تحلیل توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری کلان منطقه آذربایجان

محورهای موضوعی : هیدرولوژی

محمد حسن یزدانی ¹ (دانشگاه محقق اردبیلی)
عطا غفاری گیلانده ² (دانشگاه محقق اردبیلی)
احمد آفتاب ³ (دانشگاه محقق اردبیلی)

تاریخ دریافت : 1394/02/27 تاریخ پذیرش : 1394/04/10 تاریخ انتشار : 1394/06/10

کلید واژه: نخست شهری, توزیع فضایی, نظام شهری, تمرکز شهری, منطقه آذربایجان,

چکیده مقاله :

عدم تعادل و توازن در نظام سکونتگاه‌ها از مهمترین چالش‌های توسعة شهرنشینی و نظام شهری در ایران است. با توجه به اینکه عدم تعادل در توزیع جمعیت زمینه‌ساز نابرابری در سایر بخش‌ها نظیر فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می‌گردد، لذا تلاش در جهت ساماندهی این وضعیت مستلزم مطالعۀ وضع موجود و بررسی روند طی شده در این رابطه می‌باشد. هدف این مقاله، بررسی و تحلیل نحوه توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری کلان منطقه آذربایجان و تحولات آن در پنجاه و پنج سال گذشته (90 – 1335) است. نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از شاخص موران و تکنیک‌ها و شاخص‌های نخست شهری، تمرکز و تعادل مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه‌ی آماری مورد مطالعه، شامل شهرهای استان‌های آذربایجان‌غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل (124 شهر) می‌باشد نتایج حاصل از شاخص موران، توزیع تصادفی مراکز شهری و جمعیت شهری را در منطقه آذربایجان نشان می‌دهد. همچنین نتایج پژوهش بیانگر این است که همواره تعادل در منطقه رو به افزایش بوده و فاصله شهرهای بزرگ با شهرهای میانی و کوچک در طول زمان، در کل سیستم شهری کاهش یافته است. علاوه بر این، حرکت به سمت توزیع مطلوب جمعیت شهری در منطقه و بازگشت به شرایط تعادل در سلسله مراتب نظام سکونتگاهی شهرهای منطقه آذربایجان مشاهده می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Imbalance in settlement system is one of the most important challenges of urbanization development and urban system in Iran. Considering Imbalance in population distribution is the cause of inequality in other sections such as economic, social and political activities, any efforts to regulate it requires the study of current situation and trends in this field. This article aims to investigate the spatial distribution of population in urban system of huge area, Azerbaijan and its development in the last fifty-five years (1956-2011). The research was applicatory and its method was descriptive-analytic. Using Moran index and prime city techniques and indexes concentration and equilibrium were considered. The studied statistical population included cities of western Azerbaijan, eastern Azerbaijan, and Ardebil (124 cities). The findings resulting from Moran index indicated the random distribution of urban centers and urban population in Azerbaijan. Also the results showed that the equilibrium of the region increased and the distance between big cities and central and small cities declined over time in the urban system as a whole. In addition, any movement towards optimal distribution of urban population in the region and returning to equilibrium conditions in the urban hierarchy was observed in Azerbaijan.

منابع و مأخذ:

1ـ آفتاب، احمد؛ قربانی، اردوان، تقی­لو، اکبر؛ سلطان­زاده، واله (1393)، بررسی تأثیر عوامل طبیعی در توزیع فضایی مراکز باستانی آذربایجان غربی با استفاده از GIS، برنامه ریزی فضایی، سال چهاردهم، شماره 3، صص 60 - 37

2- اکبری، نعمت­الله و همکاران(1385)، تحلیل توزیع اندازه شهرها در سیستم شهری ایران، مجله پژوهش­های اقتصادی، سال ششم، شماره 4.

3ـ امکچی، حمیده(1383)، شهرهای میانی و نقش آنها در چارچوب توسعه­ی ملی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، وزارت مسکن  شهرسازی.

4ـ بذرافشان، محمد جواد و فهرواسکندری ثانی، رسول(1386)، بررسی و تحلیل پراکنش فضایی سلسله مراتب شهری مورد؛ استان خراسان رضوی(1385- 1335)، مجموعه مقالات دومین همایش سراسری جغرافیا و قرن 21 ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد.

5ـ پیران، پرویز(1368)، تقدم و تسلط شهری در جهان سوم: مروری گذرا بر دیدگاه­های تئوریک، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره سی و چهارم. 

