گونه‌بندی كاخ‌های صفويه و تبيين نقش شاه سليمان صفوی در گسترش كوشك‌های تفريحی شهر اصفهان
محورهای موضوعی : معماریاميرمحمد چنگيزی محمدی 1 , زینب طالبی 2 * , ناصر جدیدی 3
1 - گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، نجف‌آباد، ایران.
2 - گروه شهرسازي، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، نجف‌آباد، ایران.
3 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف‌آباد، ایران.
کلید واژه: شاه سلیمان, اصفهان, حرم‌سرای دولت‌خانه مبارکه نقش‌جهان, تالار اشرف, کاخ هشت‌بهشت, تخت سلیمان اصفهان.,
چکیده مقاله :
این پژوهش به بررسی تأثیرات معماری و شهرسازی شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۵-۱۰۷۷ ق) در اصفهان می‌پردازد که یکی از مهم‌ترین دوره‌های تحول کالبدی این شهر است. برخلاف اسلاف خود، شاه سلیمان به‌جای تأکید بر فضاهای عمومی و نمایشی، تمرکز خود را بر توسعه فضاهای خصوصی، حرم‌سراها و کوشک‌های تفریحی معطوف کرد. تغییرات معماری شامل ایجاد باغ‌های اختصاصی، خیابان‌های خصوصی و حصر فضاهای عمومی به نفع اهل حرم بود که تأثیر عمیقی بر ساختار اجتماعی و فضایی شهر گذاشت. این مطالعه با روش تفسیری-تاریخی و تحلیل منابع تاریخی، رابطه معناداری میان شخصیت شاه و این دگرگونی‌ها را آشکار می‌کند. نتایج نشان می‌دهد که تمایلات شخصی شاه، ازجمله زندگی حرم‌محور و تمایل به تفریحات خصوصی، باعث تغییرات بنیادی در سازمان فضایی اصفهان شد. این تغییرات، اگرچه در راستای نیازهای دربار بود، اما فضاهای عمومی شهر را محدود کرده و هویت شهرسازی اصفهان را در دوره صفوی متحول ساخت.
.
One of the topics that has not been investigated so far is the role of Shah Suleiman in the architectural transformations and urban planning of Safavid Isfahan. Although, until today, articles and books have also addressed the issue of construction during the era of Shah Suleiman, what has not been carefully studied is how Shah Suleiman, with his unique personality, played a role in the architecture and urban planning of Isfahan. This article aims to get to know Shah Suleiman by examining the primary sources and the historical-interpretive method, which is one of the well-known methods of architectural research, and then, based on his personality, to clarify the role of Shah Suleiman in the architectural transformations and urban planning of Isfahan. On the other hand, the Safavid kings could play a role in architecture and urban planning in different ways. By transforming the physical characteristics of architectural and urban spaces, urban events, and social context, especially the context of minority neighborhoods, and influencing some urban areas such as monasteries, coffeehouses, etc., and with their presence in the city and other issues, they were effective in the transformation process of the city, especially the capital. It should not be forgotten that each Safavid king influenced Isfahan differently than Shah Abbas I because of their politics and character. In this article, due to the limitations, only the physical transformations, which mainly included the construction of recreational booths for the harem and the way of using these booths as large urban preserves, have been limited. Other cases, especially the changes in some urban spaces such as coffee houses, etc., which are noticeable in this period, have been ignored. First, by using primary sources, an attempt was made to identify the personality and characteristics of Shah Suleiman, the causes of the formation of this personality, and his other characteristics, and then, by knowing the architectural works and the way the presence of Shah Suleiman in the city was based on historical sources and in a descriptive-analytical way, the relationship between the personality of Shah Suleiman and his actions in the city of Isfahan was clarified. At first glance, although the physical characteristics of the city of Isfahan did not change much at the beginning and end of Shah Suleiman's reign, this city became a somewhat different place. From a general perspective, it can be seen that King Suleiman, who loved living in a harem, turned the city of Isfahan into a place like a big harem as much as he could. First, he brought his women to the harem-like city with many long preserves. Men over seven had to stay away from the neighborhoods, where they sometimes stayed for more than two weeks so that the king could walk around the city's neighborhoods with his women. Places where ordinary young girls tried to make themselves one of the king's many wives in this big harem so that they could benefit from the benefits of this marriage
آقاشریفیان اصفهانی، حمید. (۱۳۹۴). پردیس هشت‌بهشت: بررسی رازوری کاخ هشت‌بهشت. حمید آقاشریفیان اصفهانی، هوشمند نفریان. اصفهان.
