ارزیابی عملکرد و تأثیرگذاری طرحهای هادی بر توسعه سکونتگاه¬های روستایی از دیدگاه ساکنین (مطالعه موردی: روستاهای شهرستان زهک)
محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي
مصطفی بیک مداح
1
,
حمید جعفری
2
*
,
کتایون علیزاده
3
1 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران(نویسنده مسئول)
3 - دانشیار گروه جغرافیا،واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
کلید واژه: طرح هادی روستایی, ارزیابی, توسعه روستایی, شهرستان زهک ,
چکیده مقاله :
هدف اصلی از تهیه و اجرای طرح¬های هادی روستایی فراهم آوردن زمینه رفاه و بهبود کیفیت زندگی روستاییان، ماندگاری آنان در مناطق روستایی و دستیابی به توسعه و عمران روستاها، تأمین عادلانه امکانات، هدایت وضعیت فیزیکی روستا، تسهیلات بهبود مسکن و خدمات است. در این راستا، هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی تأثیر اجرای طرح¬های هادی در توسعه روستاهای شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان می¬باشد. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از حیث روش توصیفی-تحلیلی است و داده¬ها با استفاده از مطالعات کتابخانه¬ای و عملیات میدانی (استفاده از پرسشنامه) جمع¬آوری شده است. با توجه به اینکه در سطح شهرستان زهک 40 روستا دارای طرح هادی اجرا شده بودند، لذا 20 درصد از روستاهایی که از نظر زمان اجرای طرح هادی قدیمی¬تر بودند به عنوان نمونه انتخاب شدند (8 روستا)، و برای تعیین حجم نمونه خانوارها طبق فرمول کوکران 338 نمونه انتخاب گردید. یافته¬های تحقیق نشان می¬دهند، بیشترین تأثیرگذاری اجرای طرح¬های هادی روستایی به ترتیب مربوط به ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بوده است، لذا میتوان گفت اجرای طرحهای هادی موجب بهبود همه ابعاد توسعه روستاهای مورد مطالعه شده است.
منابع
1. بهرامی، رحمت الله. (1396). تحلیل اثرات کالبدی طرح هادی براساس میزان رضایت مندی جامعه روستایی (مطالعه موردی دهستان نگل شهرستان سنندج). برنامه ریزی توسعه کالبدی، 4(4)، 66-77.
2. توکلی، جعفر، رزلانسری، اکرم. (1395). تحلیل اثرات کالبدی و اقتصادی طرحهای هادی روستایی مورد: روستاهای شهرستان کرمانشاه . اقتصاد فضا و توسعه روستایی. ۵ (۱۶) :۱۴۱-۱۶۰.
3. جلالیان، حمید، خدایی، سعید و امینی قواقلو، عیوض، (1396)، اثرات اجرای طرح هادی بر توسعه کالبدی سکونتگاههای روستایی (مطالعه موردی: بخشی ثمرین در شهرستان اردبیل)، فصلنامه پژوهش و برنامهریزی روستایی 6 (1)، 25- 38.
4. خراشادی زاده، مهدیه و اسمعیل نژاد، مرتضی، (1395)، تحلیل اثرات اجرای طرح¬های هادی در توسعه مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستای خراشاد شهرستان بیرجند)، مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاههای انسانی، 11(36)، 136- 154.
5. درست، سجاد، (1392)، ارزیابی اثرات طرحهای هادی در توسعه روستایی مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان لردگان، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، استاد راهنما: سید اسکندر صیدایی گل سفیدی.
6. ذوالفقاری، امیرعلی، صیدایی، سیداسکندر. (1401). آسیب‌شناسی ساختاری طرح هادی به‌منزلة فراگیرترین طرح توسعة روستایی در ایران نمونه: استان کرمانشاه. جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 33(1)، 63-88.
