ارزیابی ابعاد کالبدی- محیطی تاب آوری شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط زیستی

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

اکرم علی محمدی ¹ , صدرالدین متولی ² , آزیتا رجبی ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران.
2 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران. نویسنده مسئول.
3 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/05/29 تاریخ پذیرش : 1401/09/13 تاریخ انتشار : 1401/09/13

کلید واژه: تاب آوری, حمل ونقل درون شهری, توسعه پایدار محیط زیستی, ابعاد کالبدی- محیطی, منطقه یک شهر تهران,

چکیده مقاله :

هدف مقاله حاضرارزیابی ابعاد تاب‌آوری کالبدی- محیطی تاب‌آوری شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌زیستی در منطقه یک شهر تهران بود. تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه جمع آوری اطلاعات پیمایشی از نوع توصیفی- تحلیلی است. نمونه مورد مطالعه 100 نفر از خبرگان و متخصصان حوزه مدیریت حمل‌ونقل درون شهری منطقه یک شهر تهران به روش نمونه‌گیری هدفمند و 400 نفر از ساکنین نواحی ده‌گانه شهرداری منطقه یک شهر تهران در سال 1398 بودند که به روش نمونه‌گیری طبقه‌ای- نسبتی و از طریق فرمول کوکران در تحقیق شرکت کردند. روش گردآوری اطلاعات روش کتابخانه ای از طریق پرسشنامه محقق ساخته بود. برای ارزیابی ابعاد تاب‌آوری از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی؛ برای تعیین وضعیت موجود از آزمون t تک نمونه ای و برای رتبه بندی ابعاد از آزمون فریدمن استفاده شد. نتایج نشان داد: ابعاد پنجگانه تاب‌آوری کالبدی- محیطی تاب‌آوری شبکه حمل و نقل درون شهری در ارتباط با توسعه پایدار محیط‌زیستی شامل: پایداری محیط زیستی، زیرساخت‌ها و مقاوم سازی، بافت شهری، دسترسی، کاربری اراضی منطقه ارزیابی شدند. نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای نشان داد وضعیت تاب‌آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل‌‌و‌نقل درون شهری و ابعاد آن در رابطه با توسعه پایدار محیط زیستی در محدوده مورد مطالعه در سطح متوسط یا پایین می‌باشد. با توجه به نتایج به دست آمده و ارزیابی وضعیت موجود منطقه می‌توان گام‌های موثری در برنامه‌ریزی صحیح و کارآمد در جهت رفع ضعف‌های موجود در عوامل کالبدی-محیطی جهت افزایش ارتباط با توسعه پایدار محیط زیستی برداشت.

چکیده انگلیسی:

The purpose of present article was to evaluate the physical- environmental dimensions of internal transportation network resilience and its relevance with sustainable environmental development in Tehran district one. The present research is functional in purpose and survey analytic in data collection form. The sample group are 100 expert and specialists of internal transportation management field of Tehran district one in purposeful sampling method, and 400 citizens living in ten regions of Tehran municipality district one during 2019 who were selected in stratified-ratio method through Cochran formula and participated in the study. The data collection process was done in library method through researcher made questionnaire. The factor analysis technique was used to define resilience dimensions, one sample t-test was utilized to determine the existing status and Friedman test was applied for ranking the dimensions. The obtained results revealed the dimensions of internal transportation network resilience in relevance with sustainable environmental development consisting of environmental sustainability, infrastructures and strengthening, urban texture, accessibility and regional lands usage. In addition, the results of one sample t-test demonstrated an average or low status of physical- environmental resilience of internal transportation network and its dimensions in the field of study in relation with sustainable environmental development. According to the received evidences of evaluating the existing status, through proper and efficient planning process, it would be possible to eliminate existing weaknesses of physical- environmental factors and increase its relevance with sustainable environmental development.

متن کامل:



ارزیابی ابعاد کالبدی- محیطی تاب‌آوری شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌زیستی¹

چکیده:

هدف مقاله حاضرارزیابی ابعاد تاب‌آوری کالبدی- محیطی تاب‌آوری شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌زیستی در منطقه یک شهر تهران بود. تحقيق از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه جمع آوری اطلاعات پيمايشي  از نوع توصیفی- تحلیلی است. نمونه مورد مطالعه 100 نفر از خبرگان و متخصصان حوزه مدیریت حمل­ونقل درون شهری منطقه یک شهر تهران به روش نمونه­گیری هدفمند و 400 نفر از ساکنین نواحی ده­گانه شهرداری منطقه یک شهر تهران در سال 1398 بودند که به روش نمونه­گیری طبقه­ای- نسبتی و از طریق فرمول کوکران در تحقیق شرکت کردند. روش گردآوری اطلاعات روش کتابخانه ای از طریق پرسشنامه محقق ساخته بود. برای ارزیابی ابعاد تاب‌آوری از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی؛ برای تعیین وضعیت موجود از آزمون t تک نمونه ای و برای رتبه بندی ابعاد از آزمون فریدمن استفاده شد. نتایج نشان داد: ابعاد پنجگانه تاب‌آوری کالبدی- محیطی تاب‌آوری شبکه حمل و نقل درون شهری در ارتباط با توسعه پایدار محیط‌زیستی شامل:  پایداری محیط زیستی، زیرساخت­ها و مقاوم سازی، بافت شهری، دسترسی، کاربری اراضی منطقه  ارزیابی شدند. نتایج آزمون تی تک­نمونه­ای نشان داد وضعیت تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل­­و­نقل درون شهری و ابعاد آن در رابطه با توسعه پایدار محیط زیستی در محدوده مورد مطالعه در سطح متوسط یا پایین می­باشد. با توجه به نتایج به دست آمده و ارزیابی وضعیت موجود منطقه می­توان گام­های موثری در برنامه­ریزی صحیح و کارآمد در جهت رفع ضعف­های موجود در عوامل کالبدی-محیطی جهت افزایش ارتباط با توسعه پایدار محیط زیستی برداشت.

واژگان کلیدی: تاب­آوری، حمل­ونقل درون­شهری، توسعه پایدار محیط زیستی، ابعاد کالبدی- محیطی،منطقه یک شهر تهران.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

از مهمترین موضوعاتی که امروزه کل جوامع بشری را بر آن داشته تا فکر راه چاره برای برون رفت از آن داشته باشند، آلودگی­های محیط زیستی بوده که حیات کره زمین را به خطر انداخته است. افزایش جمعیت انسانی خصوصاً در ده­های اخیر، رشد شهرنشینی² و تغییر در سبک زندگی³ موجب استفاده بی رویه و نادرست از منابع طبیعی شده است. از عمده­ترین چالش­های شهری ترافیک⁴ و مشکلات ناشی از آن در جوامع شهری می­باشد. افزایش نرخ استفاده از خودروهای شخصی خصوصاً در کشورهای در حال توسعه که فاقد زیرساخت­های ترافیکی کافی و توان سرویس دهی شبکه معابر شهری بوده، موجب بروز مشکلات ترافیکی گردیده با در نظر گرفتن پیامدهای ترافیک؛ حساسیت نسبت به تاثیرات آن بر محیط زیست افزایش یافته است که مانع توسعه پایدار⁵ در محیط زیستی شده است.

