کد مقاله : GJTS-2304-1462 (R1) بازدید : 160 صفحه: 133 - 150

نوع مقاله: پژوهشی

آسیب شناسی عملکرد دفاتر بازآفرینی در فضاهای گردشگری مطالعه موردی دفاتر تسهیلگری مناطق پیرامون حرم مطهر در شهر مشهد

محورهای موضوعی : مربوط به گردشگری

امین فعال جلالی ¹ , آرزو فعال جلالی ² , زینب اباصلتیان نائینی ³

1 - دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد ژئومورفولوژی دانشگاه حکیم سبزواری
3 - 3- دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1401/08/08 تاریخ پذیرش : 1402/09/15 تاریخ انتشار : 1403/02/04

کلید واژه: دفاتر تسهیلگری شهری, بافت تاریخی, بازآفرینی, تحلیل خوشه ای, گردشگری,

چکیده مقاله :

بناها و بافت های تاریخی محلی برای انتقال پیام فرهنگ و تمدن هستند. فضاهای تاریخی، گویای آن است که همواره نگهداری و مرمت و توسعه بناهای تاریخی در حال انجام بوده است. بافت پیرامونی اطراف حرم مطهر در شهر مشهد، با دارا بودن آثار تاریخی و مذهبی ارزنده ای از جمله خانه های تاریخی، مساجد و... به علت قرار گیری در میان بافت فرسوده از مشکلات چون دید و منظر، مقاومت، دسترسی، نارسایی های مربوط به بافت فرسوده در زمینه تأسیسات شهری، عدم استحکام ابنیه و ... رنج می برند و نیازمند بازآفرینی هستند که این اقدام علیرغم تاسیس دفاتر بازآفرینی در محدوه مورد مطالعه توفیق چندانی برای حفظ و نگهداری از این آثار تاریخی به جای آورده نشده است. هدف پژوهش آسیب شناسی عملیاتی دفاتر تسهیلگری در محدوده بافت مرکزی شهر مشهد با تاکید بر گردشگری است. محدوده پژوهش بافت پیرامونی حرم مطهر در شهر مشهد بوده و روش آن کمی و کیفی بر اساس مصاحبه های انجام شده می باشد و مخاطبان از بین مدیران دفاتر تسهیلگری و همچنین مدیران بازآفرینی به تعداد 28 نفر انتخاب شدند. نتایج نشان داد دانش بازآفرینی کارشناسان و سایر دستگاه‌ها با ضریب اهمیت 184/0، نگاه بخشی مدیریت شهری به گردشگری ضریب 110/0، ضعف در منابع مالی بازآفرینی با ضریب 099/0، ضعف در تخصص کارشناسان بازآفرینی با ضریب 095/0، عدم تمایل به همکاری دستگاه‌ها با ضریب وزنی 086/0 و ضعف در نظام ارزیابی سازمان بازآفرینی به ترتیب اولویت به عنوان مهمترین عوامل آسیب‌شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله در مناطق پیرامونی حرم شناخته شدند.

چکیده انگلیسی:

Historical contexts serve as significant carriers of ancient heritage, conveying cultural and civilizational messages across generations. The surroundings of the holy shrine in Mashhad boast valuable historical and religious landmarks such as historic houses, mosques, gardens, and caravanserais. However, due to their integration within aging urban fabric, these sites face challenges including visual degradation, structural integrity issues, accessibility constraints, and deficiencies in urban infrastructure. Despite the establishment of regeneration offices, efforts to preserve and maintain these sites have not been entirely successful. This research aims to assess the operational pathology of facilitation offices, particularly focusing on tourism, within the central fabric surrounding the holy shrine. The study employs a mixed-method approach, combining qualitative interviews conducted between 1401-1402 with 28 managers of facilitation offices. Findings highlight critical factors contributing to operational pathology, including the knowledge of urban regeneration experts and related entities (coefficient of importance = 0.184), urban management's perspective on tourism (coefficient = 0.110), financial resource inadequacies within regeneration organizations (coefficient = 0.099), expertise deficiencies among regeneration experts (coefficient = 0.095), reluctance to collaborate with other entities (coefficient = 0.086), and weaknesses in the evaluation system of regeneration organizations. These results prioritize key areas requiring intervention for enhancing the performance of neighborhood development offices in the vicinity of the holy shrine.

منابع و مأخذ:

1. احمد صفاری، الف. 1397. بازآفرینی مفهوم بافت شهری در قزوین. مطالعات باستان شناسی پارسه، 2(5): 95-110.
2. آریانا، الف.، محمدی، م.، و کاظمیان، غ. 1397. مدل مدیریت تعارض ذینفعان بازآفرینی شهری برپایه حکمروایی همکارانه. نامه معماری و شهرسازی، 11(21 ): 123-143.
3. پیوسته گر، یو.، محمد دوست، س.، حيدري، رحیمی، ع. 1396. ذهنيت سنجي در خصوص عملكرد دفاترتسهيلگري بافت‌هاي فرسوده شهري درفرايند بازآفريني شهري جامع پايدار(نمونه موردي دفاتر تسهيلگري كلان شهر شيراز). نشريه پژوهش و برنامه ريزي شهري، 8 (30): 225-244.
4. تاجر، ع.، سعادتی وقار، پ.، رباطی، حیدری، م. 1396. نقش پیکره بندی فضایی در اجتماع پذیری سکونتگاه‌های غیر رسمی مطالعه موردی محله حصار شهر همدان، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، 26 (1): 72-57.
5. تقوایی، م.، طاهری، الف. 1399، بررسی تاثیر بازآفرینی شهری بر گردشگری شهری (مطالعه موردی منطقه سه شهر اصفهان)، نشریه: مطالعات مدیریت شهری، 12(41)، 17-27.
6. جودی پیرانفر، م. 1394. آسیب شناسی دفاتر خدمات نوسازی محله، معاونت مطالعات و برنامه ریزی مدیریت، امور اجتماعی و فرهنگی مدیریت مطالعات و برنامه ریزی امور اجتماعی و فرهنگی، دانش شهر، 30 (1): 42-1.
7. حقیقت نائینی، غ.، فراهانی، ح.، فنائی، س. 1401. آسیب‌شناسی برنامه‌های بازآفرینی شهری از منظر سلامت روانی: بررسی دیدگاه خبرگان، تحقیقات جغرافیایی، جلد ۳۷ شماره ۳ صفحات ۳۳۷-۳۲۷.
8. رفیعیان، م. 1395. ماهیت، ظرفیت و آینده دفاتر محلی نوسازی(آسیب شناسی و ارائه راهکار)، چاپ اول، شهرداری تهران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران، 149-1.
9. رفیعیان، م.، بمانیان، رفیعیان، م. 1389. شناسايي پهنه‌هاي زمینه ساز توسعه خلاق بافت‌هاي فرسوده با رويکرد گردشگري در برنامه ريزي شهري نمونه موردي محله امامزاده يحیي، ناحیه 2 منطقه 12 شهرداري تهران.
10. سازمان نوسازی شهر تهران. 1395. تسهیلگری: تأسیس و راه اندازی دفاتر تسهیلگری نوسازی در بافت‌های فرسوده شهر تهران.
11. شاهی اردبیلی، ر. 1400. بررسی تاثیر سیاست بازآفرینی در ارتقاء بخشی به مطلوبیت و هویت شهری- مورد مطالعه منطقه 8 شهرداری مشهد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان خراسان رضوی، مرکز پیام نور مشهد.
12. شفیعی دارافشانی، ع. 1398. ارزیابی عملکرد مدیریت شهری در بازافرینی بافت‌های فرسوده شهری (نمونه مورد مطالعه:مناطق 3 و 7 اصفهان)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان اصفهان، مرکز پیام نور اصفهان.
13. شفيعي دستجردي، م.، صادقي، ن. 1396. بررسي تحقق پذيري طرح‌هاي بازآفريني بافت فرسوده شهري به روش تلفيقي تحليل شبکه اي- کارت امتيازي متوازن، نمونه موردي: بافت فرسوده زينبيه اصفهان، نشریه باغ نظر، 14 (46): 14-5.
14. شه سواری، ب. 1399. ارزیابی عملکرد مدیریت شهری در روند بازآفرینی بافت ناکارآمد منطقه ثامن مشهد (مطالعه موردی: قطاع یک)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان خراسان رضوی، مرکز پیام نور مشهد.
15. شهرداری مشهد، واحد خدمات شهرداری سازمان بازآفرینی شهری. 1401.
16. عبدود، م. 1400. بازآفرینی بافت تاریخی با رویکرد مکان‌سازی گردشگری (نمونه مطالعاتی: بخش مرکزی شهر ارومیه)، نشریه مطالعات طراحی شهری و پژوهشهای شهری، 3 (16)، 64-51.
17. کریم زاده، ع.، شهریاری، س.، و اردشیری، م. 1396. تبیین سیاست‌های فرهنگی تاثیرگذار بر بازآفرینی شهری فرهنگ محور (با تاکید بر تجارب بازآفرینی شهری استانبول ترکیه)، هویت شهر، 11(29 ): 95-106.
18. مرکز آمار کشور (1398)، فصل اول سرزمین، آب و هوا.
19. مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران. 1394. آسیب شناسی دفاتر خدمات نوسازی محله، دانش شهر شماره 300، معاونت مطالعات و برنامه ریزی مدیریت، امور اجتماعی و فرهنگی مدیریت مطالعات و برنامه ریزی امور اجتماعی و فرهنگی.
20. معاونت آمار و اطلاعات شهرداری مشهد، 1401.
21. نجفی، م.، رشادت جو، ح.، و استعلاجی، ع. 1398. نقش بازآفرینی شهری در زیست پذیری شهری (نمونه مطالعاتی: محله جاوید زنجان)، مطالعات مدیریت شهری، 11(40 )، 1-16.
22. Alizaehmoghadam, S., & Zakerian, M. (2019). Urban Recreation a Cultural Approach in Historical Textures (Case Study: Moses Beyki Historical Complex, Yazd, Iran). International Journal of Applied Arts Studies (IJAPAS), 4(1), 7-24.
23. Azpeitia Santander, A., Azkarate Garai-Olaun, A., & De la Fuente Arana, A. (2018). Historic urban landscapes: A review on trends and methodologies in the urban context of the 21st century. Sustainability, 10(8), 1-10.
24. Della Spina, L. (2019). Multidimensional assessment for “culture-led” and “community-driven” urban regeneration as driver for trigger economic vitality in urban historic centers. Sustainability, 11(24), 1-20.
25. Dixon, T., Otsuka, N., & Abe, H. (2011). Critical success factors in urban brownfield regeneration: an analysis of ‘hardcore’sites in Manchester and Osaka during the economic recession (2009–10). Environment and Planning A, 43(4), 961-980.
26. Elmqvist, T., Setälä, H., Handel, S. N., van der Ploeg, S., Aronson, J., Blignaut, J. N., ... & de Groot, R. (2015). Benefits of restoring ecosystem services in urban areas. Current opinion in environmental sustainability, 14, 101-108.
27. Lucci, P., Bhatkal, T., & Khan, A. (2018). Are we underestimating urban poverty?. World development, 103, 297-310.
28. Ramsey, E. (2017). Virtual Wolverhampton: Recreating the historic city in virtual reality. ArchNet-IJAR: International Journal of Architectural Research, 11(3), 42-57.
29. Schram-Bijkerk, D., Otte, P., Dirven, L., & Breure, A. M. (2018). Indicators to support healthy urban gardening in urban management. Science of the Total Environment, 621, 863-871.
30. Wagner, A. (2019). Recreating Cities as Bodies of Power, Knowledge and Space. International Journal for the Semiotics of Law-Revue internationale de Sémiotique juridique, 32, 527-531.