اسکندری، آراد. (۱۳۹۷). معماری ایرانی در عصر صفوی. قم: انتشارات پور‌صائب.
اعتمادالسلطنه، م‍حمدحسن ب‍ن ع‍ل‍ی. (۱۳۶۳-۱۳۶۷). تاریخ منتظم ناصری. (تصحیح محمد اسماعیل رضوانی). تهران: دنیای کتاب.
ام‍ب‍رس‍ز، نیکلاس نیکلاس. (۱۳۷۰). تاریخ زم‍ی‍ن ل‍رزه‌ه‍ای ایران. (اب‍وال‍ح‍س‍ی‍ن رده، مترجم؛ ن. ن. ام‍ب‍رس‍ز، چ. پ. م‍ل‍وی‍ل). تهران: آگ‍اه. (نشر اصلی ۱۹۵۱).
بابایی، سوسن. (۱۳۹۸). اصفهان و کاخ‌هایش: کشورداری، تشیع و معماری بزم در آغاز دوران ایران مدرن. (مصطفی امیرس، مترجم؛ ویراستار علیرضا جاوید). تهران: فرهنگ جاوید. (نشر اصلی ۲۰۰۸).
بدر، عاصفه. (۱۳۹۸). چهلستون: از کاخ تا موزه. (تولید محتوا و مدیریت تولید مرکز اصفهان‌شناسی و خانه ملل، [سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان]). اصفهان: سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان.
بهشتی، سید محمد. (آلادپوش، سارا). (۱۳۹۵ بهار و تابستان). باغ تاریخی عباس‌آباد نطنز. پژوهش‌نامه کاشان، شماره هشتم (پیاپی ۱۶)، ۳-۳۱.https://sh-kashan.kashanu.ac.ir/article_110945_b34c192a14a8211a0f0fa5b129d8a0f0.pdf
ت‍اورن‍ی‍ه، ژان ب‍ات‍ی‍س‍ت. (۱۳۶۳). سفرنامه ت‍اورن‍ی‍ه. (اب‍وت‍راب ن‍وری، مترجم؛ با ت‍ج‍دی‍دن‍ظر ک‍ل‍ی و تصحیح حمید ش‍ی‍ران‍ی). تهران: س‍ن‍ائ‍ی؛ اصفهان: کتابفروشی تایید. (نشر اصلی ۱۶۸۹).
جکسون، پیتر و لاکهارت، لارنس. (۱۳۹۳). تاریخ ایران کمبریج: دوره‌ی صفوی (تیمور قادری، مترجم؛ (قسمت دوم) (جلد 6)). تهران: مهتاب. (نشر اصلی ۱۹۸۶)
جملی کارری، جووانی فرانچسکو. (۱۳۴۸). سفرنامه کارری. (عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، مترجمان). تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربايجان شرقی. (نشر اصلی ۱۷۲۵).
ج‍ن‍اب‌‌اص‍ف‍ه‍ان‍ی، ع‍ل‍ی. (۱۳۷۶). الاص‍ف‍ه‍ان. (ن‍وش‍ت‍ه م‍ی‍رس‍ی‍دع‍ل‍ی و ژان شاردن؛به ک‍وش‍ش م‍ح‍م‍درض‍ا ری‍اض‍ی؛ [ب‍رای] م‍ع‍اون‍ت معرفی و آموزش سازمان میراث فرهنگی ک‍ش‍ور). تهران: سازمان میراث فرهنگی ک‍ش‍ور (پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه)، م‍ع‍اون‍ت معرفی و آموزش، اداره کل آموزش، انتشارات و ت‍ول‍ی‍دات فرهنگی.