با توجه به اینکه یکی از مهمترین چالش­های انسان در جوامع انسانی برای دست یابی به توسعۀ پایدار سوانح و اتفاقات غیرمترقبه می­باشد؛ بنابراین توجه به روش­های افزایش تاب­آوری⁶ جهت دستیابی به توسعه پایدار محیط زیستی از طریق کاهش آسیب­پذیری در برنامه ریزی و مدیریت سوانح، در دو دهه اخیر به جدّ مورد توجه برنامه­ریزان قرار گرفته است. افزایش تاب­آوری سیستم­های انسانی و محیطی در برابر سوانح در مسیر نیل به اهداف توسعۀ پایدار از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. در واقع تاب­آوری یکی از مهمترین عوامل پایداری است. یکی از مهمترین اهداف توسعه پایدار؛ افزایش تاب­آوری در ابعاد محیطی و ابعاد انسانی می­باشد. با تحلیل و شناسایی ابعاد کالبدی- محیطی⁷ تاب­آوری شبکه حمل و نقل⁸ درون شهری می­توان به سمت حمل و نقل پایدار و تاب­آور گام برداشت و با تمرکززدایی از ساختارهای دولتی، بالا بردن توان سازمانی و اصلاحات درون سازمانی، تقویت هماهنگی و تعامل سازمان و نهادهای درگیر خدمات حمل و نقلی و با مشارکت مردم در ابعاد کالبدی- محیطی می­توان به توسعه پایدار زیست محیطی دست یافت. 

شهر تهران یکی از آلوده ترین شهرهای جهان محسوب می­شود که با جمعيت ساكنين نزديك به 10 ميليون نفر، و با احتساب سفرهاي دروازه­اي و بين شهري كه جمعيت شناور آن را به بيش از 15 ميليون نفر در روز مي­رساند (نظری و فتحی،1396) و به عنوان بزرگترين كلان‏شهر در كشور و خاورميانه است كه با مشكلات جدي و عديده‏اي در سيستم حمل و نقل خود مواجه است. منطقه یک شهر یکی از مناطق 22 گانه شهر تهران می­باشد که به علت تراکم جمعیتی بالا، تمرکز مراکز اداری و اقتصادی و موقعیت زمین‌شناسی از زمزه مناطق بسیار حساس شهر تهران محسوب می­گردد. علاوه بر این سیستم حمل و نقل کنونی این منطقه از محدودیت‌های عمده­ای همچون پایین بودن سهم حمل و نقل عمومی، سهم بالای خودروهای تک سرنشین، افزایش روزافزون فاصله سفرهای كاری و غیركاری و نامناسب بودن ساختار و كیفیت شبكه معابر برای جابجایی به صورت پیاده یا استفاده از دوچرخه سواری رنج می‌برد كه به دنبال خود عوارضی همچون ازدحام ترافیكی، كمبود توقف گاه، افزایش آلودگی، كاهش سطح تحرك شهروندان، مصرف فزاینده سوخت و هدر رفت انرژی به دنبال داشته است با در نظر گرفتن وضعیت موجود محیط زیستی این منطقه مانند کاهش فضای سبز و فضاهای باز، ساخت و ساز بی رویه و غیر استاندارد و با توجه به تهدیداتی که در پی موقعیت ویژه آن متوجه این منطقه است، پرداختن به تحلیل تاب‌آوری شبکه حمل و نقل درون شهری و بررسی رابطه آن با توسعه پایدار محیط زیستی امری ضروری به نظر می‌رسد. چرا که طبق نظر نظریه­پردازان و همچنین مطالعه­ی نتایج پژوهش­های محققان مختلف داخلی و خارجی؛ تاب­آور نمودن کلانشهرها از طریق شبکه حمل و نقل درون­شهری رابطه مستقیمی با توسعه پایدار محیط زیستی دارد. توسعه پایدار در واقع، ایجاد محیطی است که در آن همه مردم بتوانند ظرفیت­ها و توانایی­هاي خود را بسط دهند و نیز بتوانند فرصت­هایی را براي نسل­هاي کنونی و آینده ایجاد کنند. پس ابزارهای واقعی این نوع توسعه خود مردمند. براي دستیابی به توسعه پایدار لازم است تا مانع از تخریب بی رویه محیط زیست شد و به این شکل مانع از ناپایداري حیات در کره زمین شد. در واقع با توجه به اینکه محیط زیست یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار می­باشد، در صورتی که تخریب شده و به صورت بی رویه از سوي انسان مورد بهره­برداري قرار گیرد، مانع از تحقق توسعه پایدار خواهد شد.  با توجه به اهمیت توجه به محیط زیست و تاب­آورتر نمودنِ آن؛ هدف اصلی پژوهش حاضر ارزیابی ابعاد تاب‌آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌زیستی در منطقۀ یک شهر تهران می­باشد. سوال اصلی پژوهش؛ ارزیابی ابعاد تاب‌آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری و رابطه آن با توسعه پایدار محیط­زیستی بود و سوالات فرعی آن شامل تعیین وضعیت ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون­شهری منطقۀ یک شهر تهران و رتبه­بندی آنها در ارتباط با توسعه پایدار زیست­محیطی در این منطقه می­باشد.

مبانی نظری و پیشینه تحقیق 

مفهوم اصلي توسعه پايداي شهری، اولین بار توسط پيتر هال⁹، مطرح شد. از نظر وی توسعه پايدار شهري، شكلي از توسعه امروزي است كه توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل­های آینده را تضمين می­کند (هال، 1993). مدل منشور پایداری¹⁰؛ توسعه پایدار را با چهار بعد محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی، معرفی می­کند (ابراهیم زاده، سرایی و اسکندری ثانی،1387). نظریه توسعه پایدار شهری حاصل بحث­های طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی به خصوص محیط زیست شهری است که به دنبال نظریه توسعه پایدار برای حمایت از منابع محیطی ارائه شد. این نظریه به مثابه دیدگاه راهبردی به نقش دولت در این برنامه­ریزی­ها اهمیت بسیاری می­دهد و معتقد است دولت­ها باید از محیط زیست شهری حمایت همه جانبه­ای کنند (شیخ الاسلامی، کریمی و اقبالی،1388، 34). توسعه پایدار شهری مهمترین راهبرد برای بهبود شرایط موجود شهرهاست که ایجاد شهرها را تنها برای لذت بردن شهرنشینان می­داند و راه رسیدن به پایدار شهری را در توجه به برنامه­ریزی شهری، منطقه­ای و سازماندهی قانون می­داند. توسعه پایدار شهری به دنبال ساختن یک شهر به نسبت ایده­آل و آرمانی است که در آن هم شهروندان معاصر از یک زندگی نسبتاً خوب برخوردار شوند و هم توانایی­ها نسل آینده برای برآورده کردن نیازهای­شان به مخاطره نیفتد؛ یعنی این که نسل حاضر در فراهم کردن شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی زندگی باشد که در آن بتوانند نیازهای زیستی و معنوی کل افراد جامعه را در حدمطلوب تأمین کند. در توسعه پایداری شهری همانند توسعه پایدار باید روابط منطقی بین عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی باشد. به عقیده موناسینگ موهان¹¹ به وسیله ارتباطات متقابل و نزدیک این عوامل است که یک شهر پایدار ایجاد می­شود (سپهوند و عارف نژاد، 1392).