متن کامل:

آسیب شناسی عملکرد دفاتر بازآفرینی در فضاهای گردشگری

مطالعه موردی دفاتر تسهیلگری مناطق پیرامون حرم مطهر در شهر مشهد

چکیده

بناها و بافت های تاریخی درعین حالی که بیانگر گویای میراث کهن به شمار می روند، محلی برای انتقال پیام فرهنگ و تمدن میان نسل قدیم و جدید هستند. مروری بر فضاهای تاریخی، گویای آن است که همواره نگهداری و مرمت و توسعه بناهای تاریخی در حال انجام بوده ولی شیوه آن در هر دوره متفاوت بوده است. بافت پیرامونی اطراف حرم مطهر در شهر مشهد که موضوع پژوهش حاضر می باشد، با دارا بودن آثار تاریخی و مذهبی ارزنده ای از جمله خانه های تاریخی، مساجد تاریخی، باغ های تاریخی، کاروانسراها و... به علت قرار گیری آنها در میان بافت فرسوده از مشکلات چون دید و منظر، مقاومت، دسترسی، نارسایی های مربوط به بافت فرسوده در زمینه تأسیسات شهری، عدم استحکام ابنیه و ... رنج می برند و نیازمند بازآفرینی هستند که این اقدام علیرغم تاسیس دفاتر بازآفرینی در محدوه مورد مطالعه توفیق چندانی برای حفظ و نگهداری از این آثار تاریخی به جای آورده نشده است. از اینرو هدف پژوهش آسیب شناسی عملیاتی دفاتر تسهیلگری در محدوده بافت مرکزی شهر مشهد با تاکید بر گردشگری می باشد. محدوده این پژوهش بافت پیرامونی حرم مطهر در شهر مشهد بوده و روش آن کمی و کیفی بر اساس مصاحبه های انجام شده در بازه زمانی 1402-1401می باشد و مخاطبان از بین مدیران دفاتر تسهیلگری شهر مشهد و همچنین مدیران بازآفرینی به تعداد 28 نفر انتخاب شدند. نتایج نشان داد دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها با ضریب اهمیت 184/0، نگاه بخشی مدیریت شهری به گردشگری ضریب 110/0، ضعف در منابع مالی سازمان بازآفرینی با ضریب 099/0، ضعف در تخصص کارشناسان سازمان بازآفرینی با ضریب 095/0، عدم تمایل به همکاری سایر دستگاه‌ها با ضریب وزنی 086/0 و ضعف در نظام ارزیابی سازمان بازآفرینی به ترتیب اولویت به عنوان مهمترین عوامل آسیب‌شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله در مناطق پیرامونی حرم مطهر شناخته شدند.

واژگان کلیدی: دفاتر تسهیلگری شهری، بافت تاریخی، بازآفرینی، تحلیل خوشه ای، گردشگری

مقدمه

گذشت زمان و اصول حاكم بر توالي شهري و جابجاي دروني جمعيت و مهاجرفرستی از محلات مرکزی شهر به مناطق حاشیه ای باعث گرديده كه قسمت‌هايی از بافت شهري به مرور زمان فرسوده و تبدیل به بافت های تاریخی شوند که این فرسودگي از ابعاد مختلفي (فرسودگي كالبدي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و محيطي) قابل بررسي است(رفیعیان، 1395: 3). امروزه در شهرهاي بزرگ پديده افت كيفيت محيطي، منزلت اجتماعي و سرزندگي اقتصادي از مشكلات اساسي محسوب مي شود که این امر در ايران نيز در بخش عمده اي از شهرها به ویژه در بخش های مرکزی شهر قابل مشاهده است(Elmqvist et al, 2015: 106) و عمدتا در اين محدوده‌ها جاذبه های تاریخی، سرمايه انساني، مالي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور در معرض خطر قرار خواهد گرفت(جودی پیرانفر، 1394: 34). در اين محدوده‌ها به دلیل در مرکزیت قرار گرفتن، ارزش زمین افزایش پیدا کرده و به دنبال آن آثار تاریخی و میراث فرهنگی به جای مانده از گذشته که دارای اهمیت گردشگری است، عمدتا تغییر کاربری داده و به مرور زمان دستخوش نابودی قرار می گیرند (Lucci et al, 2018: 302)، به دنبال این وضعیت، مرمت بافت های فرسوده شهری با رویکرد نگهداری از بافت های تاریخی و حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی بجای مانده با سیاست بازآفرینی شهری، به عنوان یکی از راهکارهای مهم بازسازی فضاهای شهری برای بازگرداندن مجدد آنها به حيات زنده شهری و مستعد نمودن آنها براي توسعه گردشگری شهری و قرار گرفتن در كانون توجه تصميم سازان، تصميم گيران و مديران شهري و متخصصان حوزه گردشگری شهری، محسوب می شود (تاجر و همکاران، 1396: 59).

در زمینه های بهسازی و بازآفرینی شهری؛ بازآفرینی بافت های تاریخی یکی از مهمترین اهداف می باشند که می توان از آنها در جهت فعالیت های گردشگری استفاده نمود. گردشگری با استفاده از کاربری های جدید باعث هویت بخشی و تاریخ پنداری منطقه و حس تعلق و مکان زندگی می شود. بازآفرینی بافت های تاریخی در سیمایی یک محله و منطقه حیات زندگی ایجاد می کنند (تایسدل و هدث ۱۹۹۶: ۶۹). ایجاد فعالیت های جدید اجتماعی و اقتصادی با کاربری های گردشگری و استفاده از فرهنگ بومی و محلی به عنوان ابزاری برای بازنده سازی محله های تاریخی شهری است که توسط بازآفرینی شهری انجام می پذیرد (مورا و ادب ۱۳۸۷: ۴۲). رویکرد توسعه گردشگری در بافت های تاریخی، شروعی برای تنوع بخشی فشرده برای بازسازی فرهنگی، کالبدی، اقتصادی و اجتماعی این محدوده ها است. مقصود از گردشگری در بازآفرینی شهری نوعی گردشگری است که هدف اصلی آن کشف میراث هنر معماری یک شهر است (استرانک و همکاران (۲۰۱۵). فعالیت های گردشگری برای نواحی داخل شهر زمینه را برای بازآفرینی محله های فرسوده، گردش فعالیت های اقتصادی و اجتماعی به همراه خواهد داشت (تابسدل و هدث ۱۹۹۶ ۷۰) و با توجه به قابلیت های محلات تاریخی و همچنین ظرفیت های جامعه و نیازهای گردشگران به بازدید از فضاهای تاریخی بتوان از قابلیت های این بخش در جهت پیشرفت و توسعه شهری استفاده کرد (موحد و کهزادی ۱۳۸۹ ۷۸). توسعه گردشگری شهری باعث اثربخشی مؤثر بر بافت های فرسوده و تاریخی شهری و باعث افزایش اعتماد و امکان سرمایه گذاری در بخش های مختلف شهر می شود (موحد و کهزادی :۱۳۸۹ (۸۱). اگر بازآفرینی شهری با رویکرد گردشگری با اهداف اجتماعی و اقتصادی برای اهالی منطقه شکل بگیرد منجر به رفاه کلی جامع شهری می شود و تسوعه فضاهای شهری و بهبود کیفیت زندگی را به همراه خواهد داشت (پوریسکا (۲۰۱۰ (۱۳۶).