چنگیزی‌محمدی، امیرمحمد. (۱۳۹۵). روند تغییرات شهری اصفهان در دوره صفویه از آغاز دوره شاه صفی تا پایان دوره شاه عباس دوم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
حسنی، امیر. (۱۳۹۷). آشنایی با سبک معماری اصفهانی. دلیجان: انتشارات بهریار.
حسینی، عبدالحسین. (بی‌تا). وق‍ای‍ع ال‍س‍ن‍ی‍ن و الاع‍وام: گ‍زارش‍ه‍ای س‍ال‍ی‍ان‍ه از اب‍ت‍دای خ‍ل‍ق‍ت تا سال ۱۱۹۵ ه‍ج‍ری. (ب‍ت‍ص‍ح‍ی‍ح م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر ب‍ه‍ب‍ودی) تهران: بی‌جا.
حسینی سوانح‌نگار تفرشی، ابوالمفاخر‌بن فضل‌الله. (۱۳۸۸). تاریخ شاه‌صفی (تاریخ تحولات ایران در سالهای ۱۰۳۸ - ۱۰۵۲ ھ.ق.) به انضمام مبادی تاریخ زمان نواب رضوان‌مکان (شاه‌صفی) تاریخ تحولات ایران در سالهای ۱۰۳۸-۱۰۴ ه.ق. (مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام‌نژاد). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
دره‍وه‍ان‍ی‍ان، ه‍اروت‍ون. (۱۳۷۷). تاریخ ج‍ل‍ف‍ای اصفهان. (ل‍ئ‍ون م‍ی‍ن‍اس‍ی‍ان، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی م‍وس‍وی ف‍ری‍دن‍ی، مترجمان). اصفهان: نشر زن‍ده‌رود، نقش خورشید. (نشر اصلی ۱۳۷۷).
رضازاده اردبیلی، مجتبی. (ثابت فرد، مجتبی). (بهار ۱۳۹۲). بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی مطالعه موردی: قصر خورشید و هندسه پنهان آن. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، ۱۸ (۱)، ۲۹-۴۴. http://noo.rs/2ZPGV
س‍ان‍س‍ون. (۱۳۴۶). سفرنامه س‍ان‍س‍ون: وض‍ع ک‍ش‍ور ش‍اه‍ن‍ش‍اه‍ی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی، تحقیق و مطالعه دق‍ی‍ق درباره آداب و اخ‍لاق و ح‍ک‍وم‍ت ایران. (ت‍ق‍ی ت‍ف‍ض‍ل‍ی، مترجم). تهران: ابن‌سینا. (نشر اصلی ۱۶۹۵).
سپنتا، عبدالحسین. (تیر و مرداد ۱۳۴۳). هشت‌بهشت و تالار اشرف. ارمغان. دوره سی و سوم - شماره 4 و 5 (7 صفحه - از 153 تا 159). http://noo.rs/rHAKh
سمسار، محمد حسن؛ سراییان، فاطمه. (۱۳۸۲). کاخ گلستان (آلبوم خانه): فهرست عکس‌های برگزیده عصر قاجار. تهران: کتاب آبان.
شاردن، ژان. (۱۳۷۲–۱۳۷۵). سفرنامه شاردن. (۵ جلد). (اقبال یغمایی). تهران: توس.
ش‍ج‍اع، ع‍ب‍دال‍م‍ج‍ی‍د. (۱۳۸۴). زن، س‍ی‍اس‍ت و حرمسرا در عصر صفویه. س‍ب‍زوار: ام‍ی‍دم‍ه‍ر.
صابری‌نسب، اعظم. (۱۴۰۱). شورای حرمسرا در عصر صفویه. قم: وثوق.