       تاب­آوری و توسعۀ پایدار دو مفهوم در هم تنیده هستند و هر دو بر توانایی یک سیستم (اکولوژیکی، اجتماعی، شهری) برای رسیدن به توسعۀ ایده­آل تاکید دارند. رابطه بین این دو بارها مورد بررسی قرار گرفته است و ادبیات نشان می­دهد که توسعۀ پایدار مفهومی هنجاری است که اعتدال بین نسل­ها را ترویج می­دهد، در حالیکه توسعۀ پایدار مفهومی توصیفی، مطلوب و گاهی نامطلوب (موقعیت­های منفی مانند آب­های زیست محیطی تخریب شده) تلقی می­شود. با این حال، ترکیب درست جنبه­های توسعۀ پایدار و تاب­آوری می­تواند استراتژی­های لازم برای ارائه پتانسیل کامل آنها را فراهم سازد: شهر نمی­تواند بدون تاب­آور بودن، پایدار باشد و برعکس (ستروایت¹²،2016؛ به نقل از گرافیکوس، جیانولی و تیساتسو¹³،2016). به گفته آچور، پانتزارتزیس، پاسکال و پرایس¹⁴ (2017) موارد زیادی برای ادغام تاب­آوری و توسعۀ پایدار وجود دارد؛ با این حال، اجرای این امر بدلیل فقدان آگاهی و انگیزه در بین تصمیم­گیران مهم و منابع فنی، مال، و قانونی برای تضمین تأمین حداقل نیازمندی­ها، به تاخیر می­افتد.

     توجه به تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون­شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط زیستی توسط برخی محققان داخلی و خارجی مورد مطالعه و توجه قرار گرفته است. در همین زمینه عیدیان (1400) در بررسی خود نشان داد جهت دستیابی به ساخت شهری پایدار با بهره­گیری از معماری سبز و فناوری­های نوین ساخت­وساز، به ترتیب باید عواملی چون ساختمان­ها، سیستم حمل و نقل، پارک­ها و فضای سبز، طراحی شهری و فناوری­های نوین مورد توجه قرار گیرند. حقی و حیدرزاده (1401) در تحلیل تاب­آوری شهری در شهر کرمانشاه به این نتیحه دست یافتند که دسترسی به فضاهای سبز و باز و کاربری­های تفریحی- ورزشی، دسترسی به خدمات و کاربری­های مقیاس محله­ای و نیز قابلیت محلات در پیاده­روی و دوچرخه­سواری از مهمترین شاخص­های تاب­آوری فضاهای شهری می­باشند. اناری، اقبالی و مؤیدفر(1398) در تحقیقی به تحلیل و ارزیابی متغیرهای موثربرارتقای تاب­آوری شبکه معابرشهری در برابر بحران­های طبیعی و انسان ساخت در مناطق پنجگانه حوزه شرقی شهرتهران به این نتایج دست یافتند که بیشترین آسیب  پذیری معابر را بزرگراه امامعلی و بسیج و محورهای منتهی به آنها و مولفه فرسودگی کالبدی مناطق 14 ، 13، و 15 و مولفه تراکم ساختمانی مناطق8  و13بیشترین آسیب پذیری را درزمان حوادث و بحران­ها خواهند داشت. همچنین محمدی ده­چشمه، علیزاده و عباسی گوجانی (1398) در تحلیل فضایی شاخص­های تبیین کننده تاب­آوری در زیرساخت شریانی حمل و نقل شهر اهواز نشان دادند که پیشران تبیین­کننده درجه محصوریت شبکه، بیشترین حساسیت را در تبیین تاب­آوری در حمل­ونقل شهری کلانشهر اهواز دارد. نتایج یافته­های شکری فیروزجاه (1396) نشان داد در بین ابعاد مختلف تاب­آوری شهری در مناطق 12گانه شهر بابل، ابعاد کالبدی و سپس اجتماعی وضعیت مناسبتری دارند. ولی به طور کلی حدود 50 درصد مناطق مورد بررسی در شهر بابل دارای عدم تاب­آوری و تاب­آوری پایین می­باشند و تنها 25 درصد از مناطق از لحاظ شاخص­ها کاملاً تاب­آور هستند. اوری­زک، آدامسکا-می­یک و کلیمچ¹⁵ (2021) در بررسی شبکه حمل و نقل پایدار نشان دادند؛ شاخص­های استفاده از خودرو و تعداد سفرهای انجامی برای دوچرخه­سواران و عابرین پیاده، به عنوان مهمترین شاخص­های شبکه حمل و نقل پایدار شهری به شمار می­روند. همچنین ملاحظه گردید عواملی چون فضای مشترک، توسعه مسیرهای دوچرخه­سواری، شبکه حمل و نقل عمومی، تقسیم حالت­های مختلف حمل و نقل، کاهش مسافت و نیاز به سفر، تغییر سیاست­ها و نوآوری­های تکنولوژیک، به عنوان راه­حل­های پایداری و تاب­آوری شبکه حمل و نقل عمومی شهری معرفی گردیده­اند. چن، ژو، چن و لائو¹⁶ (2022) در مطالعه ای ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سازمانی و فناوری را برای ارزیابی تاب­آوری سیستم­های حمل و نقل شهری را پیشنهاد می­کنند که نتایج آن می­تواند به مدیران و تصمیم گیران کمک کند تا درک جامع و روشنی از تاب­آوری حمل و نقل و اهمیت عملی برای ساخت یک سیستم حمل و نقل شهری پایدار داشته باشند. کیرن کومار و بیندو¹⁷ (2022) در طرح جامع تاب­آوری به عنوان مسیر تحقق اهداف توسعه پایدار به این نتیجه دست یافتند که اجرای طرح جامع تاب­آوری، منجر به بهبود تاب­آوری شهر گردیده و این اطمینان را به وجود می­آورد که شهر به روش نظام­مند، به اهداف توسعه پایدار شهری دست یابد. ژانگ و لی¹⁸ (2018) در تحقیق خود نشان دادند؛ توسعۀ شهری تنها زمانی صورت می­پذیرد که هم تاب­آور بوده و هم پایدار باشد. همچنین، مشخص گردید که برنامه­ریزان، سیاست­گذاران و محققان شهری باید پیش از تصمیم گیری و اتخاذ سیاست­های خود، توجه پایاپای به تاب­آوری شهری و پایداری شهری داشته باشند . در نتیجه با بهره­گیری از همه نظریه­ها و پیشینه­های مرتبط با ابعاد کالبدی- محیطی تاب­آوری حمل و نقل درون شهری و رابطه آن با توسعۀ پایدار زیست محیطی؛ در پژوهش حاضر برخی از عمده­ترین ابعاد کالبدی- محیطی در بالا بردن تاب­آوری حمل و نقل درون شهری و رابطه آن با توسعه پایدار محیط زیستی در شهر تهران توسط محققین ارزیابی و مورد پژوهش قرار گرفت.

