در حیاط خانه سبب جذابیت بصری | 33.7 | 55.1 | 9.2 | - | - | ||
میزان صدای آب در حیاط خانه (وجود آبنما، فواره و ....) سبب آرامش روح و روان | 46.9 | 46.9 | 2 | 1 | 1 | ||
بعد روحانی انسان: نياز به | میزان حضور آب در حیاط خانه یادآور نماد زندگی و حیات ( حضور آب موجود در حیاط خانه مفهوم نمادین را به یاد شما می آورد)؟ | 32.7 | 33.7 | 29.6 | 2 | - | |
میزان حضور آب در حیاط خانه یادآور و نماد بهشت و پاکی ( حضور آب موجود در حیاط خانه مفهوم نمادین را به یاد شما می آورد)؟ | 13.3 | 48 | 31.6 | 4.1 | 1 | ||
گیاهان و فضای سبز
| بعد جسمانی انسان: نيازهاي فيزيولوژيك و | میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سبب سایه انداری | 23.5 | 44.9 | 27.6 | 2 | - |
میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سبب افزایش رطوبت هوا و خنکی | 42.9 | 44.9 | 10.2 | - | - | ||
میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سبب لطافت هوا | 25.5 | 68.4 | 4.1 | - | - | ||
میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سببجلوی گرد و غبار موجود در هوا سبب کاهش آلودگی هوا | 34.7 | 51 | 11.2 | 1 | - | ||
بعد نفسانی انسان: نياز به تعلق داشتن | میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سبب آسایش روحی و روانی | 30.6 | 56.1 | 9.2 | 2 | - | |
میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سبب نشاط و شادی | 33 | 57 | 6 | - | - | ||
میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سبب آرامش و تلطیف روح و روان | 33.7 | 49 | 13.3 | 2 | - | ||
میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه سبب جذابیت بصری و ایجاد منظر زیبا | 25.5 | 36.7 | 33.7 | 2 | - | ||
بعد روحانی انسان: نياز به | میزان حضور گیاهان، درختان و فضای سبز در حیاط خانه القاکننده و یادآور بهشت جاویدان ( حضور گیاهان، درختان و فضای سبز موجود در حیاط خانه مفهوم نمادین را به یاد شما می آورد)؟ | 16.3 | 57.1 | 21.4 | 2 | 1 | |
نور | بعد جسمانی انسان: نيازهاي فيزيولوژيك و | میزان نور خورشید برای روشنایی بنا | 16.3 | 51 | 29.6 | 1 | - |
میزان سیستم نورپردازی خانه و حیاط سبب نیاز کمتر به نور مصنوعی | 18.4 | 42.9 | 34.7 | 2 | - | ||
میزان حضور نور خورشید سبب تعادل دمایی و حرارتی | 16.3 | 46.9 | 34.7 | - | - | ||
میزان استفاده از نور خورشید به صورت کنترل شده و مطلوب | 21.4 | 64.3 | 10.2 | 2 | - | ||
بعد نفسانی انسان: نياز به تعلق داشتن | میزان حضور نور طبیعی سبب جذابیت بصری (سایه و روشن، تابش آفتاب بر روی گیاهان و آب و ...) | 23.5 | 64.3 | 9.2 | 1 | - | |
میزان حضور نور خورشید سبب آسایش روحی و روانی | 11.2 | 68.4 | 16.3 | 2 | - | ||
میزان حضور نور خورشید سبب نشاط و شادی | 22.4 | 58.2 | 15.3 | 2 | - | ||
میزان حضور نور خورشید سبب آرامش روحی و روانی | 16.3 | 51 | 28.6 | 1 | 1 | ||
بعد روحانی انسان: نياز به | میزان حضور نور طبیعی خورشید القاکننده و یادآور زیبایی های خداوند و آیه " الله نور السموات و الارض" است؟ (نور طبیعی موجود در بنا مفهوم نمادین را به یاد شما می آورد)؟ | 9.2 | 39.8 | 41.8 | 5.1 | 2 | |