ص‍ارم‍ی، ح‍م‍ی‍درض‍ا؛ پریزادی، طاهر؛ و خداشناس، مهدی. (۱۳۹۶). اصول معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی با تاکید بر مکتب اصفهان. تهران: اول و آخر.
عالمی، مهوش. (زمستان ۱۳۹۰). نماد پردازی در باغ ایرانی؛ حس طبیعت در باغ های سلطنتی صفوی. منظر. شماره 17، 8 صفحه - از 6 تا 13.http://noo.rs/AkOEB
کیانی، محمد یوسف. (۱۳۶۶) معرفی یک نسخه خطی موزه بریتانیا: کاروانسراهای میدان نقش‌جهان و بازار اصفهان معرفی و نقد. اثر شماره 21،۸ صفحه - از 144 تا 151. http://noo.rs/3zZ1v
کمپفر، انگلبرت. (۱۳۶۳). سفرنامه کمپفر. (کیکاوس جهانداری، مترجم). تهران: خوارزمی.
گ‍ال‍دی‍ری، اوژن‍ی‍و. (۱۳۶۲). ع‍ال‍ی‍ق‍اپ‍و (تع‍ب‍دال‍ل‍ه ج‍ب‍ل‌ع‍ام‍ل‍ی، مترجم). تهران: سازمان م‍ل‍ی ح‍ف‍اظت آثار باستانی ایران.
گروت، لیندا؛و وانگ، دیوید. (۱۳۸۴) روش‌های تحقیق در معماری. (علیرضا عینی‌فر، مترجم). تهران: دانشگاه تهران. موسسه انتشارات. (نشر اصلی ۲۰۰۲).
ماهوان، احمد. (۱۳۸۳). تاریخ مشهد الرضا علیه‌السلام. مشهد: ماهوان.
متی، رودل‍ف پی. (۱۳۹۳). ایران در بحران: زوال صفویه و سقوط اصفهان. (حسن افشار، مترجم). تهران: نشر مرکز. (نشر اصلی ۲۰۱۲).
مستوفی، محمدمحسن. (۱۳۹۹). زبدة التواریخ. (بهروز گودرزی). تهران: سخن.
منصوری، انوشه. (۱۳۸۴). چهلستون (کتاب سال ۸۳ - ۸۴ ان‍ج‍م‍ن م‍ف‍اخ‍ر معماری ایران). مشهد: نخست.
م‍ی‍رش‍ی‍ری، ل‍ی‍لا. (۲۵ مرداد ۱۳۸۳) ع‍م‍ارت رک‍ی‍ب خانه ن‍م‍ای‍ش‍گ‍اه آثار تاریخی ه‍ن‍ری. اطلاع‍ات، ص ۷.
ن‍ص‍رآب‍ادی، م‍ح‍م‍دطاه‍ر. (بی‌تا). ت‍ذک‍ره ن‍ص‍رآب‍ادی: م‍ش‍ت‍م‍ل بر ش‍رح‌ح‍ال و آثار ق‍ری‍ب ه‍زار ش‍اع‍ر عصر صفوی. تهران: بی‌جا.
