شناسایی و اولویت‌بندی مؤلفه‌های ادراکی و درمانی نور روز در فضاهای آموزشی با بهره گیری از مدل‌سازی معادلات ساختاری

محورهای موضوعی : روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی

سید مهدی مداحی ¹ , رضا میرزائی ² , سحر محمدزاده ^{3 *}

1 - Khavaran Institute of higher education, Mashhad, Iran
2 - گروه معماری، واحد بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران
3 - دانشگاه دولتی بجنورد

تاریخ دریافت : 1404/01/19 تاریخ پذیرش : 1404/03/03 تاریخ انتشار : 1404/03/25

کلید واژه: نور روز, مولفه های ادراکی نور روز, مولفه های درمانی نور روز, فضاهای آموزشی, مدل‌سازی معادلات ساختاری (SEM),

چکیده مقاله :

نور روز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر کیفیت فضاهای آموزشی، تأثیرات گسترده‌ای بر ابعاد ادراکی و درمانی کاربران دارد. هدف پژوهش حاضر، شناسایی، مدل‌سازی و اولویت‌بندی مؤلفه‌های ادراکی و درمانی نور طبیعی در فضاهای آموزشی مدارس است. برای دستیابی به این هدف، ابتدا شاخص‌ها و زیرشاخص‌های مرتبط با نور روز از طریق مرور ادبیات نظری و مطالعات میدانی گردآوری شد. سپس، به‌منظور تحلیل ساختاری، از مدل‌سازی معادلات ساختاری (SEM) در نرم‌افزارهای SmartPLS و AMOS استفاده گردید. شاخص‌های برازش نظیر  GOF=0.92، CFI=0.958، RMSEA=0.060 ، نشان‌دهنده برازش قوی مدل مفهومی در هر دو بعد ادراکی و درمانی بودند. تمام بارهای عاملی نیز معنادار و بالاتر از 0.7 گزارش شد که بیانگر روایی همگرا و پایایی بالای سازه‌ها است.

در مرحله بعد، به‌منظور تعیین اولویت و وزن‌دهی مؤلفه‌ها، از روش تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) بهره گرفته شد. یافته‌ها نشان داد که در بعد ادراکی، مؤلفه‌ی مود یا حس ‌و حال (با وزن 0.17) بیشترین اهمیت را دارد و پس از آن تمرکز و خلاقیت و  تأثیر بر فعالیت‌های روزمره  قرار می‌گیرند. در بعد درمانی نیز، مؤلفه‌ی تولید سروتونین  (با وزن 0.14) در جایگاه نخست قرار گرفت و مؤلفه‌های  تنظیم چرخه خواب  و  درمان افسردگی  در رتبه‌های بعدی قرار دارند. تحلیل حساسیت برای مؤلفه‌های کلیدی نشان داد که اولویت‌بندی به‌ویژه در بعد درمانی از پایداری نسبتاً مناسبی برخوردار است.

این پژوهش همچنین بر تأثیرات ترکیبی نور روز در ابعاد شناختی، رفتاری و فیزیولوژیکی دانش‌آموزان تأکید دارد. علاوه بر بهبود ادراک فضایی، تعاملات اجتماعی و خلق‌وخو، نور طبیعی با تنظیم ریتم‌های بیولوژیک بدن، نقش مؤثری در کاهش استرس، بهبود خواب و افزایش بهره‌وری ذهنی ایفا می‌کند. چنین رویکردی به طراحی فضاهای آموزشی کمک می‌کند تا علاوه بر تأمین نیازهای عملکردی، به نیازهای روانی و سلامت کاربران نیز پاسخ دهند.

چکیده انگلیسی:

Daylight is considered one of the most important factors influencing the quality of educational spaces, with extensive impacts on users’ perceptual and therapeutic dimensions. This study aims to identify, model, and prioritize the perceptual and therapeutic components of natural daylight in school environments.

To achieve this goal, related indicators and sub-indicators were collected through a review of theoretical literature and field studies. For structural analysis, Structural Equation Modeling (SEM) was applied using SmartPLS and AMOS software. Fit indices such as GOF = 0.92, CFI = 0.958, and RMSEA = 0.060 indicated a strong fit of the conceptual model in both perceptual and therapeutic dimensions. All factor loadings were significant and above 0.7, confirming strong construct validity and reliability.

In the next phase, the Analytic Hierarchy Process (AHP) was used to determine the weight and priority of each component. The findings showed that in the perceptual dimension, mood or emotional state (weight = 0.17) had the highest priority, followed by focus and creativity and impact on daily activities.” In the therapeutic dimension, “serotonin production ranked first (weight = 0.14), with “sleep cycle regulation and depression treatment” in the next positions. Sensitivity analysis confirmed that prioritization, especially in the therapeutic dimension, showed relatively stable outcomes.