در این راستا توسعه گردشگری با به کار بردن رویکردهای نوسازی و بهسازی فضاهای تاریخی و بافت کهن شهری، از جمله احیای بافت‌های فرسوده، مداخلات اجتماع محوری با تسهیلگری مدیریت شهری در دستور کار دست‌اندرکاران نوسازی بافت‌های فرسوده و سکونت‌گاه‌های غیررسمی‌قرار گرفت(توکلی و همکاران، 1396: 896) که تأسیس و راهبری دفاتر توسعه محلی در مراکز محلاتی از شهر که دارای بافت های فرسوده و تاریخی، یکی از مهم ترین این راهکارها جهت بازآفرینی این مناطق می باشد(شاهی اردبیلی، 1400: 35). یکی از شهرهایی که که در محدوده مرکزی آن در کنار بافت فرسوده دارای آثار تاریخی فراوانی می باشد، شهر مشهد است. این شهر به دلیل برخورداری از قدمت زیاد و سابقه سکونتی بالا، به مرور برخی از محلات آن در مجاورت محلات جدید جزء مناطق قدیمی و تاریخی شده اند که با توجه به پیشرفت و نیازهای جامعه کنونی نیازمند بازنگری و بازآفرینی هستند. فراوانی بافت‌هاي فرسوده و تاریخی در پیرامون حریم رضوی شهر مشهد به عنوان مهم ترین جاذبه گردشگری ایران، ضرورت بازآفرینی را به جهت بهبود فضاهای شهری برای استفاده شهروندان و گردشگران ضروری می سازد.

بر اين اساس بازآفرینی بافت‌های تاریخی در محدوده حرم مطهر شهر مشهد، به دلیل جایگاه ویژه گردشگری این محدوده يکی از مهمترين دغدغه‌های مديريت شهری است که دارای جايگاه حائز اهمیتی می باشد. موفقیت طرح‌های نوسازی و بهسازی و ایجاد فضای مناسب گردشگری منوط به بازآفرینی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده تا بتوان از حداکثر ظرفیت فضاهای شهری این محدوده در راستای خدمات رسانی به گردشگر و شهروندان بهره کافی را برد. در این راستا شهرداری مشهد از طريق سازمان نوسازی به منظور تسهیل در امر نوسازی و بهسازی و بازآفرینی در محلات پیرامونی حرم مطهر در راستای بهبود فضای شهری و توسعه شهری، اقدام به تأسیس دفاتر خدمات نوسازی محله با رویکرد بازآفرینی آثار باستانی و تاریخی، ارزش های مذهبی، احیای گردشگری و در نهایت حفاظت از میراث به فراموش گذاشته شده این بخش نموده تا به عنوان رابط و واسط بین شهرداری و ساکنین (مالکین) بافت‌های فرسوده فوق الذکر را هدف بازسازی و بازپیرایی قرار دهد. به همین منظور تاکنون 5 دفتر خدمات نوسازی بافت فرسوده زير نظر سازمان نوسازی شهر مشهد در منطقه پیرامونی حرم مطهر تاسیس گردیده است(سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد، 1400). این دفاتر مجموعه‌ای متشکل از کارشناسان اجتماعی، شهرسازی، اقتصادی و حقوقی است که وظیفه آن اعتماد سازی، آگاه‌سازی، نهاد‌سازی و پیگیری اجرای پروژه‌های توسعه‌ای، نوسازی، توانمندسازی اجتماعی و اقتصادی است، این دفاتر پس از حضور در محلات با رویکرد اجتماع محور و ارتباط با شهروندان، مساجد، نهادها و فعال سازی کارگروه‌های تخصصی که با حضور کنشگران محلی همراه است ضمن اخذ مشارکت مردم و احصاء نیازهای آنان به عنوان حلقه‌ای میانی با هماهنگی دستگاه‌های متولی در امر بازآفرینی، اقدام به تهیه و تدوین سند توسعه محله کرده‌اند. اين دفاتر علیرغم عملکرد گسترده ای که در راستای نوسازی محلات هدف شهری دارند، اما همواره با عوامل بازدارنده و موانعی از جمله کمبود منابع مالی، عدم همکاری بین سازمانی، کمبود دانش بازآفرینی، اولیت اجرا در اقدامات عمرانی و ساختمانی، نبود الگوی از پیش تعیین شده و ... مواجه هستند که تحقق اهداف بازآفرینی شهری را با چالش همراه ساخته است. اکنون باگذشت بیش از دو سال از تأسیس اين دفاتر، می‌توان چالش‌ها و مسائلی که در فرآيند کار با آن مواجه بوده اند را با وضوح بیشتری مشاهده گرد که چه مشکلاتی بر سر راهشان وجود دارد. بنابراين لازم است به منظور ارتقاء عملکرد و افزايش اثربخشی دفاتر بازآفرینی، به اين مسئله پرداخته شود که چه موانع و بازدارنده‌هايی در حوزه‌های گوناگون به خصوص در راستای توسعه گردشگری بافت های تاریخی (در سطح محلات، در سطح دفاتر، در سطح سازمانی و بین نهادی) می‌توانند سد راه موفقیت دفاتر شوند مقاله پیش رو با هدف آسیب شناسی و ارائه پیشنهادات در راستای بهبود عملکرد، فعالیت دفاتر بازآفرینی محدوده مورد مطالعه را در بازه زمانی تاسیس دفاتر مورد بررسی قرار داده است و می خواهد بررسی کند که دفاتر بازآفرینی و نوسازی شهری محدوده مورد مطالعه در زمینه توسعه گردشگری با چه کمبود و کاستی هایی روبه رو هستند؟

ادبیات پژوهش

فرسودگی شهری يک پديده است و گستره واژگان و مفاهیم پايه مرتبط با آن نیز گستره وسیعی را در برمی‌گیرد که متناسب با سطح فرسودگی، آنها را می‌توان در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، زيست محیطی و مديريتی دسته بندی کرد(شفيعي دستجردي و صادقي، 1396: 7).

نظریه ها و رهیافت های مواجهه با نواحی فرسوده شهری

بر اساس علل رکود و افت/فرسودگی در شهرها و نواحی شهری، نظريه ها و رهیافت های مختلفی وجود دارد. هر يک از اين رهیافت ها، در شرايط انضمامی خاصی قابل به کارگیری است(رفیعیان و همکاران، 1389: 65).