ن‍ص‍ی‍ری، م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ب‍ن زی‍ن‌ال‍ع‍اب‍دی‍ن. (۱۳۷۳). دس‍ت‍ور ش‍ه‍ری‍اران (سالهای ۱۱۰۵ تا ۱۱۱۰ ه. ق. پ‍ادش‍اه‍ی شاه س‍ل‍طان ح‍س‍ی‍ن صفوی). (به ک‍وش‍ش م‍ح‍م‍دن‍ادر ن‍ص‍ی‍ری‌‌م‍ق‍دم). تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
ن‍وائ‍ی، عبدالحسین. (۱۳۶۰). اسناد و م‍ک‍ات‍ب‍ات س‍ی‍اس‍ی ایران از سال ۱۰۳۸ تا ۱۱۰۵ ه. ق ه‍م‍راه با ی‍ادداش‍ت‍ه‍ای ت‍ف‍ص‍ی‍ل‍ی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
وال‍ه اصفهانی، م‍ح‍م‍دی‍وس‍ف. (۱۳۸۰). ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (۱۰۳۸ - ۱۰۷۱ ه. ق) (ح‍دی‍ق‍ه ش‍ش‍م و ه‍ف‍ت‍م از روض‍ه هشتم) خ‍ل‍د ب‍ری‍ن. (تصحیح و ت‍ع‍ل‍ی‍ق و ت‍وض‍ی‍ح و اض‍اف‍ات م‍ح‍م‍درض‍ا ن‍ص‍ی‍ری). تهران: ان‍ج‍م‍ن آثار و م‍ف‍اخ‍ر فرهنگی
وح‍ی‍د ق‍زوی‍ن‍ی، م‍ح‍م‍دطاه‍رب‍ن ح‍س‍ی‍ن. (۱۳۸۳). تاریخ ج‍ه‍ان آرای ع‍ب‍اس‍ی. (مقدمه، تصحیح و ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات س‍ع‍ی‍د م‍ی‍رم‍ح‍م‍د ص‍ادق؛ زی‍رن‍ظر اح‍س‍ان اش‍راق‍ی(. تهران: پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه علوم انسانی و م‍طال‍ع‍ات فرهنگی.
هنرفر، لطف الله. (۱۳۹۳). گنجینه آثار تاریخی اصفهان: آثار باستانی و الواح و کتیبه‌های تاریخی در استان اصفهان. (ویراستاران مجید شمس‌الدین، علیرضا محمدی میلاسی). اصفهان: خاموش.
هنرفر، لطف الله. (تیر ۱۳۵۱). هشت‌بهشت اصفهان. هنر و مردم شماره 117،15 صفحه - از 2 تا 16.
همایون، غلامعلی. (۱۳۴۸). اسناد مصور اروپائیان از ایران از اوایل قرون وسطی تا اواخر قرن هیجدهم، (۲ ج). تهران: دانشگاه تهران.
ی‍اوری، ح‍س‍ی‍ن؛ و باوفا، رقیه. (آذر ۱۳۹۰). اصفهان باغ آسمان: سیری در حکمت معماری اسلامی و تزیینات وابسته به آن در دوره صفویه (با تأكيد بر معماری اسلامی اصفهان در دوره مذكور). تهران: سیمای دانش.
یوسف جمالی، محمد کریم (حیدری، زینب). (بهار ۱۳۹۲). تبیین و بررسی اوضاع فرهنگی و معماری ایران در زمان شاه سلیمان صفوی. پژوهش های علوم انسانی، سال چهارم - شماره 19 (24 صفحه - از 103 تا 126 ).http://noo.rs/QHLLO
Brun,Corneille le. (1720). Voyage to the Levant and Travels into Moscovy, Persia, and the East Indies (English translation, London: printed for A. Bettesworth and C. Hitch, S. Birt, C. Davis, J. Clarke, S. Harding D. Browne, A. Millar, J. Shuckburgh, and T. Osborne.
Bembo, Ambrosio. (2005). Viaggio e Giornale per Parte dell’Asia di quattro anni incirca fatto da me Ambrosio Bembo nobile veneto [1671-1675]. Designi di Joseph Guillaume Grelot. Édition du texte et notes de A. Invernizzi, Torino: CESMEO.
Chardin, Jean. (1670). Voyages de Mr. Le Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient. Paris: Le Normant.
Flandin, Eugene Napoleon.1851. Voyage en Perse de m.m[Book]\ Eugene Flandin peintre, et Pascal Coste architecte. Paris: Gide et J. Baudry.
Kaempfer, Engelbert (1984). Am Hofe des persischen Grosskönigs 1684-1685 Alte abenteuerliche Reise- und Entdeckungsberichte (Editor Walther Hinz). the University of Michigan: Thienemann.
Alaghehband, Fariborz.)2010). Ashraf Hall. https://www.360cities.net/image/ashraf-hall-03
Jubbadar, Ali Quli. (1660-1670). painting; calligraphy. https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1920-0917-0-295