سوالات درباره عناصر طبیعت (آب، گیاهان و نور) به طور کلی | میزان استفاده از عناصر طبیعت در خانه سبب همسازی محیط زندگی با طبیعت | 30.6 | 28.6 | 33.7 | 3.1 | 2 | |
میزان استفاده از عناصر طبیعت در خانه، مطابق با اقلیم | 23.5 | 55.1 | 12.2 | 7.1 | - | ||
میزان استفاده از عناصر طبیعت در خانه، مطابق با فرهنگ | 27.6 | 34.7 | 29.6 | 6.1 | - | ||
میزان استفاده از عناصر طبیعت (آب، گیاهان و نور) در خانه، مطابق با نیاز ها و سبب بهبود زندگی | 19.4 | 42.9 | 27.6 | 7.1 | 1 | ||
میزان استفاده از عناصر طبیعت (آب، گیاهان و نور) در خانه، سبب افزایش ارتباطات اجتماعی و تعاملات اجتماعی با اعضای خانوده (استفاده از حیاط برای دور هم جمع شدن و دیدار هم و...) | 28.6 | 43.9 | 15.3 | 8.2 | 2 | ||
جدول شماره7: نظر ساکنین در رابطه با عناصر طبیعت در خانه های سنتی یزد برحسب درصد (منبع: نگارنده)
در ادامه به بررسی میزان اهمیت عناصر طبیعت در حیاط خانه های سنتی یزد می پردازیم که از ازمون فریدمن برای تحلیل این عناصر( به ترتیب آب، گیاه و نور) استفاده شده است.این تحلیل به منظور بررسی عوامل موثر بر کارایی عوامل ذکر شده برای عنصر آب در حیاط خانه ها در جدول " نظر ساکنین در رابطه با عناصر طبیعت در خانه های سنتی یزد برحسب درصد" انجام گرفته است. نتایج به دست آمده در جدول زیر حاکی از آن است که میانگین رتبه محاسبه شده برای "صدای آب در حیاط خانه سبب آرامش روح و روان " بیشترین تاثیر را از لحاظ روانشناسی بر افراد ساکن داشته و کمترین تاثیر نیز " آب در حیاط خانه برای شستشو و ...." می باشد و این به لحاظ آماری نیز مورد تایید می باشد زیرا سطح معنی داری، کمتر از 0.05 می باشد.
Test Statisticsa | |
N | 96 |
Chi-Square | 114.777 |
df | 9 |
Asymp. Sig. | .000 |
a. Friedman Test | |
جدول شماره 7: ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عنصر آب در روانشناسی افراد
(ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عنصر آب در روانشناسی افراد) Ranks | |
| Mean Rank |
آب در حیاط خانه سبب آرامش روح و روان ساکنین | 5.12 |
آب در حیاط خانه سبب لطافت هوا | 5.70 |
آب در حیاط خانه برای شستشو و .... | 3.90 |
آب در حیاط خانه سبب آسایش ساکنی | 6.42 |
آب در حیاط خانه سبب شادی و نشاط ساکنین | 5.84 |
آب در حیاط خانه سبب آرامش روح و روان ساکنین | 6.04 |
آب در حیاط خانه سبب جذابیت بصری | 5.99 |
صدای آب در حیاط سبب آرامش روح و روان ساکنین | 6.82 |
آب در حیاط خانه نماد زندگی | 5.11 |
آب در حیاط خانه نماد زندگی | 4.05 |
تحلیل زیر به منظور بررسی عوامل موثر بر کارایی عوامل ذکر شده برای عنصر فضای سبز در حیاط خانه ها در جدول " نظر ساکنین در رابطه با عناصر طبیعت در خانه های سنتی یزد برحسب درصد" انجام گرفته است. نتایج به دست آمده در جدول زیر حاکی از آن است که میانگین رتبه محاسبه شده برای " فضای سبز سبب افزایش خنکی و رطوبت هوا " بیشترین تاثیر را از لحاظ روانشناسی بر افراد ساکن داشته و کمترین تاثیر نیز " فضای سبز سبب جذابیت بصری" می باشد و این به لحاظ آماری نیز مورد تایید می باشد زیرا سطح معنی داری، کمتر از 0.05 می باشد.