جدول شماره 1. نظریه ها و رهیافت های مواجهه با نواحی فرسوده شهری

نظریه های فرسوده شهری	توضیحات
رهیافت اعیان سازی	اعیان سازی، مجموعه فعالیت هايی است که به منظور اصلاح و بهبود مسکن و محیط مسکونی و تغییر در ترکیب واحدهای همسايگی و جايگزينی گروه های کم درآمد به وسیله ساکنان با درآمد متوسط و بالا در بخش مرکزی شهر انجام می گیرد.
نظریه فقر و محرومیت شهری	برنامه ريزی اجتماعی بر مسائل اجتماعی، به ويژه مردم به جای فضاها و بناهای شهری متمرکز می شود. درنتیجه، از طريق تحلیل علت های اساسی محرومیت و فقر شهری، مقدمات لازم برای اجرای سیاست ها، با جهت گیری رفع نیازهای اساسی فراهم می شود.
رهیافت مکان گزینی سکونت	انتخاب مکان سکونت و به طور خاص مکان گزينی مجدد در درون شهر تابع سیستم فعالیت های خانوار است که شامل رشته وسیعی از کار و تلاش برای فعالیت های اجتماعی، اوقات فراغت تا خريد می گردد.
رهیافت نوسازی - ترک اجباری	اصل اساسی اين رهیافت، تفسیر احیاء شهری برحسب نوسازی و ترك اجباری است که به وسیله آن، بخش های کارگر نشین قديمی شهر به عنوان ناحیه اداری جديد و آپارتمان های لوکس تجديد توسعه شده، و در خلال اين مدت، ساکنان اولیه به ديگر بخش ها حرکت داده می شدند که اغلب جهت حرکت نیز به طرف حومه هاست و درنتیجه اين فرآيند، مرکز شهر بعد از نوسازی به وسیله طبقه متوسط تصرف شده و جايگزين می گردند.
رهیافت تخریب و پاکسازی و توسعه مجدد	اين رهیافت زمانی به کار گرفته می شود که خرابی و وضع کالبدی، اجتماعی، اقتصادی محدوده هايی از شهر به حدی باشد که بايستی تخريب و نوسازی شوند.
رهیافت توانبخشی - بهسازی	محوطه هايی که چنان نامطلوب اند که قابل علاج نباشد اما ازنظر اقتصادی مقرون به صرفه بوده و می توان آن را مرمت کرد؛ ازجمله می توان طرح داخلی بنا را تغییر داد يا نمای آن را عوض کرد، نواقص لوله کشی آب، سیمکشی و... را مرتفع نمود، به طوریکه اين اصلاحات بتواند با هزينه مناسبی انجام شود. در اين حالت، رهیافت توانبخشی، نوعی بهسازی کالبدی محسوب می گردد.
رهیافت ترکیبی پاکسازی و اصلاح	رهیافت مرمت (نوگردانی) تدريجی را يک فرآيند ممتد ساخت مجدد و نوسازی کوچک مقیاس که شادابی يک محله را در پاسخ به نیازهای اجتماعی و کالبدی، و تغییرات آنها در طول زمان، تحکیم کند، تعريف کرده اند. به دلیل محدود بودن کارکرد اين رهیافت، آن را مرمت کاهش يافته نیز نام نهاده اند.
رهیافت اصلاح جامع	رهیافت اصلاح جامع دربردارنده دو عنصر اصلی زير بوده - اصلاح مسکونی - اصلاح محیطی
رهیافت ارتقاء درجه محیطی	ارتقاء محیطی از ساماندهی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، سازمانی و زيست محیطی تشکیل می شود که با همکاری شهروندان به صورت کلی، گروه های محلی، بخش تجاری و مقامات محلی به اجرا درمی آيد.
رهیافت تجدید حیات شهري	در اغلب کشورهای دارای اقتصاد بیشتر توسعه يافته، هدف، بخشیدن حیات دوباره اي به مرکز شهرها است که در کشورهای دارای اقتصاد کمتر توسعه يافته، به برنامه هاي کیفي نیز توجه کرده و آن ها را لزوما با احتیاجات کمي پیوند می دهند.
نظریه چرخه افت	هر تولید صنعتی دارای يک چرخه حیات محتمل است که اين چرخه شامل چهار مرحله نوآوری، رشد يا گسترش، بلوغ، و فرسودگی و رکود است.

احمدصفاری، 1397، کریم زاده و همکاران، 1396، نجفی و همکاران، 1398، آریانا و همکاران، 1397، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران، 1394

جایگاه دفاتر تسهیلگری در بازآفرینی شهری

دفاتر تسهیلگری محلی، با این رویکرد شکل گرفتند که با رویکرد بخشی بین دولت و مردم، در جهت دفاع از منافع خاصی همچون مسائل اجتماعی، فرهنگی، کالبدي، اقتصادی و ... تشکیل گردیده اند (Alizaehmoghadam & Zakerian, 2019: 10). یکی از نیازهاي شهروندان ساکن بافت‌هاي فرسوده و قدیمی‌درشهرها، ورود نهادهای مردم محور جهت بازآفرینی است چرا که توجه به این بافت‌ها جهت جلب مشارکت بخش خصوصی و رفع ناپایداري آن‌ها، به موضوعی محوري تبدیل شده و سازمان‌هاي غیردولتی را به تکاپوي بازآفرینی در شهر با حفظ ویژگی‌هاي اصلی کالبدي و فعالیتی سوق داده است(Ramsey, 2017: 46). دفاتر تسهیلگری محلی می‌‌توانند به گسترش فضاي عمومی‌در جامعه کمک کنند، به جزئی از پارادایم توسعه در جامعه تبدیل شوند، فضاي اعتماد عمومی‌در جامعه را گسترش دهند و به کوچک شدن دولت کمک نمایند(Wagner, 2019: 529). این دفاتر می‌‌توانند در کاهش چالش‌هاي زیست‌محیطی نقش موثري ایفا نمایند(سازمان نوسازی شهر تهران، 1395)، همچنین قادرند به همسوسازي مردم و شهرداري‌ها و سازمان‌های مدیریت شهری در راستای بازآفرینی شهری یاري کنند و نیز اجراي برنامه‌هاي مناسب با نیازهاي شهروندان را موجب شوند(Schram-Bijkerk et al, 2018: 866).

دفاتر تسهیلگری محلی به عنوان مولفه اصلی در انتظام بخشی مجدد به محیط در بازآفرینی این نوع بافت‌ها می‌‌باشد(پیوسته گر و همکاران، 1396: 226). باید توجه داشت که بافت‌هاي فرسوده در شهرها با توجه به آسیب‌هاي اجتماعی بالا و عدم نظارت صحیح مدیریت شهري در ارائه خدمات موثر در حال تراکنش و پخش به سایر بافت‌ها و بخش‌هاي شهري می‌‌باشد(Dixon et al, 2011: 970)، مشکلاتی که بازآفرینی در پی راه حل آن‌ها بوده و ورود دفاتر تسهیلگری محلی با رویکردهای توسعه از پایین به بالا در حل مشکلات اجتناب ناپذیر می‌‌نماید Azpeitia Santander et al, 2018: 5)). حل مسائل و مشکلات سکونتگاه‌هاي نابسامان در مجموعه بافت‌هاي شهري تنها از طریق صرف هزینه و تزریق بودجه ‌سر نخواهد ‌شد، بلکه مدیریت خردمندانه و باورمند شهري را به همراه مشارکت واقعی و مردمی‌اجتماعات محلی طلب می‌‌کند (Della Spina, 2019: 4). دراین راستا، تعامل مستمر و مداوم با اجتماعات محلی در جهت تحقق مشارکت فعال دفاتر تسهیلگری برخاسته از آن، از الزامات حل مسئله می‌‌باشد.

گردشگری و بازآفرینی فضای شهری

حیات بافت های کهنه و تاریخی که امروزه کانون هسته ای مرکزی محله شهرها را تشکیل می دهند در طی زمان های گذشته بر پایه آداب و رسوم و سنت های بومی بوده و دارای ارزش اقتصادی هستند. مهم ترین این بافت ها درحال حاضر حفظ و نگهداری از هویت عینی و ذهنی شهر، پاسداری خاطره ها، حوادث مهم و یادمان ها می باشد. از این رو نیاز است تا فعالیت هایی در درون خود جایی دهند که علاوه بر مراقبت از آن، با هدف زنده نگه داشتن یادمان ها و انطباق دادن آنها با زمان حال باشد (حیدری و مشیکینی ۱۳۹۰ (۷۶). در چنین فضاهای با توسعه فعالیت های گردشگری، حفظ بناها و عناصر تاریخی خود موفق می شوند و با حضور مداوم شهروندان و گردشگران این امر را میسر می سازد و علاوه بر جنبه درآمدزایی از آن محل هویت شهر حفظ شده و کاربری مربوطه در برابر آسیب ها و تخریب حفظ می گردد. برپایی نمایش های گوناگون، برپایی جشن ها، اشکال گوناگون تعاملات اجتماعی و فرهنگی و ایحاد فضاهای گفتمانی، بر پویایی و زنده نگه داشتن بافت های فرسوده دارای ارزش تاریخی مراکز شهری مؤثر خواهد بود. فضای بافت های فرسوده با ارزش تاریخی زمینه ساز رشد صنعت گردشگری و جلب گردشگران داخلی و خارجی و رونق اقتصادی در مرکز شهر با ایجاد فعالیت های گردشگری امکان پذیر می سازد و حیات تازه ای در روح شهر می دمد. اقتصاد پایدار با تأکید بر گردشگری در مناطق تاریخی می تواند منشأ بهره برداری اقتصادی فراوانی برای مراکز شود که خود می تواند بهانه ای برای تجدید حیات مراکز تاریخی باشد که با شناخت نقاط تاریخی مانع تخریب بافت های فرسوده شد و با احیای دوباره اندام های صدمه دیده فرسوده شهرها ریشه در همین جایگاه دارد و به نظر می رسد که مؤثرترین راه برای احیای دوباره بافت های تاریخی و ایجاد فعالیت ها مجدد در این مناطق باشد.

پیشینه پژوهش

در ادامه به برخی از مطالعات انجام شده در راستای اسیب شناسی دفاتر تسهیلگری اشاره شده است.