روش‌ شناسی تحقیق: 

تحقيق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و شیوه جمع­آوری اطلاعات از نوع بررسی پيمايشي و توصیفی- تحلیلی است. بنابراین جهت شناسایی ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی؛ از روش کتابخانه­ای (کتاب، مقاله‌های فارسی و لاتین و متون اینترنتی) و ارائه چهارچوب نظری و جهت تایید آن از تکنیک تحلیل عاملی استفاده شد. جامعه آماری این بخش شامل خبرگان و متخصصان و مدیران و کارکنان حوزه حمل و نقل در شهرداری منطقه یک در سال 1398 بود که نمونه مورد مطالعه شامل 100 نفر از خبرگان، متخصصان و مدیران و کارکنان ارشد شهرداری تهران و حوزه حمل و نقل از روش نمونه گیری هدفمند و با روش دلفی بهره گیری شد.  جهت ارزیابی ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی نیز از روش توصیفی استفاده شد. به طوری که پس از تایید ابعاد شناسایی شده در مرحله قبل توسط خبرگان؛ وضعیت هر یک از ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی توسط ساکنین منطقه مورد نظر مورد ارزیابی قرار گرفت. جامعۀ آماری این بخش شامل 505470 نفر از ساکنین نواحی ده­گانه منطقۀ یک شهرداری تهران در سال 1398 برگرفته از آمار سرشماری سال 1395 بود که به این منظور از روش نمونه گیری تصادفی و از طریق فرمول کوکران 384 نفر از آنها به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند که برای دستیابی به نتایج دقیق تر از 400 نفر پرسش به عمل آمد. ابزار اندازه­گیری پرسشنامه محقق­ساخته در مقیاس پنج گزینه­ای طیف لیکرت در قالب 37 گویه برگرفته از چهارچوب نظری و ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شناسایی شده حمل و نقل درون شهری و رابطه آن با توسعه پایدار محیط زیستی انجام شده در پنج بعد 1- پایداری محیط زیستی 2- زیرساخت­ها و مقاو­م سازی3- بافت شهری 4- دسترسی شهروندان به خدمات عمومی شهری و 5- کاربری اراضی منطقه توسط محققین بود که از طریق تکنیک تحلیل عاملی تأییدی در نرم افزار spss؛ عامل­بندی و اعتبار سازه­ای با حذف چهار گویه مورد تایید واقع شده و به سوال اول تحقیق پاسخ داده شد. روایی گویه­های مربوط به پرسشنامه؛ از طريق روش تعيين اعتبار محتوايي و نظر صاحبنظران مورد تایید قرار گرفت. پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ مورد محاسبه و برای کل پرسشنامه و ابعاد آن بالای 7/0  بدست آمده و مورد تأیید قرار گرفت. در ادامه و پس از تکمیل پرسشنامه­ها در بین نمونه انتخابی؛ با استفاده از آزمون تی تک نمونه­ای و آزمون رتبه­بندی فریدمن در نرم افزار spss؛ سوال­های دوم و سوم تحقیق مورد آزمون قرار گرفتند.

محدوده مورد مطالعه:

شهر تهران بیش از 600 کیلومتر مربع وسعت دارد و بین 35 درجه و 31 دقیقه تا 35 درجه و 57 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 4 دقیقه تا 51 درجه و 47 دقیقه طول شرقی واقع شده است. این شهر از شمال به سلسله جبال البرز، از شرق به لواسانات و از غرب به کرج و از جنوب به ورامین محدود است. منطقه یک شهر تهران در شمالی ترین نقطه شهر تهران در دامنه­های جنوبی رشته­کوه­های البرز مرکزی قرار گرفته است. محدوده منطقه از شمال به خط ارتفاعی 1800 متر، از جنوب به بزرگراه­های مدرس، صدر، چمران و بابایی، از شرق به جاده لشکرک و پارک جنگلی قوچک و از غرب به رودخانه درکه منتهی می­شود. شهرداری منطقه یک دارای 10 ناحیه و 27 محله می­باشد. مساحت منطقه بدون احتساب حریم 49.9 کیلومتر مربع و با احتساب منطقه حریم حدود 131.1 کیلومتر مربع است و جمعیت تقریبی آن براساس سرشماری سال 1395، 487508 نفر می­باشد. منطقه یک شهر تهران بخش اصلی محدوده قدیمی، شمیرانات را شامل می­شود. این منطقه با توجه به موقعیت استقرار در اراضی کوهپایه ای البرز مرکزی از قابلیت و توان طبیعی کم نظیری برخوردار می­باشد. بر این اساس، در طی چند سده اخیر و تحت تاثیر اهمیت روز افزون شهر تهران و گسترش کالبدی و جمعیتی آن، منطقه شمیرانات از جایگاه منحصر به فردی در نظام گردشگری و ییلاق نشینی در ارتباط با تهران، برخوردار شده است (پرتال شهرداری منطقه یک شهر تهران، 1399) .

 

شکل(1) نقشه کشور ایران، استان تهران، کلانشهر تهران و منطقۀ یک شهر تهران (پرتال شهرداری منطقه یک تهران، 1399)

 

یافته‌های پژوهش

سوال اول: ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون­شهری منطقۀ یک شهر تهران چگونه ارزیابی می­شوند؟  

جهت پاسخ به سوال اول تحقیق جهت ارزیابی ابعاد تاب­آوری کالبدی-محیطی شبکه حمل و نقل درون­شهری منطقۀ یک شهر تهران از تحليل عاملي اكتشافي به منظور تفكيك و دسته‌بندي گويه­هاي 37 گانه در قالب 6 عامل بر اساس تجزيه به مؤلفه‌هاي اصلي استفاده شد كه طبق اطلاعات مندرج در جدول شماره (1) ملاحظه مي‌شود مقدار 57/0= KMO ¹⁹ بدست آمد و چون اين مقدار از 5/0 بزرگتر است، بنابراين نتيجه مي‌شود تعداد نمونه‌ها براي اجراي تحليل عاملي بسيار مناسب است0<KMO<1) ). مطابق با جدول شماره فوق مقدار كرويت بارتلت²⁰ نيز برابر 28/8556 با سطح معني‌داري 000/0= p  بدست آمده است و چون اين مقدار معني‌دار است؛ نتيجه مي‌شود تفكيك عامل­ها به درستي انجام شده و گويه­هاي مندرج در هر عامل همبستگي ريشه‌اي²¹ بالايي با همديگر دارند.

جدول(1): آزمون كايزرماير و كرويت بارتلت براي ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری

57/0	Kasiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.
28/8556	Approx. Chi-Square	Bartlett s Test of Sphericity
666	Df
000/0	Sig.

