ارزیابی کیفی شاخص‌های کالبدی-فضایی سکونتگاه‌های شهری به روش نحوفضا (مطالعه موردی: خانه‌های ویلایی1 مسجدسلیمان)
محورهای موضوعی : معماری
احمدرضا کابلی
1
*
,
ندا ارزانی بیرگانی
2
,
کاوه رستم پور
3
,
سیده صدیقه میرگذار لنگرودی
4
1 - استادیار،گروه معماری، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران.
2 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.
3 - استادیار، گروه معماری، دانشکده مهندسی عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
4 - استادیار،گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.
کلید واژه: کیفیت فضا, نحوفضا, شرکت شهر, مسجدسلیمان, صنعت نفت, ساختار کالبدی.,
چکیده مقاله :
نفت، نیروی محوری توسعه شهرهای صنعتی مدرن، به‌ویژه در خوزستان، تحولات عمیقی در معماری معاصر ایران ایجاد کرد. این کشف، علاوه بر تغییرات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، ساختار فضایی-کالبدی شرکت‌شهرها را بازآفرینی کرد و الگوهای نوینی در معماری آن‌ها پدید آورد. پرسمان محوری این پژوهش، مسئله کاهش کیفیت کالبد و فضای زیستی در مناطق شهری است و هدف آن شناسایی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر ساختار کالبدی-فضایی و ارزیابی کیفیت این بنگله‌ها در شرکت‌شهر مسجدسلیمان بر مبنای روش نحو فضاست. پژوهش حاضر با رویکردی آمیخته و تفسیری، داده‌های کمی را از طریق پرسشنامه‌های میدانی گردآوری و با استفاده از تکنیک چیدمان فضا به تحلیل کیفی پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بنگله‌های شرکت‌شهر مسجدسلیمان، طراحی‌شده توسط معماران حرفه‌ای بریتانیایی، با بهره‌گیری از نوآوری‌های معماری غربی، توانسته‌اند ضمن انطباق با اصول فرهنگی، اجتماعی و اقلیم بومی، معیارهای ایرانی همچون محرمیت و تفکیک فضاهای عمومی و خصوصی را در ساختار خود جای دهند.
In the modern era, oil has been a pivotal force in population growth and the emergence of industrial cities, earning the 20th century the title “Oil Century.” In Iran, the discovery of oil led to the establishment of the Anglo-Iranian Oil Company and rapid industrial development in Khuzestan, fundamentally transforming the urban structure of Oil-rich regions. These economic changes sparked extensive social, political, and cultural shifts at local and national levels. Foreign companies leveraged architecture and urban planning to streamline oil extraction while also housing, controlling, and socializing their workforce. These colonial oil cities serve as striking examples of modernity, reflecting Western urban lifestyles and providing a lens for analyzing urban and societal modernization. Masjid-I-Sulaiman, established following the 1908 oil discovery, marked a significant milestone in Iran’s contemporary architectural history, particularly in Khuzestan. By the 1930s, it was recognized as a model of modern industrial cities, with ambitions to drive progress across the region and the entire country. Its mountainous location, oil wells, foreign presence, Western cultural influences, war impacts, and construction stagnation have shaped Masjid-I-Sulaiman into a uniquely disorganized city, potentially unparalleled globally. The city’s urban fabric, influenced by its natural terrain and the oil industry, consists of neighborhoods shaped by the region’s topography. After World War I, the oil company prioritized residential development, transforming Masjid-I-Sulaiman into Iran’s first industrial city. Western designers introduced modernist innovations, and the company’s facilities attracted a large population. Migrants, abandoning traditional livelihoods such as agriculture, embraced the urban amenities provided by the company and chose permanent residency over returning to underserved rural