جدول شماره 8: ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عنصر فضای سبز در روانشناسی افراد
(ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عنصر فضای سبز در روانشناسی افراد) Ranks | |
| Mean Rank |
فضای سبز سبب سایه اندازی | 4.38 |
فضای سبز سبب افزایش خنکی و رطوبت هوا | 5.82 |
فضای سبز سبب لطافت هوا | 5.31 |
فضای سبز سبب کاهش آلودگی | 5.33 |
فضای سبز سبب آسایش روحی | 5.16 |
فضای سبز سبب شادی و نشاط | 5.56 |
فضای سبز سبب آرامش | 5.16 |
فضای سبز سبب جذابیت بصری | 4.14 |
فضای سبز یادآور بهشت جاویدان | 4.15 |
Test Statisticsa | |
N | 96 |
Chi-Square | 59.445 |
df | 8 |
Asymp. Sig. | .000 |
a. Friedman Test | |
جدول شماره 9: ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عنصر نور در روانشناسی افراد
|
(ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عنصر نور در روانشناسی افراد)
Mean Rank |
| |||||||||||||
4.73 |
| |||||||||||||
4.57 | نیاز کم تر به نور مصنوعی | |||||||||||||
4.71 | نور سبب تعادل دمایی | |||||||||||||
5.82 | نور به صورت کنترل شده | |||||||||||||
6.01 | نور سبب جذابیت بصری | |||||||||||||
5.13 | نور سبب آسایش روحی و روانی | |||||||||||||
5.65 | نور سبب شادی و نشاط | |||||||||||||
4.84 | نور سبب آرامش | |||||||||||||
3.54 | نور یادوآر زیبایی های خداوند | |||||||||||||
جدول شماره 10: ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عناصر طبیعت در کل در روانشناسی افراد
|
(ميانگين رتبه هركدام از عوامل موثر بر سنجش عناصر طبیعت در کل در روانشناسی افراد)Ranks | |
| Mean Rank |
آب در حیاط خانه سبب افزایش خنکی و رطوبت هوا | 14.11 |
آب در حیاط خانه سبب لطافت هوا | 15.82 |
آب برای شستشو و .. | 10.40 |
آب در حیاط خانه سبب آسایش ساکنین | 17.56 |
آب در حیاط خانه سبب شادی و نشاط ساکنین | 16.16 |
آب در حیاط خانه سبب آرامش روح و روان ساکنین | 16.75 |
آب در حیاط خانه سبب جذابیت بصری | 16.64 |
صدای آب در حیاط سبب آرامش روح و روان ساکنین | 19.02 |
آب در حیاط خانه نماد زندگی | 14.07 |
آب نماد بهشت و پاکی | 11.18 |
فضای سبز سبب سایه اندازی | 13.51 |
فضای سبز سبب افزایش خنکی و رطوبت هوا | 17.87 |
فضای سبز سبب لطافت هوا | 16.40 |
فضای سبزدر حیاط خانه سبب کاهش آلودگی | 16.61 |
فضای سبز سبب آسایش روحی و روانی | 16.01 |
فضای سبز در حیاط خانه سبب شادی و نشاط ساکنین | 17.13 |
فضای سبز سبب آسایش روحی و روانی | 16.14 |
فضای سبز سبب جذابیت بصری | 12.84 |
فضای سبز یادآور بهشت جاویدان | 12.69 |
نور طبیعی برای روشنایی بنا | 12.01 |
نیاز کم تر به نور مصنوعی | 11.76 |
نور سبب تعادل دمایی | 11.93 |
استفاده از نور به صورت کنترل شده | 14.94 |
نور سبب جذابیت بصری | 15.62 |
نور سبب آسایش روحی و روانی | 12.97 |
نور سبب شادی و نشاط ساکنین | 14.71 |
نور سبب آرامش | 12.25 |
نور یادآور زیبایی های خداوند | 8.92 |
Test Statisticsa | |
N | 96 |
Chi-Square | 319.964 |
df | 27 |
Asymp. Sig. | .000 |
a. Friedman Test | |
5 - نتیجه گیری
در این پژوهش به بررسی تاثیر روانی عناصر طبیعت در خانه های بومی یزد پرداخته شد. برای تحلیل پرسشنامه ها، نرم افزار SPSS مورد استفاده قرار گرفت و با استفاده از آزمون فریدمن، عناصری از طبیعت که بيشترين و کمترین تاثير را در ابعاد وجودی انسان و بعد روانی او داشتند مورد سنجش قرار گرفت. مطابق یافتههای پژوهش، عناصر آب و فضای سبز نسبت به نور تاثیر بیشتری در ابعاد روانی ساکنین داشته است. در این میان صدای آب در حیاط سبب آرامش روح و روان ساکنین و فضای سبز سبب افزایش خنکی و رطوبت هوا بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داده است که این مهم نشاندهنده تاثیر بسیار زیاد این عوامل بر ابعاد وجودی انسان است. از میان عناصر طبیعت، آب بیشترین تاثیر را بر بعد نفسانی انسان (آرامش روح و روان ساکنین) داشته است و گیاه و فضای سبز نیز بیشترین تاثیر را بر بعد جسمانی انسان (افزایش خنکی و رطوبت هوا) داشته است. عنصر نور نیز بیشترین تاثیر بر بعد نفسانی انسان داشته است. در این قسمت نور سبب جذابیت بصری (از لحاظ سایه و روشن، تابش آفتاب بر روی گیاهان و ...) برای ساکنین شده است. در مجموع می توان گفت که عناصر طبیعت در این جا آب، گیاه و نور تاثیر بسیاری بر روان انسان داشته و به کارگیری این عناصر در طراحی خانه های امروزی نه تنها مهم بلکه ضروری است.