براساس اطلاعات جدول شماره (2) ملاحظه مي‌شود بيشترين مقدار ويژه به ترتيب با 02/6، 97/3، 91/3، 16/3، 01/3 و 62/2 مربوط به عامل‌هاي اول و دوم و سوم و چهارم و پنجم و ششم مي‌باشد و با عامل اول حدود 27/16 درصد و با عامل دوم 74/10 درصد و با عامل سوم 58/10 درصد و با عامل چهارم 54/8 و با عامل پنجم 14/8 و با عامل ششم 14/8 درصد از واريانس كل عامل‌بندي­ها قابل تبيين است و در مجموع تا حدود 38/61 درصد از واريانس كل عامل‌بندي و تقليل گويه­هاي 37 گانه با شش عامل اصلي انجام شده است كه معيار مطلوبي مي‌باشد. زيرا در تحليل عاملي حداقل لازم است 50 درصد از واريانس تبيين گردد.

جدول شماره (2): واریانس­ها و عامل­های مربوط به تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری

عامل­ها	مقادیر ویژه	درصد از واریانس هر عامل	درصد از واریانس کل
1 2 3 4 5 6	02/6 97/3 91/3 16/3 01/3 62/2	27/16 74/10 58/10 54/8 14/8 09/7	27/16 01/27 59/37 13/46 28/54         38/61

طبق اطلاعات جدول شماره (3) و براساس بارهاي عاملي چرخش داده شده به روش واريماكس 37 گويه مربوط به شاخص­های شش گانه شناسایی شده مي‌باشد كه در جدول مذكور همراه با ضرايب بار عاملي آنها قيد شده‌اند. قابل ذکر است گویه­های 11-12-13-21 به علت دارا بودن مقدار زیر 5/0 در عامل­های شناسایی شده از کار کنار گذاشته شدند و در نهایت 33 گویه در شش شاخص باقی ماندند.

جدول شماره (3): تفكيك عامل­های مربوط به تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری براساس ضرايب بار عاملي با چرخش واريماكس

گویه ها	عامل 1	عامل 2	عامل 3	عامل 4	عامل 5	عامل 6
43. تولید ضایعات و آلودگی در منطقه	88/0
38. آلودگی صوتی ناشی از تردد وسایط نقلیه	79/0
41. وجود پساب ها و فاضلاب های خانگی در سطح معابر	76/0
40. رشد و تکثیر جانوران موذی در منطقه به علت دفع نامناسب فاضلاب شهری	75/0
39. آلودگی هوا ناشی از مصرف سوخت های فسیلی(بنزین ، گازوئیل و..) و افزایش گازهای گلخانه ی	713/0
19. مقاومت ساختمانها با کاربری های مختلف در منطقه	711/0
26. آلودگی آبهای سطحی(رودخانه ها ، انهار و .....)	6/0
27. مصرف بی رویه انرژی	54/0
37. وجود سیستم های طبیعی مثل باغات ، پارکها و فضاهای سبز شهری	5/0
5. عرض را ه های ارتباطی(بزرگراه ها ، اتوبانها ، خیان های اصلی و فرعی) در منطقه		73/0
4.کیفیت راه های ارتباطی منطقه (کیفیت از نظر عرض معبر ، علائم راهنمایی و رانندگی ، ترافیک روان ،شیب و...)		72/0
17. رعایت استانداردها در ساخت و ساز پل ها، بزرگراهها و ..		66/0
6. نحوه تردد خودرو ها در معابر اصلی و فرعی(یک طرفه یا دوطرفه بودن)		6/0
36. رعایت استانداردها در ساخت و ساز هاخصوصا فاصله تا عوارض طبیعی(مسیل،حریم روخانه،پهنه گسل ،کوه و ...)		59/0
14. وجود تاسیسات شهری مناسب نظیر پل ها، تونلها، معابر و ... جهت استفاده عموم شهروندان		58/0
25. تاسیسات عمومی نظیر نیروی انتظامی، راهنمایی و رانندگی و... جهت استفاده عموم شهروندان		57/0
10. تراکم ساختمانهای بلند (برج و ...) در این منطقه			8/0
9. ترکیب کاربری های مسکونی و تجاری و خدماتی در منطقه			71/0
28. سفرهای درون شهری مناطق دیگر به این منطقه			65/0
20. سفر با وسیله نقلیه شخصی جهت دسترسی به مراکز تجاری ،اداری،خدماتی			59/0
31. شیب های غیراستاندارد در خیابانها و معابر عمومی			527/0
8. تخریب کاربری اراضی جهت خیابان کشی و مسیرهای ارتباطی در منطقه			523/0
15. نزدیکی مناطق مسکونی به تاسیسات خطرناک(نیروگاه ، پست های برق،خطوط انتقال نیرو و ...)			519/0
30. ساخت و ساز در حریم رودخانه ها و مسیل ها و پهنه گسل های واقع شده در این منطقه			518/0
22. کارایی سیستم حمل و نقل در خدمت رسانی به شهروندان				74/0
3. پارکینگ های عمومی در منطقه				7/0
23. دسترسی شهروندان به زمینهای اختصاص یافته به فضای سبز و پراکندگی آن در نقاط مختلف				68/0
24. توزیع ایستگاه های حمل و نقل عمومی بر اساس دسترسی عموم شهروندان در نقاط مختلف منطقه				64/0
11. دسترسی شهروندان به معابر مناسب دوچرخه سواری				38/0
2. مراکز حیاتی(خدماتی، آموزشی و صنعتی و ...) جهت خدمت رسانی به عموم شهروندان					76/0
1. فضاهای گردشگری در منطقه جهت استفاده عموم شهروندان					72/0
35. وجود فضای سبز در اطراف مراکز تجاری و خدماتی					62/0
12. بافت شهری جدید(منظور محدوده سکونتگاه های شهریست که طبق طراحی ، برنامه ریزی و معماری مدرن و امروزی شهری ساخته شده اند)					47/0
29. استفاده از علایم ، تابلو های راهنمایی و رانندگی						7/0
16. ترکیب انواع حمل و نقل عمومی(تاکسی- مترو- BRT) جهت سهولت در استفاده از حمل و نقل عمومی						59/0
21. شریان های حیاتی(برق- آب- گاز- مخابرات- اینترنت) جهت استفاده عموم شهروندان						49/0
13. بافت شهری سنتی(منظور محدوده سکونتگاه های شهریست که هنوز طبق طراحی ، برنامه ریزی و معماری مدرن و امروزی شهری بازسازی نشده اند)						43/0

با توجه به نزدیکی گویه­های برخی عوامل با یکدیگر در عامل بندی تحلیل عاملی اکتشافی انجام شده؛ عامل­های چهارم و ششم در یک عامل تحت عنوان بعد چهارم طبقه بندی شد. در نهایت ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری در پنج عامل و 33 گویه طبق الگوی (1) شناسایی شد. پس از مطالعه گويه­های مربوط به هر عامل و طبقه بندی هر یک از آنها در عامل مشخص شده ؛ عامل اول مربوط به پایداری محیط زیستی؛ عامل دوم مربوط به زیرساخت­ها و مقاوم سازی؛ عامل سوم مربوط به بافت شهری؛ عامل چهارم مربوط به دسترسی

شهروندان به خدمات عمومی شهری و عامل پنجم نیز مربوط به کاربری اراضی منطقه تحت عنوان ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌ زیستی می­باشد. در نتیجه­ی تحلیل عاملی؛ الگوی مربوط به ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری در پنج بعد به شرح زیر ارزیابی شد.