areas. However, restrictions preventing non-employees from building on flat lands forced them to construct homes on hills, leading to a fragmented urban fabric. The spatial quality of housing, crucial for ensuring safety, health, and public welfare, has been largely overlooked. High-quality residential environments contribute significantly to improving social and economic conditions. Assessing resident satisfaction and employing spatial syntax analysis—focusing on depth, connectivity, and integration—offers essential tools for evaluating spatial quality. Spatial configuration also plays a critical role in urban design, influencing social and cultural aspects.The development of Masjid-I-Sulaiman as one of Iran’s earliest oil cities underscores the profound economic and social impacts of the oil industry within a complex geographical context. The discovery of oil and the presence of related companies reshaped the city’s spatial and physical structure, driving deep social and cultural transformations that profoundly altered the local community. Challenges such as poor housing quality, informal settlements, lack of public services, inadequate transportation, and environmental issues reflect the region’s socioeconomic and environmental dynamics. This study aims to analyze the physical-spatial structure of Masjid-I-Sulaiman’s company housing using spatial syntax to assess its architectural quality and identify factors influencing its spatial-physical quality. The research question is: What are the key factors affecting the physicalspatial quality of housing in Masjid-I-Sulaiman? By applying spatial syntax indicators, a comprehensive analysis can be achieved, laying the groundwork for improving living conditions and serving as a model for urban planning in other industrial cities
1. اربابی سبزواری، آزاده؛ قاسم‌پور، آرش؛ عبادی، ناصر؛ سعدی نژاد، فاطمه؛ رستم پیشه، مریم. (1403). پیشران‌های اقتصاد نفتی تاثیرگذار بر تحولات فضایی بندر ماهشهر. تحقیقات جغرافیایی. 38، 72-65.
2. باور، سیروس. (1400). نفت، تمدن صنعتی و معماری در خوزستان ایران. تهران: فرهنگسرای میردشتی.
3. تابان، محسن؛ معمار دزفولی، سجاد؛ مسعودی‌نژاد، مصطفی؛ مظهری، محمدابراهیم. (1400). تببین مفاهیم سازمان دهنده مسکن مطلوب در شرکت شهرهای نفتی(نمونه موردی: مجموعه مسکونی نیوسایت اهواز). فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی. 6(2)، 171-153.
4. تقدیر، سمانه؛ حمیدی راوری، فاطمه؛ حصاری، پدرام. (1401). بررسی و مقایسة پیکره بندی مسجد- مدرسه های دورة قاجاریه با استفاده از روش نحو فضا (نمونه موردی: شهر تهران). اندیشه معماری. 6(12)، 100-78.
5. تقوایی، ویدا؛ معتقدی، فاطمه؛ مظهری، مجد ابراهیم. (1400). تأثیر تفاوت‌های کالبدی خانه سنتی و خانه شرکتی آبادان بر سبک زندگی ساکنان (مطالعه موردی: خانه‌های سنتی و شرکتی آبادان در سالهای ۱۲۹۰ تا ۱۳۵۷ شمسی). هویت شهر. 48، 92-79.
6. جهانشاهی، ایرج.(1329). سالنامه فرهنگ مسجدسلیمان. تهران: انتشارات مهر.
7. حافظ‌نیا، محمدرضا(1401). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی.
8. حبیبیان، بهار؛ صفایی‌پور، مسعود؛ نقدی‌پور بیرگانی، معصومه. (1391). مسجدسليمان، نخستين نفت شهرخاورميانه وتحولات جمعيتي وكالبدي - فضايي آن در گذر زمان. پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی. 2، 116-89.
9. حبیبی‌نژاد، رضا. (1399). تاثیر صنعت نفت بر سبک الگو معماری بناهای مناطق نفت خیز خوزستان(از کشف نفت تا نهضت ملی شدن صنعت نفت 1330-1287 ش) مطالعه موردی: مسجدسلیمان و آبادان. رساله دکتری. دانشگاه علوم و تحقیقات، تهران.
10. حبیبی‌نژاد، رضا. (1400). تاثیر صنعت نفت بر سبک الگوی معماری بناهای مناطق نفت خیز خوزستان( از کشف نفت تا نهضت ملی شدن صنعت نفت 1330). تهران: انتشارات نظری.