جدول شماره 2. جدول پیشینه پژوهش

نویسنده و سال	عنوان	نتایج
حقیقت نائینی و همکاران (1401)	آسیب‌شناسی برنامه‌های بازآفرینی شهری از منظر سلامت روانی: بررسی دیدگاه خبرگان	نتایج نشان داد که موانع دستیابی به برنامه بازآفرینی پشتیبان سلامت روانی، در سه حوزه «رویکردهای سیاست‌گذاری»، «فرآیند تهیه و اجرا» و «فرآیند نظارت و ارزیابی» قابل پیگیری است. بر اساس نتایج دیگر، پیامدهای منفی برنامه‌های فعلی بازآفرینی روی سلامت روانی بیشتر از پیامدهای مثبت آنها بوده که مهم‌ترین موارد «تبعیض و نابرابری» و «استرس و اضطراب» است.
تقوایی و طاهری (1399)	بررسی تاثیر بازآفرینی شهری بر گردشگری شهری (مطالعه موردی منطقه سه شهر اصفهان)	یافته های پژوهش نشان میدهد که بازآفرینی شهری بر گردشگری شهری شهر اصفهان مؤثر بوده است (342/0 R=). و به میزانی که بازآفرینی شهری تغییر یابد, گردشگری شهری نیز به همان میزان تغییر مییابد. هم چنین بازآفرینی شهری بر مؤلفه های تعاملات اجتماعی (142/0 R=), سرزندگی (409/0 R=), ایجاد حس تعلق مکانی گردشگران (340/0 R=) تأثیر می گذارد نتیجه گیری: بازآفرینی فضاهای شهری بر رشد و توسعه گردشگری شهری شهر اصفهان اثرات مثبت رونقی دارد.
سواری (1399)	ارزیابی عملکرد مدیریت شهری در روند بازآفرینی بافت ناکارآمد منطقه ثامن مشهد (مطالعه موردی: قطاع یک)	یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که مشکل نوسازی و بهسازی بافت فرسوده مشهد صرفا ضعف عملکرد مدیران و همچنین عدم مشارکت ساکنان آن نیست. بلکه بر عکس تاکنون اقداماتی هم در جهت مشارکت ساکنان و بهسازی این بافت صورت گرفته است. مشکل اصلی، ضعف عملکرد در تدوین این اقدامات بوده است. لذا اتخاذ رویکرد مناسب و ترویج و آموزش مدیران و ساکنان، گام نخست اصلاح برنامه‌های نوسازی و بهسازی شهری در مشهد و خصوصا منطقه ثامن است.
عبدود (1400)	بازآفرینی بافت تاریخی با رویکرد مکان‌سازی گردشگری (نمونه مطالعاتی: بخش مرکزی شهر ارومیه)	نتایج نشان داد ساخت چنین مکان‌هایی علاوه بر رونق اقتصادی شهر باعث تقویت ویژگی‌های فرهنگی و هنری شهری و در نتیجه آن حس تعلق به مکان و تقویت هویت شهری و شهروندی می‌گردد و موجب احیای بافت‌های تاریخی و قدیمی می‌شود و همچنین محیطی برای جذب توریست داخلی و خارجی گردد و به مکانی گردشگر محور تبدیل شود.
شفیعی دارافشانی (1398)	ارزیابی عملکرد مدیریت شهری در بازافرینی بافت های فرسوده شهری (نمونه مورد مطالعه:مناطق 3 و 7 اصفهان)	با توجه به وضعیت اجتماعی - اقتصادی ساکنان بافت، روند بهسازی و نوسازی درون بافت کند گردیده، بطوری که این عوامل سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت مناطق سه و هفت اصفهان شده است.

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

روش بررسی

این تحقیق به لحاظ هدف از نوع کاربردي بوده و روش بررسي آن به صورت توصيفي- تحليلي انجام شده است. در این پژوهش ابتدا با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و نظرات کارشناسان مسلط به شرایط جغرافیایی محدوده مورد مطالعه و فعال در حوزه بازآفرینی، مبانی نظری پیرامون بازآفرینی و آسیب‌شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله شناسایی گردید. در این پژوهش ابتدا با فعالین در حوزه بازآفرینی (مدیران و کارشناسان سازمان بازآفرینی، مدیران دفاتر و اعضای شورای راهبری) مصاحبه انجام گردید. در مرحله بعد با ورود مصاحبه‌ها به محیط نرم افزاری Maxqda و بهره گیری از روش تحلیل محتوا، مصاحبه‌های صورت گرفته شده کدگذاری و متغیرها و شاخص‌های موثر در آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محلات پیرامون حرم مطهر در شهر مشهد شناسایی گردید.

جامعه آماري اين پژوهش 5 دفتر توسعه محله (تسهیلگری) سازمان بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری مشهد در مناطق پیرامونی حرم مطهر می‌‌باشد. سپس با استفاده از ابزار پرسشنامه نظرات مدیران دفاتر توسعه پیرامون آسیب‌های دفاتر توسعه شناسایی گردید. در ادامه با استفاده از نظرات کارشناسان و متخصصان مراحل قبل روابط بین متغیرهای تحقیق شناسایی گردید. سپس با استفاده از روش فرآیند تحلیل شبکه‌ای (ANP) ساختار شبکه‌ای آسیب‌شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله در محیط نرم‌افزاریSuperDecisions ترسیم گردید. در مرحله بعد با استفاده از پرسشنامه 9 کمیتی توماس ال ساعتی و توزيع آن بين کارشناسان و متخصصين مرحله قبل، مقايسات زوجي عناصر تصمیم با توجه به معيارهاي کنترلي و هدف تحقيق، صورت‌گرفت. سپس براي تعيين ضريب و ارزش نهايي معيارها با محاسبه نتايج اوليه هر ماتريس و ترکيب آن‌ها با يکديگر ابتدا ابر ماتریس غیر وزنی تشکيل شد. آنگاه با نرماليزه کردن آن ابر ماتریس وزني و نهايتاً ابر ماتريس حدي به دست آمد. پس از آن با محاسبه نتايج ماتريس خوشه‌ها و نرمال سازي ضريب عناصر در ابر ماتريس حدي، نتيجه نهايي عناصر و اولويت‌بندي عناصر تصمیم مشخص شد.

معرفی محدوده مورد مطالعه

مناطق پیرامونی حرم مطهر شامل منطقه 8، منطقه ثامن و منطقه 7 می شود(مرکز آمار، 1398) که به لحاظ گردشگری دارای بافت های متعدد تاریخی و هویتی بوده و همه روزه پذیرای تعداد زیاد از گردشگران به واسطه وجود حرم مطهر امام رضا می باشند که بیش تر محلات آن به عنوان محلات قدیمی و هویتی شهر است (شهرداری مشهد، 1401). در این محدوده حدود 70 درصد خانه‌های تاریخی مشهد همچون: موزه‌مکتب‌خانه توکلی، خانه داروغه، کوزه‌کنانی، پریشانی، اکبرزاده، خانه امیری، باغ خونی، مسجد گوهرشاد، خانه رجایی، خانه پیشه وران و...، موزه های تاریخی، آثار باستانی شهری و... قرار دارد و دارای ارزش گردشگری بالایی هستند. دفاتر توسعه محلی تحقیق شامل دفتر ثامن، سرشور، جنت، کوی 22 بهمن و کوشش می باشد (معاونت آمار و اطلاعات شهرداری مشهد، 1401).

شکل شماره 1. معرفی محدوده پژوهش

یافته ها

اولین مرحله از فرآیند تحلیل شبکه‌ای تعیین روابط و ارتباطات بین عناصر تصمیم می‌‌باشد تا از این طریق بتوان مساله را به یک ساختار شبکه‌ای تبدیل کرد. برای این منظور در این پژوهش پس از تحلیل مصاحبه‌های عمیق صورت گرفته با کارشناسان و متخصصان امر در فرآیند بازآفرینی و دفاتر توسعه محله مناطق مورد مطالعه، مصاحبه‌های صورت گرفته با استفاده از روش تحلیل محتوا و نرم‌افزار Maxqda تحلیل‌گردید. در این مرحله پس از کدگذاری مصاحبه‌های صورت گرفته و مشخص شدن متغیرها و شاخص‌های موثر در آسیب‌شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله در زمینه گردشگری ساختار شبکه‌ای آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله ترسیم گردید. در این پژوهش پس از مشخص شدن متغیرها و شاخص‌های موثر در آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله با استفاده از نظرات متخصصان و کارشناسان روابط بین متغیرهای تحقیق مشخص‌گردید. در اين مرحله معیارها و زیر معیارهای آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله از نظر عملکرد در بخش گردشگری، بر اساس معيارهاي کنترلي و روابط دروني خود و ماتریس 9 کميتي توماس ال ساعتي در قالب پرسشنامه توسط کارشناسان به صورت زوجي مورد مقايسه قرارگرفتند.

تشکیل ابر ماتریس حد

هدف از به حد رساندن سوپر ماتريس موزون اين است که تأثير دراز مدت هر يک از عناصر تصمیم در يکديگر به دست آید. براي واگرايي ضريب اهميت هر يک از عناصر ماتريس موزون، آن را به توان k که يک عدد اختياري بزرگ است می‌‌رسانیم تا اينکه همه عناصر سوپر ماتريس همانند هم شود و اين عمل بايد تکرار شود. به علت دشواري و پيچيدگي و احتمال زياد خطا در محاسبات بايد از نرم افزارهايي همچون: Matlab & Super decision براي به توان رساندن ماتريس استفاده کرد. همان‌گونه که در جدول شماره 3 مشاهده می‌‌شود؛ در اين مقاله از نرم افزارSuper decision جهت به حد رساندن ماتريس وزني استفاده شده است.