 

 

 

 

 

 

 

الگوی(1) ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌ زیستی

پس از طراحی الگوی ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری منطبق با نظر صاحبنظران و خبرگان مورد مطالعه و تایید توسط شهروندان؛ برای هر یک از پنج بعد ارزیابی شده در الگوی مزبور؛ پایایی با استفاده از آلفای کرون باخ محاسبه شد و مطابق اطلاعات جدول(4) مقادیر پایایی گویه­های هر یک از ابعاد ارزیابی شده در الگوی طراحی شده بالای 7/0 بدست آمد که نشان دهنده پایداری درونی گویه­های هر بعد با یکدیگر می­باشد. در نتیجه الگوی طراحی شده به عنوان الگوی ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌ زیستی در منطقه یک شهر تهران مورد تایید قرار گرفت.

 

جدول (4) : مقادیر پایایی ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکۀ حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط‌ زیستی

ابعاد	گویه­ها	مقادیر پایایی
1- پایداری محیط زیستی	9	89/0
2- زیرساختها و مقاوم سازی	7	81/0
3- بافت شهری	8	81/0
4- دسترسی	6	75/0
5- کاربری اراضی منطقه	3	77/0

سوال دوم: وضعیت ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری منطقۀ یک شهر تهران توسط شهروندان چگونه است؟ 

در پاسخ به پرسش دوم پژوهش، مطابق جدول (5) و بر اساس آزمون t تک نمونه ای انجام گرفته؛ میانگین شاخص محاسبه شده برای وضعیت تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری منطقه یک تهران و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط زیستی از دیدگاه شهروندان 05/3، در سطح 05/0 = و 05/0 p< و 95/2 = t با درجه آزادی 399 بالاتر از میانگین فرضی سطح متوسط (3) و مقدار t بحرانی است؛ در نتیجه ملاحظه می­گردد تاب­آوری کالبدی- محیطی به میزان 51% و در سطح متوسط می­باشد. همچنین مشاهده می­شود میانگین نمره ابعاد پایداری محیط زیستی، بافت شهری، کاربری اراضی منطقه نیز بالاتر از میانگین فرضی جامعه (3) می­باشد که در سطح متوسط مورد توجه مدیران شهرداری منطقه یک شهر تهران قرار گرفته­اند(05/0 >p). با توجه به میانگین بدست آمده برای ابعاد وضعیت زیرساخت­ها و مقاوم سازی (79/2) و وضعیت دسترسی شهروندان به خدمات عمومی شهری (54/2) وضعیت این دو بعدِ تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری منطقه یک تهران، پایین و نسبتا نامطلوب می­باشد.

جدول (5) نتایج آزمون برای وضعیت تاب­آوری کالبدی- محیطی حمل و نقل درون شهری منطقۀ یک تهران و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط زیستی

 

ابعاد	درجه  آزادی	میانگین	انحرف استاندارد	sig	آمار t
وضعیت پایداری محیط زیستی	399	08/3	64/0	01/0	56/2
وضعیت زیرساخت ها و مقاوم سازی	399	79/2	59/0	000/0	88/6
وضعیت بافت شهری	399	63/3	47/0	000/0	81/26
وضعیت دسترسی شهروندان به خدمات عمومی شهری	399	54/2	6/0	000/0	24/15
وضعیت کاربری اراضی منطقه	399	2/3	84/0	000/0	88/4
وضعیت تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری منطقه یک شهرتهران	399	05/3	35/0	003/0	95/2

سوال سوم: رتبه­بندی توجه به ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری در ارتباط با توسعه پایدار محیط زیستی منطقۀ یک شهر تهران چگونه است؟

بر اساس آزمون فریدمن انجام گرفته جهت رتبه­بندی ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی حمل و نقل درون شهری منطقۀ یک شهر تهران از دیدگاه شهروندان طبق اطلاعات جدول (6) ملاحظه می­گردد؛ وضعیت بافت شهری با 26/4 در رتبه اول، وضعیت کاربری اراضی منطقه با 38/3 در رتبه دوم، وضعیت پایداری محیط زیستی با 96/2 در رتبه سوم، وضعیت زیرساخت­ها و مقاوم سازی با 44/2 در رتبه چهارم و وضعیت دسترسی شهروندان به خدمات شهری عمومی با 97/1 در رتبه پنجم و آخر قرار دارند. براساس نتایج جدول (7) مقدار 7/518 =2 χ این رتبه بندی معتبر می­باشد (05/0>p). در واقع وضعیت بافت شهری بالاترین و وضعیت دسترسی شهروندان به خدمات شهری عمومی پایین ترین میزان تاب­آوری کالبدی- محیطی را از نظر شهروندان در ارتباط با توسعه پایدار شهری محیط زیستی منطقه یک شهر تهران دارند.

جدول (6) رتبه بندی و اولویت­بندی ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی حمل و نقل درون شهری از دیدگاه شهروندان منطقه یک شهر تهران

معیارهای	میانگین رتبه
وضعیت پایداری محیط زیستی	96/2
وضعیت زیرساخت ها و مقاوم سازی	44/2
وضعیت بافت شهری	26/4
وضعیت دسترسی شهروندان به خدمات عمومی شهری	97/1
وضعیت کاربرد اراضی منطقه	38/3

جدول (7) نتایج آزمون فریدمن جهت اولویت­بندی رتبه­ها

 

400	تعداد
7/518	2 χ
4	درجه آزادی
000/0	P

 

