تحلیل فضایی عوامل موثر بر تحقق شهر هوشمند انسان محور (نمونه موردی مناطق کلانشهر تهران)
محورهای موضوعی : کاربرد GIS&RS در برنامه ریزی شهریمونا صالحی برمی 1 * , رحیم سرور 2 , علی توکلان 3
1 - دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات
2 - استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
3 - استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه علوم تحقیقات تهران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر تحقق شهر هوشمند انسان‌محور در کلانشهر تهران و با رویکردی توصیفی–تحلیلی انجام شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه‌ای ساختارمند با تأیید روایی صوری توسط خبرگان و پایایی مناسب (آلفای کرونباخ 81/0) بود. جامعه آماری شامل شهروندان مناطق ۲۲گانه تهران بوده و بر اساس فرمول کوکران، 384 نمونه به‌صورت تصادفی طبقه‌بندی‌شده انتخاب شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 تحلیل شدند. در گام نخست، با تحلیل عاملی اکتشافی، ده عامل کلیدی مؤثر بر تحقق شهر هوشمند انسان‌محور شناسایی شد که «حکمروایی شهری» با سهم تبیینی 98/34 درصد در صدر عوامل قرار گرفت. در ادامه، با استفاده از آزمون تی تک‌نمونه‌ای، وضعیت هر یک از عوامل بررسی گردید و مشخص شد که تنها شاخص‌های «شهروند هوشمند»، «دسترسی انسان‌محور» و «حس تعلق» در وضعیت نسبتاً مطلوب قرار دارند، در حالی که سایر مؤلفه‌ها از جمله «حکمروایی»، «حمل‌ونقل»، «محیط زیست»، «کیفیت کالبدی»، «مشارکت اجتماعی»، «عدالت و آرامش» و «پایداری» در وضعیت نامطلوب قرار گرفته‌اند. همچنین، آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی شاخص‌ها نشان داد که «دسترسی انسان‌محور» (میانگین رتبه 99/7) و «حس تعلق» (97/7) در جایگاه‌های نخست، و «حکمروایی شهری» (34/4) در پایین‌ترین جایگاه قرار دارند. در تکمیل این تحلیل‌ها، با بهره‌گیری از نقشه‌های موضوعی در محیط ArcGisPro ، توزیع فضایی شاخص‌های اصلی در سطح مناطق ۲۲گانه تهران ترسیم شد. تحلیل فضایی نشان داد که مناطق شمالی و شمال‌غربی شهر از سطح مطلوب‌تری در شاخص‌های انسان‌محور برخوردارند، در حالی که مناطق جنوبی و جنوب‌شرقی از وضعیت ضعیف‌تری رنج می‌برند؛ مسئله‌ای که بیانگر شکاف فضایی و نابرابری ساختاری در توزیع شاخص‌های هوشمند انسان‌محور است. این یافته‌ها بر لزوم اتخاذ رویکرد عدالت‌محور، مشارکتی و فضامحور در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شهری تأکید دارد.
This study aims to identify and analyze the factors influencing the realization of a human-centered smart city in Tehran metropolis using a descriptive-analytical approach. Data were collected through a structured questionnaire, whose content validity was confirmed by experts, and internal consistency was verified with a Cronbach’s alpha of 0.81, indicating high reliability. The statistical population included citizens across Tehran’s 22 districts, and 384 respondents were selected through stratified random sampling based on Cochran's formula. The data were analyzed using SPSS v24. An exploratory factor analysis (EFA) identified ten key components of a human-centered smart city, with urban governance emerging as the most significant, explaining 34.98% of total variance. A one-sample t-test revealed that only the components of smart citizens, human-centered accessibility, and sense of belonging were in a relatively favorable condition, whereas others—including governance, transportation, environmental quality, physical infrastructure, social participation, equity, and sustainability—remained unsatisfactory. Furthermore, Friedman’s test ranked the components, with human-centered accessibility (mean rank: 7.99) and sense of belonging (7.97) at the top, and urban governance (4.34) at the lowest rank.
To complement the statistical findings, spatial distribution of the indicators was mapped using GIS-based thematic analysis across the 22 districts. The spatial analysis revealed a clear regional disparity: northern and northwestern districts exhibited relatively high human-centered smartness, while southern and southeastern areas lagged behind. This spatial gap underscores the structural inequality and calls for a shift toward justice-oriented, participatory, and spatially balanced urban planning. The study highlights the necessity of integrating both technological and social dimensions in urban policy to achieve a truly inclusive and human-centered smart city.