جدول شماره 3. ابر ماتریس حد آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله از نظر عملکرد در بخش گردشگری

زیر معیار

دانش تسهیلگران دفتر (1)

مسائل انگیزشی(2)

میزان ارتباط با معتمدین(3)

میزان اعتمادسازی در محله(4)

میزان همکاری با ساکنین(5)

میزان همکاری با سایر دستگاه‌ها(6)

میزان همکاری با شهرداری مناطق و سازمان گردشگری(7)

تجارب تسهیلگران دفتر در امر بازآفرینی(8)

تعهد و مسئولیت(9)

پیشینه شرکت در امر بازآفرینی(10)

تخصص گردشگریی تسهیلگر(11)

میزان همکاری شورای محله با دفتر(12)

شرایط اجتماعی و اقتصادی محله(13)

ضعف در اعتماد به مدیریت شهری(14)

عدم تمایل دستگاه‌ها به همکاری(15)

نگاه بخشی به گردشگری(16)

ضعف در ادبیات بازآفرینی(17)

نبود سند جامع گردشگری و بازآفرینی (18)

رویکرد خطا و آزمون(19)

ضعف در سازمان(20)

ضعف در منابع مالی سازمان(21)

ضعف در نظام ارزیابی(22)

ضعف در تخصص سازمان(23)

(1)

03/0

(2)

01/0

(3)

02/0

(4)

02/0

(5)

02/0

(6)

03/0

(7)

02/0

(8)

01/0

(9)

01/0

(10)

02/0

(11)

02/0

(12)

06/0

(13)

01/0

(14)

01/0

(15)

08/0

(16)

11/0

(17)

18/0

(18)

03/0

(19)

003/0

(20)

03/0

(21)

09/0

(22)

05/0

(23)

09/0

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

نتایج حاصل از ابر ماتریس حد جدول بالا نشان‌داد که میزان حد زیر معیارها به صورت ذیل می‌‌باشد: زیر معیار دانش تسهیلگران دفتر 031/0، زیر معیار مسائل انگیزشی 011/0، زیر معیار میزان ارتباط با معتمدین محله 022/0، زیر معیار میزان اعتمادسازی در محله 024/0، زیر معیار میزان همکاری با ساکنین 027/0، زیر معیار میزان همکاری با سایر دستگاه‌ها 030/0، زیر معیار میزان همکاری دفتر با شهرداری مناطق و سازمان گردشگری 024/0، زیر معیار تجارب تسهیلگران دفتر در امر بازآفرینی 027/0، زیر معیار تعهد و مسئولیت نیروهای دفتر 019/0، زیر معیار پیشنیه شرکت در امر بازآفرینی 027/0، زیر معیار تخصص گردشگریی تسهیلگران دفتر 028/0، زیر معیار میزان همکاری شورای محله با دفتر 006/0، زیر معیار شرایط اجتماعی و اقتصادی محله 015/0، زیر معیار ضعف در اعتماد به مدیریت شهری 012/0، زیر معیار عدم تمایل دستگاه‌ها به همکاری 086/0 ، زیر معیار نگاه بخشی به گردشگری 110/0، زیر معیار ضعف در دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها 184/0، زیر معیار عدم وجود سند جامع بازآفرینی و گردشگری شهری 037/0، زیر معیار رویکرد خطا و آزمون 003/0، زیر معیار ضعف در جایگاه سازمان 030/0، زیر معیار ضعف در منابع مالی سازمان 099/0، زیر معیار ضعف در نظام ارزیابی 050/0 و زیر معیار ضعف در تخصص سازمان 095/0 بوده است.

پس از محاسبه سوپر ماتريس حد، آخرين مرحله براي تعيين ارزش و ضريب نهايي عناصر، محاسبه نتايج ماتريس خوشه‌ها و نرمال سازي ضريب زیر معیارها در ابر ماتریس حد توسط ضريب خوشه‌ها می‌‌باشد. جدول شماره 4 نشان دهنده ماتریس خوشه‌های آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله مناطق پیرامونی حرم مطهر است.

جدول شماره 4. ماتریس خوشه‌های تصمیم

معیار	دفتر	ویژگی‌های اجتماع محلی	مدیریت شهری	سازمان بازآفرینی
دفتر	15/0	23/0	22/0	22/0
ویژگی‌های اجتماع محلی	06/0	07/0	04/0	04/0
مدیریت شهری	63/0	46/0	50/0	50/0
سازمان بازآفرینی	16/0	23/0	23/0	24/0

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

نتایج حاصل از ماتریس خوشه‌ها نشان می‌‌دهد که بیشترین میزان ارتباط و اثر مربوط به معیار(خوشه) مدیریت شهری است. پس از آن معیار سازمان بازآفرینی، دفتر و ویژگی‌های محله دارای اهمیت می‌‌باشند.

تعیین اوزان نهایی عناصر آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله

در این مرحله براي تعيين وزن نهایی زیر معیارها و نحوه اولويت‌بندي آن‌ها ضرايب ابر ماتریس در ضرايب ماتريس خوشه‌ها نرمال شده است.

بر اساس نتایج حاصل از فرآیند تحلیل شبکه‌ای با توجه به شکل زیر، زیرمعیار دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها با ضریب اهمیت 184/0 ، نگاه بخشی مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها به گردشگری با ضریب 110/0 ، ضعف در منابع مالی سازمان بازآفرینی با ضریب 099/0 ، ضعف در تخصص کارشناسان سازمان بازآفرینی با ضریب 095/0، عدم تمایل به همکاری سایر دستگاه‌ها با ضریب وزنی 086/0 و ضعف در نظام ارزیابی سازمان بازآفرینی در رتبه‌های اول تا ششم اهمیت از نظر آسیب‌شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله شهر مشهد قرار دارند. همچنین زیر معیار رویکرد خطا و آزمون با ضریب وزنی 003/0 ، زیر معیار میزان همکاری شورای محله با دفتر با ضریب وزنی 006/0 ، زیر معیار مسائل انگیزشی کارشناسان دفتر با 011/0 دارای اهمیت کمتری نسبت به سایر زیرمعیارها هستند. باید توجه داشت اختصاص وزن کم برای برخی از زیر معیارها به معنای به اهمیت بودن آن زیر معیار نیست بلکه با توجه به وجود ساختار شبکه‌ای مسائل حل مسائل با اولویت بالاتر احتمالا حل مسائل با وزن کمتر را به همراه خواهد داشت (جدول شماره 5).

جدول شماره 5. اوزان و رتبه عناصر آسیب شناسی عملکرد دفاتر توسعه محله

متغیر	نرمال شده	حد	رتبه /اهمیت	متغیر	نرمال شده	حد	رتبه /اهمیت
دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری	48/0	18/0	1	میزان همکاری با ساکنین	10/0	03/0	13
نگاه بخشی به گردشگری	29/0	11/0	2	میزان همکاری دفتر با شهرداری منطقه و سازمان گردشگری	09/0	02/0	14
ضعف در منابع مالی	31/0	10/0	3	میزان اعتماد سازی در محله	09/0	02/0	15
ضعف در تخصص سازمان	30	10/0	4	میزان ارتباط با معتمدین	08/0	02/0	16
عدم تمایل به همکاری سازمان‌ها	23/0	09/0	5	تجارب تسهیلگران	07/0	02/0	17
ضعف در نظام ارزیابی	16/0	05/0	6	تعهد و مسئولیت	07/0	02/0	18
عدم وجود سندجامع بازآفرینی شهری	12/0	04/0	7	شرایط اجتماعی و اقتصادی محله	45/0	02/0	19
دانش تسهیلگران دفاتر	12/0	03/0	8	ضعف در اعتماد به مدیریت شهری	35/0	01/0	20
میزان همکاری دفتر با سایر سازمانها	11/0	03/0	9	مسائل انگیزشی کارکنان دفتر	04/0	01/0	21
ضعف در جایگاه سازمان	10/0	03/0	10	میزان همکاری شورای محله با دفتر	20/0	01/0	22
تخصص گردشگریی تسهیلگران	11/0	03/0	11	رویکرد آزمون و خطا	01/0	00/0	23
پیشینه شرکت در امر بازآفرینی	10/0	03/0	12	رویکرد آزمون و خطا	01/0	00/0	23

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

همچنین در ادامه به منظور بررسی وجود رابطه معنادار وسطح همبستگی بین متغیرهای پژوهش از آزمون همبستگی در نرم افزار spss استفاده شده است. همانطور که نتایج به دست آمده نشان می‌‌دهد با میزان سطح معناداری کم تر از 05/0 بین متغیر دانش بازآفرینی در سازمان و دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها میزان همبستگی 59/0 می‌باشد که نشان از وجود همبستگی بالا دارد(جدول شماره 6).

جدول شماره 6. بررسی سطح همبستگی بین دانش بازآفرینی در سازمان و دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها

متغیر		دانش بازآفرینی در سازمان	دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها
دانش بازآفرینی در سازمان	همبستگی پیرسون	1	586/0
	Sigسطح معناداری		001/0
	جامعه	28	28
دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها	همبستگی پیرسون	586/0	1
	Sigسطح معناداری	001/0
	جامعه	28	28

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

همچنین برای بررسی وجود رابطه معنادار وسطح همبستگی بین متغیرهای پژوهش از آزمون همبستگی در نرم افزار spss استفاده شده است. همانطور که نتایج به دست آمده نشان می‌دهد با میزان سطح معناداری کم تر از 05/0 بین متغیر دانش بازآفرینی در سازمان و متغیر میزان همکاری سایر دستگاه‌ها و مناطق، میزان همبستگی 45/0 می‌باشد که نشان از وجود همبستگی بالا دارد(جدول شماره 7).