11. خمسه، هایده؛ حبیبی‌نژاد، رضا؛ بحرانی‌پور، علی. (1401). بررسی تأثیر صنعت نفت در طراحی و معماری منازل شرکت نفتی مسجدسلیمان (از آغاز کشف نفت تا ملی شدن صنعت نفت 1330 – 1287 ش). مطالعات تاریخی جهان اسلام. 24، 51-28.
12. خمسه، هایده؛ حبیبی‌نژاد، رضا؛ بحرانی‌پور، علی. (1401). نقش شرکت نفت انگلیس و ایران در شکل‌گیری ساختار فضای شهری شرکت شهر آبادان(از تاسیس پالایشگاه آبادان تا نهضت ملی شدن صنعت نفت 1330- 1291ش). مطالعات تاریخی جهان اسلام. 22، 243-219.
13. دشتی، مهران. (1395). خاستگاه نخستین مسکن غربی در ایران، مسجدسلیمان. تهران: شهر هنر.
14. دیده بان، محمد. چگنی، فرهاد. حصاری، پدرام. (1400). شناخت پیکرهبندی فضایی در خانه های سنتی و معاصر با استفاده از تکنیک نحو فضا(مطالعه موردی : محله صوفیان بروجرد). اندیشه معماری. 5(9)، 183-166.
15. رستم‌پور، کاوه؛ مسافرزاده، غزال؛ نظیف، حسن. (1393). تحول هویت اجتماعی، پیامد معماری و شهرسازی نوگرا در شهرهای نفتی خوزستان. باغ نظر، 29، 22-11.
16. شرکت نفت مسجدسلیمان. (1323). آلبوم اداره خدمات مهندسی مسجدسلیمان(سند آرشیویی).آرشیو اداره مهندسی شرکت نفت مسجدسلیمان. بخش مستندات تاریخی، کد سند: NO.40.
17. شرکت نفت مسجدسلیمان. (1323). آلبوم اداره خدمات مهندسی مسجدسلیمان(سند آرشیویی).آرشیو اداره مهندسی شرکت نفت مسجدسلیمان. بخش مستندات تاریخی، کد سند: NO.03
18. شهرداری مسجدسلیمان. (1320). گزارش عملکرد مناطق در شهر مسجدسلیمان در سال 1320. اداره روابط عمومی شهرداری مسجدسلیمان.
19. عباسی شهنی، دانش.(1374). تاریخ مسجدسلیمان، تاریخ تحولات صنعت نفت. تهران: انتشارات هیرمند.
20. فیروزی، محمدعلی؛ موحد، علی؛ شمشادزاده، مصطفی. (1387). تحلیل و ارزيابي بافت فرسودة شهرهاي نفتي، نمونة موردي بافت شهر مسجدسليمان. اول همایشی بافت هاي فرسودة شهري چشم انـداز توسـعة پايـدار، ارزش هـا و چالشها، دانشگاه شهيدچمران اهواز.
21. قانعی‌فر، ناصر؛ رضایی، حسن؛ احمدی، وحید. (1402). تبیین الگوی حاکم بر پیکرهبندی فضایی خانه‌های دوره قاجار در دزفول با تأکید بر تئوری نحو فضا. نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی. 59، 58-31.
225 قلمبردزفولی، مریم؛ جباری، عاطفه؛ مرادی نسب، حسین؛ نیکخواه شهمیرزادی، محمود. (1402). بررسی تغییرات شاخص‌های کیفی مسکن مرتبط با روش چیدمان فضا (از دوره قاجار تا به امروز). هویت شهر.56، 38-21.
23. لاواین دورتینگ، پولیین. (1382). شرکت‌های شرکت نفت ایران و انگلیس در خوزستان، مطالعه‌ای درباره تاریخ شهرک نشینی (1908-1951)، (ترجمه: بشیریاقمورلی). تاریخ روابط خارجی. 15، 209-199.
24. لهسایی زاده، عبدالعلی.(1385). جامعه شناسی آبادان. تهران: انتشارات کیان مهر.
25. مردانی، علی. (1399). تحلیلی بر کالبد مسکن در شرکت شهرهای نفت ایران و انگلیس(نمونه موردی: محله بریم آبادان). معماری شناسی. 17، 13-1.
26. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی. (1399). آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله (استاندارد 2800)
27. منصوری، امیر؛ سلطان قرائی، صبا؛ سینگری، مریم. ( 1402). نحو منظر، سنجش منظر با شاخص منظرین. منظر. 62، 27-20.
28. منصوری، امیر؛ فرشیدی، محمد؛ میرشاهزاده، شروین. (1402). بررسی توانمندی نحوفضا در شناخت نظام فضایی- اجتماعی مسکن معاصر، نمونه موردی: خانه های تک واحدی اصفهان. باغ نظر. 119، 22-5.
29. مهستی، پیام. (1382). از پارسوماش تا مسجدسليمان. جستارهاي شهرسازي. 7، 28-24.
30. British Petroleum Archive. (1908). No 1. M.1 discovery well, Masjid-i-Sulaiman, South Iran, showing equipment used when the well was drilled in 1908.British Petroleum (Archival Document), Historical Documents Section, Document Code ARC178503-001.
31. British Petroleum Archive. (1919). A corner of a Housing Estate at Masjid-i-Sulaiman. British Petroleum ( Archival Document), Historical Documents Section, Document Code ARC36523-036.
32. Hillier, B. (2007). Space is the machine: aconfigurationaltheory of architecture. England: University of Cambridge.
33. Hillier, B., penn, A., hanson, J., Grajewski, T. (1993). Natural Movement: Or, Configuration and Attraction in Urban Pedestrian Movement. Environment and Planning B Planning and Design. 20, 29-66.
34. Lin, S., li, Z. (2017). Residential satisfaction of migrants in wenzhou, an ordinary city of china. Habitat international. 66, 76-85.
35. Maclean, L., Salama, A. (2019). Towards a context specific and multidimensional quality of urban life model. open house international. 44, 25-33.
36. Memar dezfuli, S., mazhari, M I. (2022). Explaining the concepts of organizing desirable housing in the corporate town(case study: newsite and bargh residential complexes). International journal ofarchitecturaland urban development. 12, 67-84.
37. Mortaheb, Reza. (2020). Building the petro-polis oil capitalism imperialism, and the making of abadan, 1908-1933. Doctoral thesis of philosophy in urban systems. New Jersey Institute of Technology, and Rutgers, The State University of New Jersey – Newark.
38. Naghizadeh, M., Ghalambordezfuli, M., Majidi, H. (2018). Comparative Study of the Impact of Location on the Cons tructive Components of Housing Quality in the Mind of the Residents (Case Study: Shahrak-e-Gharb Neighborhood and Monirieh Neighborhood). International Journal of Architecture and Urban Development. 8(1), 45-52.
39. Sadat Ziaei, B., ghoddusifar, H., bazrafkan, K. (2022).xplaining the Ratio of Flexibility and Spatial Organization in Housing with Space Syntax Method; Case Study: Atisaz, Mahan, and Hormozan Residential Complexes. Armanshahr architecture and urban development. 38, 89-102.
40. Sarkhosh, Rezvan. (2018). Shaping Ahwaz' transnational oil modernity; at the crossroads of oil flows and international planning exchanges. Proceedings International Planning History Society. 18, 160-171.
41. Sarkhosh, Rezvan. (2024). Navigating a Petroleumscape Shaping transnational oil modernity at the crossroads of global flows and local territories. Doctoral thesis. at Delft University of Technology.
42. Shieh, E., sharifi, A., rafieian, M. (2011). Identification of factors that assure quality of residential environments, using environmental assessment indices: a comparative study of two of tehran’s neighborhoods (zafaranieh and khaniabad). International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning. 21, 119-132.
43. Tan, J., Zhang, P., Lo, K., Li, J., Liu, S. (2016). The urban transition performance of resource – based cities in northeast china. Journal of sustainability. 8(10), 1-17.
44. Yamu , C., Van nes, A., Garau, C. (2021). Bill Hillier's Legacy: Space Syntax—A Synopsis of Basic Concepts, Measures, and Empirical Application. Sustainability. 13(6),1-25.