7. ریاحی، وحید، عزیزی، سمیه. (1400). ارزیابی اثرت اجرای طرح هادی در توسعه کالبدی روستاها از دیدگاه روستاییان (مورد مطالعه: شهرستان رباط‌کریم - استان تهران). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 16(4)، 727-740.
8. صادقی، خدیجه، طولابی¬نژاد، مهرشاد، (1398) تحليل ادراک جامع محلی از بازساخت کالبدی- فضایی اجرای طرح هادی روستایی در دهستان رشتخوار، مسکن و محیط روستا، 167 (4)، 67- 82.
9. عزیزی دمیرچلو، عبدالله، مولایی هشجین، نصراله و قدیری معصوم، مجتبی، (1395)، تحلیل اثرات کالبدی اجرای طرح¬های هادی از دیدگاه روستاییان استان اردبیل، فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، 6(21)، 75- 92.
10. عنابستانی، علی اکبر، نادریان فر، مهدی (1399)، اثرات اجرای طرح های هادی بر کیفیت محیطی سکونتگاه¬های روستایی روستایی شهرستان هامون، نشریه علمی – پژوهشی برنامه¬ریزی توسعه کالبدی، 5(17)، 11-24.
11. کرمی نسب، صدیقه و مولایی بارده؛ سیاوش (1397)، ارزیابی اثرات اجرای طرحهای هادی روستایی و نقش آن در توسعه روستایی از دیدگاه جامعه محلی (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ایذه، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 13(2)، 520- 547.
12. کوشکی، امین، طولابی نژاد، مهرشاد. (1399). برنامهریزی پایدار توسعه همکاری‌های مناطق مرزی (CBC): عوامل و محرک های موثر بر پایداری اتحاد مناطق مرزی. عنوان نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۲۰ (۵۶) :۱۱۵-۱۴۰
13. محمدی، سعدی، (1400)، اثرات اجرای طرح¬های هادی در توسعه کالبدی روستاهای پیرامون شهر مریوان، نشریه، جغرافيا، 19(68)، 253-233.
14. ملکی، سعید، گودرزی، مجید، فیروزی، محمدعلی، طاهری، علی. (1398). تحلیل و ارزیابی اثرات اجرای طرح هادی در ابعاد کالبدی-فضایی و محیطی کیفیت زندگی روستایی(مطالعه موردی: روستای میداوود وسطی، شهرستان باغملک). جغرافیا و روابط انسانی، 1(4)، 304-315.
15. نارویی مهر، ساجده، نجفی کانی، علی اکبر. (1401). نقش طرحهای هادی در بهبود اوضاع کالبدی و فضایی سکونتگاههای روستایی مطالعه موردی:روستاهای بخش جلگه چاه‌هاشم شهرستان دلگان. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 13(48)، 100-79.
16. طیب نیا, سیدهادی, & بهزادی, محمدرضا. (1402). بررسی عملکرد طرح هادی روستایی و میزان رضایت از اجرای آن از دیدگاه روستاییان (مورد: بخش مرکزی شهرستان زاهدان). روستا و توسعه, 26(4), 123-148.
17. رسولی, مجتبی, ولی شریعت پناهی, مجید, & بلوچ, ازیر. (1400). بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی اجرای طرحهای هادی بر محیط‌های روستایی (مطالعه موردی: روستاهای دهستان حکیم آباد شهرستان زرندیه). آمایش و توسعه, 1(4), -.
18. عنابستانی, علی اکبر, جوانشیری, محمد, & هراتی, ام البنین. (1398). ارزیابی میزان تحققپذیری کاربری های مصوب طرحهای هادی و میزان انطباق آنها در مرحلة اجرای طرح ( مطالعه موردی: روستاهای شهرستان خواف). جغرافیا و برنامهریزی, 23(70), 249-277.
19. Kurowska-Pysz, J. Alexandre Castanho, R. and Loures, L. (2018), Sustainable Planning of Cross-Border Cooperation: A Strategy for Alliances in Border Cities, Sustainability, 10(5), 1- 26.