جدول شماره 7. بررسی سطح همبستگی بین دانش بازآفرینی در سازمان و متغیر میزان سایر دستگاه‌ها و مناطق

متغیر		دانش بازآفرینی در سازمان	میزان سایر دستگاه‌ها و مناطق
دانش بازآفرینی در سازمان	همبستگی پیرسون	1	452/0
	Sigسطح معناداری		016/0
	جامعه	28	28
میزان همکاری سایر دستگاه‌ها و مناطق	همبستگی پیرسون	452/0	1
	Sigسطح معناداری	016/0
	جامعه	28	28

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

برای بررسی وجود رابطه معنادار وسطح همبستگی بین متغیر دانش بازآفرینی در سازمان و میزان همکاری سایر دستگاه‌ها و مناطق و متغیر دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها میزان همبستگی 58/0 می‌‌باشد که نشان از وجود همبستگی بالایی با سطح معناداری کمتر از 05/0 دارد(جدول شماره 8).

جدول شماره 8. بررسی سطح همبستگی بین همکاری سایر دستگاه‌ها و مناطق و دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها

متغیر		دانش بازآفرینی در سازمان	دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها
میزان همکاری سایر دستگاه‌ها و مناطق	همبستگی پیرسون	1	579/0
	Sigسطح معناداری		000/0
	جامعه	28	28
دانش بازآفرینی کارشناسان مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها	همبستگی پیرسون	579/0	1
	Sigسطح معناداری	000/0
	جامعه	28	28

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

برای بررسی وجود رابطه معنادار وسطح همبستگی بین متغیر ویژگی‌های دفتر و میزان مشارکت دفتر، سطح همبستگی 070/0 می‌باشد که نشان از عدم وجود همبستگی با سطح معناداری بالاتر از 05/0 (724/0) دارد. بر این اساس می‌توان بیان نمود که بین ویژگی‌های دفاتر تسهیلگری و میزان مشارکت مردم محله همبستگی و رابطه معناداری وجود ندارد (جدول شماره 9).

جدول شماره 9. بررسی سطح همبستگی بین ویژگی‌های دفتر و مشارکت محله

متغیر		ویژگی‌های دفتر	مشارکت محله
ویژگی‌های دفتر	همبستگی پیرسون	1	70/0
	Sigسطح معناداری		724/0
	جامعه	28	28
مشارکت محله	همبستگی پیرسون	70/0	1
	Sigسطح معناداری	724/0
	جامعه	28	28

مأخذ: یافته های تحقیق با استفاده از منابع در دسترس، 1402

بحث و نتیجه گیری

مهم ترین نتایج به دست آمده باتوجه به یافته های پژوهش به شرح زیر می باشد

· نامشخص بودن نقش و جایگاه سازمان بازآفرینی و دفاتر توسعه محله در سیستم مدیریت شهری سبب بروز عدم تمایل در همکاری با سازمان بازآفرینی و نامشخص بودن نحوه تعاملات بین دفاتر و سایر بخش‌های مدیریت شهری بویژه، شهرداری محدوده مورد مطالعه شده است.

· عدم تعریف جایگاه، نقش و به تبع عدم پذیریش قطعی سازمان بازآفرینی و دفاتر توسعه محله به عنوان عناصر تسهیلگر بین نهادی توسط سایر دستگاه‌ها موثر در فرآیند توسعه گردشگری تاریخی در محلات پیرامون حرم مطهر

· تکیه بر نظرات فردی بدون توجه به نقش دفاتر در فرآیند توسعه گردشگری محلات هدف بازآفرینی و مجموعه مطالعات صورت گرفته توسط دفاتر به دلیل تمایل به انجام اقدامات بخشی

· مشخص نبودن سیاست‌های کلان بازآفرینی و حرکت به سمت مسائل کالبدی صرف و عدم توجه به بازسازی بافت های تاریخی آسیب دیده با رویکرد گردشگری

· مشخص نبودن نوع رویکرد در برخورد با انواع گونه‌های هدف بازآفرینی در بافت های دارای ارزش گردشگری

· حرکت به سمت نتیجه محور بودن علارغم فرآیند محور بودن بازآفرینی شهری بویژه در حوزه مسائل اجتماعی

· استاندارد پایین پیرامون انتخاب شرکت مرکزی جهت احداث دفتر توسعه محله

· فقدان نگاه سیستمی‌و جامع و ضعف در تخصص علمی‌و آگاهی عوامل سازمان نسبت به بازآفرینی و مسائل دفاتر توسعه محله

· انتخاب محلات هدف بدون توجه به بسترهای مشارکتی و یا اعمال نظرات مدیریتی

· عدم توجه به استانداردهای لازم برای مکان یابی دفاتر توسعه محله

· نبود سازوکار مناسب به منظور تامین مالی دفاتر توسط سازمان بازآفرینی فضاهای شهری

· عدم انتخاب چند محله به عنوان پایلوت و مبنا برای مشخص شدن موارد احتمالی عدم موفقیت و مشخص شدن

· ارائه دستورالعمل‌ها و گزارش‌های آنی و خلق ساعه بدون توجه به شرح خدمات

· ایجاد گسست اجتماعی بین ارتباط دفاتر توسعه محله و ساکنین محلات هدف به دلیل قطع همکاری اعضای دفتر با شرکت مرکزی به خاطر مسائلی از جمله پایین بودن حقوق، عدم تناسب بین حجم انتظارات و میزان حقوق و ...

· عدم تناسب بین انتظارات شرکت مرکزی از دفاتر و انتظارات سازمان از دفاتر و نگاه صرف اقتصادی شرکت مرکزی به دفاتر توسعه محله بدون توجه به هدف بازآفرینی

· عدم وجود انعطاف بین شرح خدمات و شرایط مکانی و زمانی محله

· ضعف در تخصص علمی‌نیروهای به کار رفته در دفاتر به دلیل مسائل مالی و عدم استفاده از متخصصین گردشگری در خصوص بازسازی بافت های تاریخی محله

· عدم ارائه تعریف عملیاتی از بندهای شرح خدمات و برداشت سلیقه ای دفاتر از بندهای شرح خدمات

· همراستایی و همپوشانی فعالیت دفاتر توسعه محله با برخی از قسمت‌های شهرداری از جمله شورای اجتماعی محلات، اداره فرهنگی و اجتماعی مناطق و ...

· عدم هماهنگی اداری و سازمانی بین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، نوسازی و بازآفرینی شهری و شهرداری

· عدم رعایت حداقل نیروی لازم در هر بخش توسط دفاتر و عدم نظارت بر حضور نیروهای تسهیلگر در دفاتر توسعه محله توسط سازمان بازآفرینی

باتوجه نتایج و یافته های بدست آمده پیشنهادات به شرح زیر ارائه می گردد:

- تدوین سند راهبردی بازآفرینی با نگاه گردشگری تاریخی و فرهنگی به منظور مشخص شدن ماموریت، اهداف، سیاست‌ها و ... سازمان بازآفرینی در جهت توسعه گردشگری تاریخی مناطق پیرامونی حرم مطهر

- برگزاری دوره‌های توجیهی در خصوص شهرسازی برای کارشناسان سایر دستگاه‌ها، به منظور آگاه شدن با نقش و جایگاه سازمان بازآفرینی و دفاتر توسعه محله

- برگزاری دوره های آموزشی در راستای استفاده از ظرفیت های گردشگری میراث فرهنگی و بافت های باارزش تاریخی شهری در راستای توسعه فعالیت های گردشگری و جذب گردشگر

- شفاف سازی مجموعه انتظارات از دفاتر توسعه محله، توسط سازمان بازآفرینی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای شرکت‌های مرکزی

- استفاده از ظرفیت های مردمی و افراد صاحب تجربه در راستای بافت های تاریخی

- بهره گیری از کارشناسان و متخصصان توانمند در دفاتر توسعه محله

منابع و مآخذ

1. احمد صفاری، شیما. (1397). بازآفرینی مفهوم بافت شهری در قزوین. مطالعات باستان شناسی پارسه، 2(5): 95-110. https://sid.ir/paper/513629/fa

2. آریانا، اندیشه، محمدی، محمود، و کاظمیان، غلامرضا. (1397). مدل مدیریت تعارض ذینفعان بازآفرینی شهری برپایه حکمروایی همکارانه، نامه معماری و شهرسازی، 11(21 ): 123-143. 11(21 )، 123-143. SID. https://sid.ir/paper/215898/fa