جمع بندی و نتیجه‌گیری

مقاله حاضر با عنوان ارزیابی تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکۀ حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعۀ پایدار محیط زیستی در منطقۀ یک شهر تهران در سال 1398 انجام شد. ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی توسط محققین با توجه به مطالعات انجام شده شامل پیشینه تحقیق، مفاهیم و مبانی نظری مرتبط با موضوع، و استخراج و تایید شد که شامل پنج بعد: 1- پایداری محیط زیستی 2- زیرساخت­ها و مقاوم سازی 3- بافت شهری 4- دسترسی شهروندان به خدمات عمومی شهری و 5- کاربرد اراضی منطقه بودند. طبق همین چهارچوب؛ وضعیت تاب­آوری کالبدی- محیطی حمل و نقل درون شهری  و ارتباط آن با  توسعۀ پایدار محیط زیستی توسط شهروندان منطقه یک شهر تهران مورد سنجش قرار گفت که از دیدگاه ساکنین نواحی ده­گانه این منطقه؛ تاب­آوری کالبدی- محیطی در حالت کلی و ابعاد پایداری زیست­محیطی، بافت شهری و کاربری اراضی منطقه در سطح متوسط قرار دارند. اما دو بعد زیرساخت­ها و مقاوم­ سازی بهمراه دسترسی شهروندان به خدمات عمومی شهری در سطح پایین و نامطلوب قرار دارند. از بین این پنج بعد؛ وضعیت بافت شهری بیش از سایر ابعاد در تاب­آوری حمل و نقل درون شهری وضعیت بهتری داشتند. با توجه به نتایج پژوهش­های مطروح در خصوص وضعیت نامطلوب یا نیمه مطلوب تاب­آوری کالبدی- محیطی در شهرهای مورد مطالعه و همچنین مشکلات موجود در این مقوله و همچنین نتیجه پژوهش حاضر مبنی بر ارزیابی در سطح متوسط و یا پایین ابعاد تاب­آوری کالبدی- محیطی می­توان چنین برداشت نمود که وجود آلودگی­های آب شامل وجود پساب­ها و فاضلاب­های خانگی در سطح معابر، رشد و تکثیر جانوران موذی در منطقه به علت دفع نامناسب فاضلاب شهری، آلودگی آب­های سطحی(رودخانه­ها ، انهار و .....) در کنار آلودگی هوا ناشی از مصرف سوخت­های فسیلی(بنزین،گازوئیل و....) و افزایش گازهای گلخانه ای، عدم کفایت سیستم­های طبیعی مثل باغات، پارک­ها و فضاهای سبز شهری موجود در سطح منطقه و .. در کنار آلودگی صوتی ناشی از تردد وسایط نقلیه ، تولید ضایعات و آلودگی در منطقه ، مصرف بی رویه انرژی و عدم مدیریت در استفاده بهینه از انرژی­های موجود عمده­ترین پیامدهای زیست محیطی در دهه­های اخیر بوده است که همگی این موارد مانع توسعه پایدار محیط زیستی شده­اند. در نتیجه با مطالعات کارشناسی و با توجه عمده به زیرساخت­ها و مقاوم سازی در خصوص پیامدهای منفی به وجود آمده در کنار دسترسی پذیری به وسایط حمل و نقل عمومی در سطح منطقه به تعداد کافی و همچنین تشویق مردم به عدم استفاده از وسایل شخصی در عبور و مروز روزانه با هدف کاهش ترافیک و کاهش آلودگی هوا و کاهش تصادفات درون شهری به نوعی از خسارات جانی و مالی شهروندان کاسته و همچنین توجه ویژه به اماکن عمومی نظیر پارک­ها و فضاهای عمومی و تفکیک اماکن تجاری و خدماتی از منازل مسکونی می­توان رضایتمندی مردم منطقه را تامین و به کاهش پیامدهای منفی به وجود آمده در منطقه یک شهر تهران دست یافت که این امر زمانی کاملا محقق می­گردد که سایر معیارهای تاب­آوری حمل و نقل درون شهری شامل معیارهای اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی نیز مد نظر برنامه ریزان مسائل شهری قرار گیرد و موجب توسعه پایدار شهری گردد. با توجه به اینکه امروزه در شهرهايی که سیستم­های ناپايدار حمل ونقل در حال شکل گیری است، توسعه حمل و نقل اغلب به غلط به فعالیت­هايی نظیر ساخت وساز پل­ها، عريض نمودن جاده­ها و ايجاد سیستم­های حمل ونقل سريع تعبیر می­شود. اگر چه حمل و نقل پايدار شامل همه اين تکنیک­ها می­شود، ولی فقط زمانی سیستم حمل ونقل پايدار تلقی می­گردد که به طور همه جانبه کلیه جنبه­های زيست محیطی را مورد توجه قرار دهد. از روش­های رسیدن به توسعه­ی پایدار زيست محيطي مي توان به بالا بردن دسترسي شهروندان به خدمات عمومي حمل و نقل اشاره داشت. اين دسترسي و تسهيل خدمات مي تواند سبب تشویق و استفاده از شیوه­های غیر موتوری شود به عنوان نمونه تغییر منظر، فعالیت­ها و معابر عبور و سبب ایجاد جذابیت و تشویق قدم زنی و دوچرخه سواری برای لذت بردن و کشف زیبایی­های محیط اطراف می­گردد که می­بایست شرایط مطلوب آن فراهم شود برای رسیدن به این منظور باید شکل کالبدی شهر برای رسیدن به حمل و نقل پایدار و تاب آور آماده شود و سرمایه­گذاری لازم و متناسب و برنامه ریزی­های دقیقی صورت گیرد. در حمل و نقل پایدار باید کلیه معیارهای اجتماعی، اقتصادی و محیط زیست در نظر گرفته شود تا نتیجه مطلوب حاصل آید، چرا كه حمل و نقل شهری امری گسترده و پیچیده بوده و نیروها و عوامل متعددی در رشد و گسترش آن دخیل هستند و برای کاهش آثار زیست محیطی حمل و نقل نیز باید از انتخاب روش و عاملی منفرد پرهیز کرد. از یافته­های نو و مهم تحقیق حاضر ارائه و ساخت الگویی برای ارزیابی مسائل و مشکلات شهری در زمینه تاب­آوری کالبدی- محیطی شبکه حمل و نقل درون شهری و ارتباط آن با توسعه پایدار محیط زیستی و ارزیابی وضع موجود بود که می­تواند به عنوان مبنایی برای برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گیرد.

پیشنهادهای تحقیق

با توجه به نتایج پژوهش حاضر؛ براي بهبود و ارتقا معیار كالبدي- محيطي تاب­آوری شبکه حمل و نقل درون شهری پيشنهاد مي شود سیاست­های دسترسي به خدمات عمومی ملی یا محلی که می­تواند در ارتقاء سلامت و نشاط عمومی جامعه عملیاتی گردند شامل: تقدم پیاده روی، دوچرخه سواری و راهپیمایی جهت سفرهای کوتاه شهری، تقدم حمل و نقل عمومی جهت سفرهای بلند شهری و منطقه ای، ارتقاء کیفیت ناوگان حمل و نقل عمومی و طراحی و منظرسازی خطوط آن مانند افزایش ایستگاه­های اتوبوس، اختصاص مسیرهای استفاده از دوچرخه و پیاده روی، استفاده از محدودیت ترافیکی جهت کاهش تراکم وسایل نقلیه و .... در اولويت برنامه­هاي مديريت شهري قرار گيرد. مدرن کردن صنعت حمل و نقل و استفاده از فن آوری­های جدید در راه اندازی شهر الکترونیک را در پيش گرفت و با آموزش و آگاه سازی مردم و اهالی و شهروندان و کمک گرفتن از سازمان­های مردم نهاد در حوزه مدیریت شهری و صنعت حمل و نقل شهری ایفای نقش نمود. با توجه به اینکه اهم مطالعات شهری انجام شده در ایران در خصوص تاب­آوری با محوریت بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله می­باشد، پیشنهاد می­گردد؛ پژوهش­هایی شبیه تحقیق حاضر با تاکید بر موضوعات دیگری که موجب اختلال و آشفتگی در سیستم­های شهری می­شوند انجام پذیرد. در نهایت به پژوهشگران آتی پیشنهاد می­گردد؛ پژوهشی مشابه پژوهش حاضر در بین مناطق ديگر شهر تهران و همچنين ساير شهرها به صورت مقایسه ای انجام دهند و با نتایج این تحقیق مقایسه شود.