6ـ تقوایی، مسعود و میرنجف موسوی(1388)، نقدی بر شاخص‌های تعیین نخست شهری و ارائه­ی شاخص جدید، مجله جغرافیا و مطالعات محیطی، سال اول، شماره 1.

7ـ حکمت­نیا، حسن و میرنجف موسوی(1390)، کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیه­ای، انتشارات علم نوین، یزد، چاپ دوم.

8ـ داداش­پور، هاشم. آفاق­پور، آتوسا و مجتبی رفیعیان(1389)، تحلیلی بر سازمان فضایی سیستم شهری نواحی ساحلی جنوب ایران، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، شماره چهاردهم، بهار و تابستان 1389، صص 131 – 97.

9ـ داداش­پور، هاشم و جمشید مولودی(1389)، بررسی و تحلیل ساختار سلسله مراتب شهری در استان اردبیل، فصلنامه علمی – پژوهشی فضایی جغرافیایی، دانشگاه آزاد اسلامی اهر، شماره 34 ، صص 131 – 102.

10ـ زبردست، اسفندیار و خلیل حاجی پور(1384)، بررسی، تحلیل و ارائه الگویی برای نظام شهری استان خوزستان، نشریه هنرهای زیبا، شماره 23، صص 14- 5.

11ـ زیاری، کرامت­الله و میرنجف موسوی(1384)، بررسی سلسله مراتب شهری استان آذربایجان غربی، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، جلد هجدهم، شماره 1، صص 178 -163.

12ـ صدرموسوی، میرستار و میرحیدر طالب­زاده(1385)، نقش شهرهای کوچک در توسعه فضایی استان آذربایجان غربی، نشریه دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز، سال نهم، شماره 27

13ـ ضرابی، اصغر و افشین درکی(1389)،تحلیل توزیع جمعیت در نظام سلسله مراتبی شبکه شهری استان کرمان، فصلنامه جمعیت، شماره، 72-71.

14ـ عابدین درکوش، سعید(1382)، درآمدی بر اقتصاد شهری، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.

15ـ عظیمی، ناصر(1381)، پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری و منطقه­ای، نشر نیکا، مشهد.

16ـ فرهودی، رحمت الله(1388)، چگونگی توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری ایران طی سالهای 1335 تا 1385، پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 98، صص 68-55.

17ـ فنی، زهره(1382)، شهرهای کوچک، رویکردی دیگر در توسعه منطقه­ای، تهران، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور.

18ـ قنبری هفت­چشمه، ابولفضل و کریم حسین زاده­دلیر(1384)، تعیین درجه توسعه یافتگی شهرستان­های استان آذربایجان شرقی، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، شماره پنجم.

19ـ نسترن، مهین و دیگران(1389) تحلیل سلسله مراتب شهری در شهرهای بالای صد هزار نفر کشور، فصل­نامه جغرافیایی آمایش محیط، شماره 11، صص  174- 157.

20ـ نظریان، اصغر(1388)، پویای نظام شهری ایران، تهران، انتشارات مبتکران.

21ـ نظریان، اصغر(1385)، جغرافیای شهری ایران، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ هفتم.

22ـ یزدانی، محمدحسن(1383)، سیر تحول نظم فضایی شهرهای منطقه آذربایجان، فصلنامه جمعیت، سال دوازدهم، شماره 47 و 48

23- Berry, B. (1961), city size distributions and economic development , Journal of Economic Development And Cultural Change 9: 673-87.

24- Goodall, B. (1987), The Penguin Dictionary of Human Geography . London, Penguin, 11.

25-Johnson, Bjorn, Lehman, Martin (2005), Sustainability and Cities as System of Innovation, Allborg University Department of Business Studies.

26- Pacione, M. (2005), Urban Geography , Second Edition, Routledge Press.

27- Roehner B. M., 1995, Evolution of urban systems in the Pareto plane, Journal of Regional Science, 35, 2.

28- Sharbatoghlie Ahmad (1991) urbanization and Regional Disparities in Post revolutionary Iran .West view press.

29- Smith, David Drakakis(2000), Third World Cities, Routledge, London, New York.

30- Xie, Y. Ward, R. Fang, Ch. Qiao, B. (2007), The Urban System in West China: A case study along the mid-section of the ancient Silk Road He-Xi Corridor , Journal of Cities, Vol. 24, No. 1, pp. 60-73.

31- Zelai Xe & Nong Zhu.(2009), City Size Distribution in China, Are Large Cities Dominant, Urban Studies.