This research also highlights the combined effects of daylight on students’ cognitive, behavioral, and physiological health. In addition to enhancing spatial perception, social interaction, and emotional well-being, natural daylight helps regulate biological rhythms, reduce stress, improve sleep quality, and boost mental productivity.

Such an approach supports educational space design that responds not only to functional requirements but also to the psychological and health-related needs of users.

منابع و مأخذ:

1. اسکندری، آناهیتا، فهیمه معتضدیان، احمد میرزا کوچک خوشنویس، (1402). رهیافت مولفه‌های زیبایی شناسی هنر معماری در فضای‌آموزشی همکاری محور از منظر کودکان پیش دبستانی، نشریه بنیان‌های حکمی - فلسفی هنر ایرانی، 2(3)، 243-256.
2. تابان، محسن، علی اسلامی مقدم، (1400). تعیین تاثیر نور طبیعی بر میزان رضایتمندی دانش‌آموزان از فضای‌آموزشی، مجله شهرسازی ایران، 4(7)، 288-300.
3. طبیبیان، سید حسام الدین، فرح حبیب، سید امیرحسین گرکانی، (1398). رویکردی تحلیلی بر کیفیت نور طبیعی در فضای گنبدخانه مسجد مدرسه سپهسالار (شهید مطهری)، فصلنامه نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی، 9(4)، 245-256.
4. قربانی جابری، فاطمه، افسانه انصاری جابر، فاطمه جعفر پور، فاطمه حیدری، زهره شکیبائی، محمدرضا نیک منش، (1401). تاثیرات نور و روشنایی فضای آموزشی بر یادگیری دانش آموزان (مطالعه موردی: دبستان دخترانه فاطمیه صفاشهر)، نشریه پژوهش در مهندسی عمران و معماری ایران، 7(24)، 43-51.
5. Aranow, C. (2011). Vitamin D and the immune system. Journal of Investigative Medicine, 59(6), 881–886.
6. Byrne, B. M. (2016). Structural Equation Modeling with AMOS: Basic Concepts, Applications, and Programming (3rd ed.). Routledge.
7. Cajochen, C. (2007). Alerting effects of light. Sleep Medicine Reviews, 11(6), 453–464.
8. Hair, J. F., Hult, G. T. M., Ringle, C., & Sarstedt, M. (2022). A Primer on Partial Least Squares Structural Equation Modeling (PLS-SEM) (3rd ed.). Sage Publications.
9. Hamelin, G., Viviers, S., Litalien, D., & Boulet, J. (2023). Bringing light to school counselors’ burnout: the role of occupational identity suffering. International Journal for Educational and Vocational Guidance, 23(3), 741-761.
10. Haridi, I., Aiche, M., & Abd El Djalil Hamdaoui, K. Z. (2022). The effect of natural light, on the quality of visual comfort in the reading rooms. A case study of the Lrbi Ben Mhidi University library in oum el Bouaghi, Algeria. International Journal of Innovative Studies in Sociology and Humanities, 7(10), 143-153.
11. Higuchi, S., Lin, Y., Qiu, J., Zhang, Y., Ohashi, M., Lee, S. I.,... & Yasukouchi, A. (2021). Is the use of high correlated color temperature light at night related to delay of sleep timing in university students? A cross-country study in Japan and China. Journal of physiological anthropology, 40(1), 7.
12. Holick, M. F. (2007). Vitamin D deficiency. New England Journal of Medicine, 357(3), 266–281.
13. Ishizaka, A., & Labib, A. (2011). Review of the main developments in the analytic hierarchy process. Expert Systems with Applications, 38(11), 14336–14345.
14. Küller, R., Ballal, S., Laike, T., Mikellides, B., & Tonello, G. (2006). The impact of light and colour on psychological mood: a cross-cultural study of indoor work environments. Ergonomics, 49(14), 1496–1507.
15. Leonik, S., & Smoczok, M. (2022). Short-and long-term effects of seasonal daylight saving time and Polish students’ attitude towards it. Family Medicine & Primary Care Review, 24(1).
16. Qian, C., Hu, K., Li, J., Li, P., & Lu, Z. (2021). The effect of light scattering in stereolithography ceramic manufacturing. Journal of the European Ceramic Society, 41(14), 7141-7154.
17. Saaty, T. L. (2008). Decision making with the analytic hierarchy process. International Journal of Services Sciences, 1(1), 83–98.
18. Wakui, N., Matsuoka, R., Togawa, C., Ichikawa, K., Kagi, H., Watanabe, M.,... & Machida, Y. (2023). Effectiveness of displaying traffic light food labels on the front of food packages in Japanese university students: a randomized controlled trial. International Journal of Environmental Research and Public Health, 20(3), 1806.
19. Yunitsyna, A., & Toska, A. (2023). Evaluation of the Visual Comfort and Daylight Performance of the Visual Art Classrooms. Journal of Daylighting, 10(1), 117-135.