20. Long, H., Ma, L., Zhang, Y., & Qu, L. (2022). Multifunctional rural development in China: Pattern, process and mechanism. Habitat International, 121, 102-120.
21. Rao, J. (2022), Comprehensive land consolidation as a development policy for rural vitalisation: Rural In Situ Urbanisation through semi socio-economic restructuring in Huai Town. Journal of Rural Studies, 93 (8), 386-397.
22. Zheng, L., Guo, Y., Zhang, P., Li, S., Tu, Y., & Lu, Y. (2023). An Investigation of Rural Spatial Value Co-Creation Using Sociological Field Theory: A Case Study of Xiaozhou Village in Guangzhou. Sociology Mind, 13(3), 145-165.
23. Zwiers, S. Markantoni, M. and Strijker, D., (2016), The role of change- and stability-oriented place attachment in rural community resilience: a case study in south-west Scotland, Community Development Journal, 51(4), 2- 20.
مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 21، شماره 50، بهار 1404، صص 58-40
ارزیابی عملکرد و تأثیرگذاری طرحهای هادی بر توسعه سکونتگاههای روستایی از دیدگاه ساکنین (مطالعه موردی: روستاهای شهرستان زهک)
مصطفی بیک مداح-دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی روستایی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
حمید جعفری–دانشیار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران(نویسنده مسئول)
Jafari_hamid1351@yahoo.com
کتایون علیزاده- دانشیار گروه جغرافیا،واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
دريافت: 18/10/1403 پذيرش: 2/12/1403 چاپ: 13/2/1404
چکیده
هدف اصلی از تهیه و اجرای طرحهای هادی روستایی فراهم آوردن زمینه رفاه و بهبود کیفیت زندگی روستاییان، ماندگاری آنان در مناطق روستایی و دستیابی به توسعه و عمران روستاها، تأمین عادلانه امکانات، هدایت وضعیت فیزیکی روستا، تسهیلات بهبود مسکن و خدمات است. در این راستا، هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی تأثیر اجرای طرحهای هادی در توسعه روستاهای شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان میباشد. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از حیث روش توصیفی-تحلیلی است و دادهها با استفاده از مطالعات کتابخانهای و عملیات میدانی (استفاده از پرسشنامه) جمعآوری شده است. با توجه به اینکه در سطح شهرستان زهک 40 روستا دارای طرح هادی اجرا شده بودند، لذا 20 درصد از روستاهایی که از نظر زمان اجرای طرح هادی قدیمیتر بودند به عنوان نمونه انتخاب شدند (8 روستا)، و برای تعیین حجم نمونه خانوارها طبق فرمول کوکران 338 نمونه انتخاب گردید. یافتههای تحقیق نشان میدهند، بیشترین تأثیرگذاری اجرای طرحهای هادی روستایی به ترتیب مربوط به ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بوده است، لذا میتوان گفت اجرای طرحهای هادی موجب بهبود همه ابعاد توسعه روستاهای مورد مطالعه شده است.