منابع
· اربابیان، همایون. (1379). بهینه سازی مصرف انرژی در ساختمان. سومین همایش ملی انرژی ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
· بل، سایمون. (1382). منظر، الگو، ادراك، فرآیند. ترجمه ی بهناز امین زاده. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چاپ اول.
· حائری، محمدرضا. (1387) خانه، فرهنگ، طبیعت، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری. تهران.
· داعی پور، زینب. (1393). رابطه حضور طبیعت و افزایش حس تعلق در خانه های سنتی ایران، باغ نظر. شماره 30.
· دانشپور، عبدالهادی و همکاران. (1388). جایگاه دانش روانشناسی محیطی در ساختمان های بلندمرتبه با رویکرد معماری پایدار. هویت شهر. شماره 5.
· دانشگر مقدم، گلرخ و همکاران. (1390). تحــلیل اجتـماع پذیری محـیـط کالبـدی متأثر از ادراک طبیعت در محیط انسان ساخت (مطالعه موردی نمونه های مسکونی شهر همدان). هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی. شماره 45.
· دهقان، مهدی، (1382). اقلیم و کالبد: ابعاد اکولوژیکی مساکن سنتی در مناطق گرم و خشک ایران. مسکن و محیط روستا، شماره 102.
· زارع، لیلا و همکاران. (1391). رابطه طبیعت و حیاط مرکزی (با نگاه به معماری مسکن ایرانی – کاشان). هویت شهر. سال 6. شماره 12
· سفلایی،فرزانه (1382). پایداری عناصر اقلیمی در معماری پایدار. مجموعه مقالات همایش بهینه سازی مصرف سوخت در ساختما جلد 1.
· سمیعی،کاوه، بهار، علی (1392). طراحی معماری و بهرهوری از نور روز، راهکارها و پتانسیلها. همایش بین المللی روشنایی و نورپردازی
· صالح پور، هنگامه و همکاران. (1392). تاثیر موثر آب در پایداری معماری خانه های اقلیم گرم و خشک. هشتمین سمپوزیسیوم معماری و شهرسازی و توسعه پایدار.
· طوفان، سحر. (1382). افسونگری آب. پیام سبز. شماره 24.
· طوفان، سحر. (1385). بازشناسی نقش آب در حیاط خانه های سنتی ایران. باغ نظر. شماره 6.
· غلامی توانی. مریم. (1380). استفاده از مصالح سازگار با محیط زیست در صنعت مبلمان و دکوراسیون. ساری: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد چالوس.
· کاستللو، وینسنت فرانسیس. (1371). شهرنشینی در خاورمیانه. ترجمه پرویز پیران و عبدالعلی رضایی. نشر نی.
· متلاك، جان. (1388). آشنايي با طراحي محيط و منظر. ترجمه ی : معاونت آموزش و پژوهش سازمان پاركها و فضاي سبز شـهر تهـران، تهـران: سـازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران.
· مرتضوی، شهرناز. (1380). روانشناسی محیط و کاربرد آن. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
· مک اندرو، فرانسیس تی. (1387). روانشناسی محیطی. ترجمه : غالمرضا محمودی. تهران: زرباف اصل، تهران. چاپ اول.
· مطلبی. قاسم. (1380). روانشناسی محیطی: دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری. انتشارات تهران: دانشگاه تهران . هنرهای زیبا. شماره 10.
· مستوفی الممالکی، رضا و دیگران. (1375). یزد نگین کویر. یزد استاندارد و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
· نایبی، فرشته.(1381). حیات در حیاط. حیاط در خانه های سنتی ایران(اصفهان،کاشان،تهران)نشر نزهت.
· Bonine, Michael. (2001). Sustainable Desert Housing: From the Dwelling to the Desert Community. Sustainable Development of Desert Communities – A Regional Symposium. UNDP.IRAN.
· Golkar, Koroush. (2001). Sustainable Urban Design Whit in Desert Fring Cities. Sustainable Development of Desert Communities – A Regional Symposium. UNDP.IRAN.
· Gifford, R. (1997). Environmental Psychology: Principles and practice. London. Boston. Allyn and Bacon.
· Kellert, Stephen R. (2005). Building for Life. ISLAND PRESS. Washington.
· Neisser, U.(1977).Cognitive psychology. New York: Appleton-Century-Crofts.
· Var der Ryn, Sim and Sturt Cowan.(1996).Ecological design, Island Press, Washington, D.C.