3. پیوسته گر، یعقوب، محمد دوست، سليمان، حيدري، علي اكبر و عنايت اله رحیمی. (1396). ذهنيت سنجي در خصوص عملكرد دفاترتسهيلگري بافت هاي فرسوده شهري درفرايند بازآفريني شهري جامع پايدار(نمونه موردي دفاتر تسهيلگري كلان شهر شيراز)، نشريه پژوهش و برنامه ريزي شهري، 8 (30): 225-244. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_2507.html

4. تاجر، علی، سعادتی وقار، پویا، رباطی، محمد و احمد حیدری. (1396). نقش پیکره بندی فضایی در اجتماع پذیری سکونتگاه های غیر رسمی مطالعه موردی محله حصار شهر همدان، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، 26 (1): 72-57. SID. https://sid.ir/paper/517786/fa

5. تقوایی، مسعود، طاهری، احمد (1399)، بررسی تاثیر بازآفرینی شهری بر گردشگری شهری (مطالعه موردی منطقه سه شهر اصفهان)، نشریه: مطالعات مدیریت شهری، 12(41)، 17-27. SID. https://sid.ir/paper/514910/fa

6. جودی پیرانفر، مسعود. (1394). آسیب شناسی دفاتر خدمات نوسازی محله، معاونت مطالعات و برنامه ریزی مدیریت، امور اجتماعی و فرهنگی مدیریت مطالعات و برنامه ریزی امور اجتماعی و فرهنگی، دانش شهر، 30 (1): 42-1. https://www.iranemart.com/upload/fa_article/451/

7. حقیقت نائینی، غلامرضا، فراهانی، حجت‌اله، فنائی، ساناز. (1401). آسیب‌شناسی برنامه‌های بازآفرینی شهری از منظر سلامت روانی: بررسی دیدگاه خبرگان، تحقیقات جغرافیایی، جلد ۳۷ شماره ۳ صفحات ۳۳۷-۳۲۷. http://georesearch.ir/article-1-1319-fa.html

8. رفیعیان، مجتبی. (1395). ماهیت، ظرفیت و آینده دفاتر محلی نوسازی(آسیب شناسی و ارائه راهکار)، چاپ اول، شهرداری تهران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران، 149-1. file:///C:/Users/a/AppData/Local/Temp/6010713963013.pdf

9. رفیعیان، محسن؛ بمانیان، محمدرضا و مجتبي رفیعیان. (1389). شناسايي پهنه هاي زمینه ساز توسعه خلاق بافت هاي فرسوده با رويکرد گردشگري در برنامه ريزي شهري نمونه موردي محله امامزاده يحیي، ناحیه 2 منطقه 12 شهرداري تهران.

10. سازمان نوسازی شهر تهران. 1395. تسهیلگری: تأسیس و راه اندازی دفاتر تسهیلگری نوسازی در بافت های فرسوده شهر تهران.

11. شاهی اردبیلی، رضا. (1400). بررسی تاثیر سیاست بازآفرینی در ارتقاء بخشی به مطلوبیت و هویت شهری- مورد مطالعه منطقه 8 شهرداری مشهد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان خراسان رضوی، مرکز پیام نور مشهد.

12. شفیعی دارافشانی، علی. (1398). ارزیابی عملکرد مدیریت شهری در بازافرینی بافت های فرسوده شهری (نمونه مورد مطالعه:مناطق 3 و 7 اصفهان)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان اصفهان، مرکز پیام نور اصفهان.

13. شفيعي دستجردي، مسعود و نگين صادقي. (1396). بررسي تحقق پذيري طرح هاي بازآفريني بافت فرسوده شهري به روش تلفيقي تحليل شبکه اي- کارت امتيازي متوازن، نمونه موردي: بافت فرسوده زينبيه اصفهان، نشریه باغ نظر، 14 (46): 14-5. https://sid.ir/paper/125470/fa

14. شه سواری، باهره. (1399). ارزیابی عملکرد مدیریت شهری در روند بازآفرینی بافت ناکارآمد منطقه ثامن مشهد (مطالعه موردی: قطاع یک)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان خراسان رضوی، مرکز پیام نور مشهد.

15. شهرداری مشهد، 1401.

16. عبدود، محسن (1400)، بازآفرینی بافت تاریخی با رویکرد مکان‌سازی گردشگری (نمونه مطالعاتی: بخش مرکزی شهر ارومیه)، نشریه مطالعات طراحی شهری و پژوهشهای شهری، 3 (16)، 64-51.

17. کریم زاده، علی، شهریاری، سیدکمال الدین، و اردشیری، مهیار. (1396). تبیین سیاست های فرهنگی تاثیرگذار بر بازآفرینی شهری فرهنگ محور (با تاکید بر تجارب بازآفرینی شهری استانبول ترکیه)، هویت شهر، 11(29 ): 95-106. http://ensani.ir/fa/article/488264/

18. مرکز آمار کشور (1398)، فصل اول سرزمین، آب و هوا.

19. مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران. (1394). آسیب شناسی دفاتر خدمات نوسازی محله، دانش شهر شماره 300، معاونت مطالعات و برنامه ریزی مدیریت، امور اجتماعی و فرهنگی مدیریت مطالعات و برنامه ریزی امور اجتماعی و فرهنگی.

20. معاونت آمار و اطلاعات شهرداری مشهد، 1401.

21. نجفی، مهرداد، رشادت جو، حمیده، و استعلاجی، علیرضا. (1398). نقش بازآفرینی شهری در زیست پذیری شهری (نمونه مطالعاتی: محله جاوید زنجان)، مطالعات مدیریت شهری، 11(40 )، 1-16. SID. https://sid.ir/paper/521224/fa

22. Alizaehmoghadam, S., & Zakerian, M. (2019). Urban Recreation a Cultural Approach in Historical Textures (Case Study: Moses Beyki Historical Complex, Yazd, Iran). International Journal of Applied Arts Studies (IJAPAS), 4(1), 7-24. http://ijapas.ir/index.php/ijapas/article/view/239

23. Azpeitia Santander, A., Azkarate Garai-Olaun, A., & De la Fuente Arana, A. (2018). Historic urban landscapes: A review on trends and methodologies in the urban context of the 21st century. Sustainability, 10(8), 1-10. https://doi.org/10.3390/su10082603

24. Della Spina, L. (2019). Multidimensional assessment for “culture-led” and “community-driven” urban regeneration as driver for trigger economic vitality in urban historic centers. Sustainability, 11(24), 1-20. https://doi.org/10.3390/su11247237

25. Dixon, T., Otsuka, N., & Abe, H. (2011). Critical success factors in urban brownfield regeneration: an analysis of ‘hardcore’sites in Manchester and Osaka during the economic recession (2009–10). Environment and Planning A, 43(4), 961-980. https://doi.org/10.1068/a43468

26. Elmqvist, T., Setälä, H., Handel, S. N., van der Ploeg, S., Aronson, J., Blignaut, J. N., ... & de Groot, R. (2015). Benefits of restoring ecosystem services in urban areas. Current opinion in environmental sustainability, 14, 101-108. https://doi.org/10.1016/j.cosust.2015.05.001

27. Lucci, P., Bhatkal, T., & Khan, A. (2018). Are we underestimating urban poverty?. World development, 103, 297-310. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2017.10.022

28. Ramsey, E. (2017). Virtual Wolverhampton: Recreating the historic city in virtual reality. ArchNet-IJAR: International Journal of Architectural Research, 11(3), 42-57. DOI:10.26687/archnet-ijar.v11i3.1395

29. Schram-Bijkerk, D., Otte, P., Dirven, L., & Breure, A. M. (2018). Indicators to support healthy urban gardening in urban management. Science of the Total Environment, 621, 863-871. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2017.11.160

30. Wagner, A. (2019). Recreating Cities as Bodies of Power, Knowledge and Space. International Journal for the Semiotics of Law-Revue internationale de Sémiotique juridique, 32, 527-531. https://doi.org/10.1007/s11196-019-09630-7

مقالات مرتبط

تحلیل آثار زیست محیطی – اقتصادی و فرهنگی گردشگری روستایی از دیدگاه روستاییان مطالعه ی موردی ( روستای فش ، شهرستان کنگاور )
تاریخ چاپ : 1397/01/22
شاخص گردشگری TCI و کاربرد آن در گردشگری استان سیستان و بلوچستان
تاریخ چاپ : 1397/01/22
مکان‌یابی بهینه کمپ‌های طبیعت‌گردی درحوضه بازفت با استفاده از معیار دسترسی
تاریخ چاپ : 1397/09/01
اثرات گردشگری بر معیشت پایدار روستایی (مطالعه موردی: روستاهای ملهم دره و ترخین آباد همدان)
تاریخ چاپ : 1397/01/22
ارزیابی و تحلیل شاخص اقلیم آسایش گردشگری استان آدربایجان شرقی با استفاده از شاخص‌های اقلیم گردشگری و دمای معادل فیزیولوژیک در GIS
تاریخ چاپ : 1397/06/31
تعیین پیشران‌‌های کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده‌ی گردشگری خلاق شهر اصفهان
تاریخ چاپ : 1401/06/01

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

آسیب شناسی عملکرد دفاتر بازآفرینی در فضاهای گردشگری مطالعه موردی دفاتر تسهیلگری مناطق پیرامون حرم مطهر در شهر مشهد