واژگان کلیدی: طرح هادی روستایی، ارزیابی، توسعه روستایی، شهرستان زهک
1- بیان مساله
توجه به توسعه کالبدی روستاها موضوعی مهم برای پاسخگویی به چالش‌های روستایی است (Long et al, 2022: 102) و به عنوان ابزاری برای توسعه محیط و فضای روستاها توسط سیاست گذاران مورد تاکید قرار گرفته است (Kurowska-Pysz , 2018: 7). علیرغم اهداف و برنامهریزیهای اولیه این طرحها جهت توسعه روستاها در مناطق مختلف کشور، به نظر میرسد که در عمل تهیه و اجرای آنها با مشکلات متعددی در ابعاد مختلف روبهرو شده است، به نحوی که اثربخشی و کارایی این طرحها تا حدود زیادی کاهش یافته است (رضایی و صفا، 1392: 49). امروزه طرح هادی روستایی، به عنوان نخستین تلاش سازمان یافته و فراگیر ملی برای ساماندهی فضایی روستاهای کشور، مهمترین ابزار مدیریت توسعه روستایی محسوب میشود. طرح هادی روستا از جمله طرحهای عمران روستایی است که میتواند نقش بنیادی و زیربنایی در توسعه یکپارچه نواحی روستایی داشته باشد. طرح هادی از جمله طرحهای عمران روستایی است که برای توسعه بنیادی و زیربنایی روستایی مورد توجه قرار گرفت (کرمی نسب و مولاییبارده، 1397،.529). طرح هادی به عنوان یک متغیر بیرونی، وارد سیستم روستا میشود، بر ساختارهاي فیزیکی-کالبدي، اقتصادي، اجتماعی و زیست‌محیطی روستا اثر میگذارد (اصلانی، 1378،.223). این طرح ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان تجهیزات و نیازهای عمومی روستایی را حسب مورد در قالب مصوبات طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرحهای جامع ناحیهای تعیین مینماید (عزیزیدمیرچلو و همکاران، 1395،:79). سنجش میزان اثرات اجرای طرحهای هادی روستایی در ایجاد بستر مناسب برای تصمیمسازی و و توسعه عملی در روستاها مؤثر خواهد بود (درست، 1392 :1). از جمله اقدامات مهمی که میتواند به تقویت و پایداری آثار اینگونه طرحها کمک نماید، بررسی اثرات اجرا و ارزشیابی آنهاست.
ضرورت بررسی در مورد مدیریت و نحوه اجرای طرح هادی و تعداد و ساختار و جایگاه این طرح ها در روستاها از لحاظ میزان اثر بخشی، کارایی در توسعه روستایی و حل مشکالت و معضلات اقتصادی، اجتماعی، کالبدی بیش از پیش احساس می شود. چرا که این طرح ها به عنوان مهمترین طرح توسعه روستایی و همچنین تنها طرح همه جانبه و ساختارگرا در سکونتگاههای روستایی است. نظر به این که در این سالها سرمایههای مادی و غیر مادی زیادی صرف مطالعات اجرایی طرح هادی روستایی شده است و از آنجایی که هر طرح و پروژه زمانی اهمیت دارد که منجر به افزایش کیفیت زندگی شود، از این رو ضروریست تا این بررسی انجام گیرد. همچین یافتههای اثربخش بودن این طرحها میتواند برای بازشناسی استراتژی سیاستهای قبلی و طراحی سیاستهای برنامهریزی آینده استفاده شوند. بنابراین واضح است که سنجش میزان اثرات اجرای طرحهای هادی روستایی در سطح شهرستان زهک نه تنها زمینههای شناخت بهتر و بیشتر از نیازها و افزایش حس پاسخگویی و شکوفا ساختن توانمندیهای مجریان را فراهم خواهد ساخت بلکه در ایجاد بستر مناسب برای تصمیمسازی و تصمیمگیریهای منطقی و عملی مؤثر خواهد. در روستاهای استان سیستان و بلوچستان و به ویژه روستاهای شهرستان مرزی زهک نیز همانند تمام مناطق روستایی کشور، طرحهای توسعه کالبدی مورد توجه قرار گرفته است. در شهرستان زهک نیز سرمایهگذاریهای زیادی در کالبد روستاها انجام گرفته است. در این شهرستان طرح هادی روستایی در 40 