 

فهرست منابع

ابراهیم زاده، عیسی؛ سرایی، محمد حسین، و اسکندری ثانی، محمد. (1387). تحلیل و سنجش سطوح توسعه برخورداری شهری؛ مورد شناسی: شهر مشهد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 24، پیاپی (95)،صص 54-29.

اناری، فرزاد؛ اقبالی، ناصر؛ مویدفر، رضا .(1398). تحلیل وارزیابی متغیرهای موثربرارتقای تاب­آوری شبکه معابرشهری دربرابربحران های طبیعی وانسان ساخت (مطالعه موردی : مناطق 5 گانه حوزه شرقی شهرتهران) ، فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای) ،  سال نهم، شماره3،تابستان1398، صص:364-351

پرتال شهرداری منطقه 1. (1399). آدرس وبسایت: www.tehran.ditrict1.ir

حقی، محمدرضا؛ حیدرزاده، احسان.(1401). تحلیل تاب­آوری شهری در برابر پاندمی کووید 19 (نمونه مورد مطالعه: کرمانشاه)، نشریه علمی مطالعات شهری، 11(42)، بهار 1401،صص 16-3.

سپهوند، رضا؛ عارف نژاد، محسن. (1392). اولویت بندی شاخص های توسعه پایدار شهری با رویکرد تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی گروهی (مطالعه موردی: شهر اصفهان)، فصلنامه مطالعات برنامه ریزی شهری، 1(1)، 59-43.

شکری فیروز جاه، پری.(1396).عنوان تحليل فضایی ميزان تاب آوري مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محيطی، نشریه علمی - پژوهشی برنامه ریزی توسعه کالبدی، سال دوم، پیاپی 6، تابستان 1396، صص 44-27. 

شیخ الاسلامی، علیرضا؛کریمی، بیراز؛اقبالی، رضا.(1388). ارزیابی توسعه پایدار شهری کلان شهر شیراز، فصلنامه جغرافیایی چشم انداز زاگرس، سال اول، شماره 2،صص 53-31.

عیدیان، سمیه.(1400). بررسی الگوی ساخت شهر پایدار با تکیه بر معماری سبز و فناوری­های نوین، نشریه هنر مدیریت سبز، شماره 2، تابستان 1400،صص 108-87.

محمدی ده­چشمه، مصطفی؛ علیزاده، هادی؛ عباسی گوجانی، داوود.(1398). تحلیل فضایی شاخص­های تبیین­کننده تاب­آوری در زیرساخت شریانی حمل­ونقل (مطالعه موردی: کلانشهر اهواز)، پژوهش­های جغرافیایی برنامه­ریزی شهری، دوره 7، شماره 2، تابستان 1398،صص 391-375.

نظری، صدیقه ؛فتحی، سروش. (1396). تحلیل رابطه بعد اجتماعی حمل و نقل شهری و توسعه اجتماعی در شهر تهران. مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال نهم، شماره سوم، تابستان 1396.

Achour, I., Pantzartzis, E., Pascale, & Price, A.D.F., (2017). “Integration of resilience and sustainability: from theory to application”, International Journal of Disaster Resilience in the Built Environment, 6(3), pp: 347-362.

Chen, H., Zhou, R.,  Chen, H. & Laub, A. (2022). “Static and dynamic resilience assessment for sustainable urban transportation systems: A case study of Xi 'an, China”. Journal of Cleaner Production, 368, 25 September 2022, 133237 Retrieved from: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0959652622028244

Grafakos, S., Gianoli, A., & Tsatsou, A., (2016). “Towards the Development of an Integrated Sustainability and Resilience”, Benefits Assessment Framework of Urban Green Growth Interventions. Sustainability, 8(461): 1-33.

Hall, P., (1993). Toward sustainable, liveable and innovative cities for 21st century, in proceeding of the third conference of the world capitals, Tokyo, 22-28.

Kiran Kumar, S., & Bindu, C.A., (2022), Resilience master plan as the pathway to actualize sustainable development goals – A case of Kozhikode, Kerala, India, Progress in Disaster Sciences, 14, 100226, 1-13.

Ogryzek, M., Adamska-Kmie ́c, D. & Klimach, A. (2022). Sustainable Transport: An Efficient Transportation Network-Case Study. Sustainability, 12, 8274, 1-14.

Zhang, X. & Li, H., (2018). Urban resilience and urban sustainability: What we know and what we do not know? Cities, 72: 141-148.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Evaluating the Physical-environmental Dimensions of Internal Transportation Network Resilience and its Relevance with
Sustainable Environmental Development

 

Abstract:

The purpose of present article was to evaluate the physical- environmental dimensions of internal transportation network resilience and its relevance with sustainable environmental development in Tehran district one. The present research is functional in purpose and survey analytic in data collection form. The sample group are 100 expert and specialists of internal transportation management field of Tehran district one in purposeful sampling method, and 400 citizens living in ten regions of Tehran municipality district one during 2019 who were selected in stratified-ratio method through Cochran formula and participated in the study. The data collection process was done in library method through researcher made questionnaire. The factor analysis technique was used to define resilience dimensions, one sample t-test was utilized to determine the existing status and Friedman test was applied for ranking the dimensions. The obtained results revealed the dimensions of internal transportation network resilience in relevance with sustainable environmental development consisting of environmental sustainability, infrastructures and strengthening, urban texture, accessibility and regional lands usage. In addition, the results of one sample t-test demonstrated an average or low status of physical- environmental resilience of internal transportation network and its dimensions in the field of study in relation with sustainable environmental development. According to the received evidences of evaluating the existing status, through proper and efficient planning process, it would be possible to eliminate existing weaknesses of physical- environmental factors and increase its relevance with sustainable environmental development.

Keywords: Resilience, Internal Transportation Network, Sustainable Environmental Development, Physical- Environmental Dimensions, Tehran City Region One.

 

 

15

 

---

[1]  - این مقاله برگرفته از رساله دکتری رشته جغرافیا گرایش برنامه­ریزی شهری تحت عنوان: تحلیل تاب­آوری شبکه حمل و نقل درون- شهری با تأکید بر دستیابی به توسعه پایدار محیطی (مطالعه موردی: منطقه 1 شهر تهران) می باشد.

 

[2]  - Civilization

[3]  - Life Style

[4]  - Traffic

[5]  - Sustainable Development

[6]  - Resilience         

[7]  - Physical- Environmental Dimensions   

[8]  - Transportation Network

[9]  - Hall

[10]  - Prism of Sustainability

[11]  - Mohan, Munasinghe

[12]  - Satterthwaite

[13]  - Grafakos, Gianoli &  Tsatsou

[14]  - Achour, Pantzartzis, Pascale & Price

[15]  - Ogryzek, Adamska-Kmie ́c & Klimach

[16]  - Chen, Zhou, Chen & Lau

[17]  - Kiran Kumar & Bindu

[18]  - Zhang & Li

[19]  - Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling

[20]  - Bartlett’s Test of Sphericity

[21]  - Congeneric

---