روستا جرا شده است. با این حال موضوع و مسئله مهم و قابل تامل در زمینه اجرای طرحهای هادی در شهرستان زهک این است که علیرغم اجرای طرحهای هادی روستایی در این منطقه، ارزیابی میزان اثر بخشی و تأثیر اجرای طرحهای هادی بر توسعه کالبدی در روستاهای شهرستان زهک چگونه بوده است. با توجه به این که امروزه طرح هادی مهمترین ابزار مدیریت کالبدی در روستاها است و ارزیابی اثربخشی اجرای این طرحها در توسعه کالبدی سکونتگاههای روستایی در منطقه مورد مطالعه مسئله اصلی مورد بررسی در این پژوهش است، در این پژوهش نیز به بررسی تأثیر اجرای طرحهای هادی بر توسعه روستاها در شهرستان زهک پرداخته شد. با توجه به هدف تحقیق، سوال اصلی زیر برای این پژوهش ارائه شده است:
1)اجرای طرح هادی بر توسعه کالبدی در کدام روستاها چه تأثیری داشته است؟
2- مبانی نظری و پیشینه پژوهش
نظام برنامهريزي توسعه هر كشور بسته به اهداف، مكان، زمان، نوع طرحها و برنامهها و سطوح مديريت در آن كشور، داراي سلسله مراتب و دارای انواع مختلفی است (عندلیب و معطوف، 1388،. 58). براساس اين انواع طرحهای برنامهريزي ممكن است به صورتهای مختلف کالبدی، فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی به كار گرفته شود (کوشکی و طولابینژاد، 1399، ص. 119). طرح هادی روستایی به عنوان سند توسعه فیزیکی و کالبدی روستا، ضمن بررسی وضع موجود روستاها، نحوه استفاده از زمین برای کاربریهای متعدد و نحوه گسترش آن در آینده را مشخص میکند (نارویی مهر و نجفی کانی، 1401: 79). این طرح که بخشی از طرح کالبدی ناحیهای است، به منظور تجدید حیات و هدایت روستا به لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی اجرا میشود. این طرح با هدف توزیع بهینه خدمات و نیز ایجاد کالبدی مناسب برای فراهم کردن بستر بهبود جریان توسعه اقتصادی-اجتماعی در روستا انجام میشود (ربیعیفر و همکاران، 1394 : 75). و مبنایی جهت تغییر و تحول در ساختار فیزیکی-کالبدی روستاها به شمار میرود (خراشادی زاده و اسمعیلنژاد، 1395:132). طرح هادی از جمله طرحهای عمران روستایی است که برای توسعه بنیادی و زیربنایی روستایی مورد توجه قرار گرفت (کرمی نسب و مولاییبارده، 1397: 529). از جمله اقدامات مهمی که میتواند به تقویت و پایداری آثار طرح هادی کمک شایانی کند، سنجش میزان اثربخشی اجرای آنهاست. در واقع انجام این کار، منجر به آگاهی از دیدگاهها و عقاید کارشناسان، شناسایی نقاط ضعف و قوت طرحها و برنامههای توسعهای خواهد شد. هرچند سیاست‌گذاران اثربخشی همه جانبهای را از اجرای این طرحها دنبال میکنند اما امروزه اهمیت اصلی و چشمگیر آن بررسی میزان این اثربخشی است (عزیزپور و همکاران، 1390: 71). مرور مطالعات در زمینه طرحهای هادی نشان میدهد که از زمان اجرای طرح هادی در مناطق روستایی کشور بیش از چهار دهه میگذرد و در خصوص ارزیابی تاثیر اجرای این طرحها، مطالعات و بررسیهای متعددی صورت گرفته است که به برخی از آنها اشاره میشود:
طیبنیا و بهزادی (1402) در مطالعهای به بررسی عملکرد طرح هادی روستایی و میزان رضایت از اجرای آن از دیدگاه روستاییان در بخش مرکزی شهرستان زاهدان پرداختهاند و به این نتیجه رسیدند که عملکرد طرح هادی در تمامی ابعاد در روستاهای مورد مطالعه پایین‌تر از حد متوسط (3) و لذا نامطلوب بوده و نتوانسته در روستاهای بخش مرکزی زاهدان چندان مؤثر واقع شود. همچنین میزان رضایت افراد از اجرای طرح هادی روستایی در روستاهای مورد مطالعه یکسان نبوده و تفاوت معناداری با هم داشتند. ذوالفقاری و همکاران. (1402). در مقاله ای با عنوان «ارزیابی اثرات اجرای طرح های هادی روستایی و نقش آن در توسعه روستایی (نمونه موردی: روستاهای شهرستان کرمانشاه» به این نتیجه رسیدند که عوامل افزایش مشارکت‌پذیری در روستا، افزایش کیفیت معابر و ساماندهی جوی ها و نهرها جز تأثیرگذارترین مؤلفهها و عامل حفظ سنت‌های بومی و محلی جزء تأثیرپذیرترین عوامل به شمار میآیند. وشاخص کالبدی از بین شاخص های مورد بررسی مهمترین شاخص در اجرای طرح های هادی روستایی و نقش آن در توسعه روستایی در روستاهای شهرستان کرمانشاه میباشد. همچنین نتایج حاصل ازمیک مک نشان میدهد که بجز دو عامل افزایش کیفیت معابرو کاهش انگیزه مهاجرت همه عوامل جزمتغیرهای پیوندی میباشند. جینگ می و همکاران (2022)، پژوهشی را با عنوان «کنترل برنامه ریزی تحول اراضی روستایی در هنگ کنگ: استفاده از سنجش از راه دور برای آنالیز الگوهای مکانی- زمانی تغییر کاربری» انجام دادهاند، آنها با استفاده از نرمافزار سنجش از راه دور وضعیت تغییر و تبدیل کاربری اراضی از زراعی به مسکونی در سطح روستاهای هنگ کنگ را در طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ مورد ارزیابی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که علیرغم کنترل نظارت اراضی روستایی و اقدامات انجام گرفته اراضی با کاربریهای غیرمجاز در سطح روستا به صورت غیرمتمرکز در حال رشد بودند و دولت هنگ کنگ برای جلوگیری از این اتفاق اقدامات اجرایی را با استفاده از ابزارهای برنامهریزی در دستور کار خود قرار داده است.
هوآلو و همکارن (2022)، مقالهای با عنوان «توسعه چند منظوره روستایی در چین: الگو، فرایند و مکانیزم» به این نتیجه رسیدند که در روستاهای چین بر اساس چهار نوع عملکرد کلی شامل: تولید کشاورزی، توسعه اقتصادی، عملکرد امنیت اجتماعی و عملکرد حفاظت از محیط زیست و در ادامه به ۱۶ زیر مجموعه دیگر دستهبندی میشوند. همچنین نتایج بررسی میدانی آن نشان داد بین شاخص های چند کارکردی روستایی یک ناهمگونی فضای آشکار در بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ وجود داشته است. جینگ روا (2022)، در مقالهای با عنوان « یکپارچهسازی زمین به عنوان سیاست توسعه بازسازی روستایی: مطالعه موردی شهرهای چین» به این نتیجه رسیده است که یکپارچهسازی زمین هم به عنوان یک ابزار و هم به عنوان یک پلتفرم برای یک سیاست توسعهای عمل میکند که هدف آنها ارتقاء زندگی روستایی از طریق ادغام توسعه روستا و شهر میباشد و یکپارچهسازی زمین در مناطق روستایی را به عنوان یک رویکرد پایین به بالا جهت مبارزه با زوال ساختار روستایی پیشنهاد میکند. ریاحی و عزیزی در سال 1400در مطالعهای به ارزیابی اثرت اجرای طرح هادی در توسعه کالبدی روستاها از دیدگاه روستاییان شهرستان رباط کریم استان تهران پرداختند. نتایج مطالعه آنها نشان داد که اجرای طرح هادی در روستاهای مورد مطالعه بهترین عملکرد را در متغیرهای مسکن، توزیع خدمات، شبکه معابر و زیست‌محیطی داشته است. رسولی و همکاران (1400)، در پژوهشی به بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی اجرای طرحهای هادی بر محیط‌های روستایی در دهستان حکیم آباد شهرستان زرندیه پرداخته اند و به این نتیجه رسیدند که اجرای طرح هادی در محدوده مورد مطالعه تا حد بسیار زیادی سبب بهبود وضعیت کالبدی – فضایی، وضعیت کارکردی اقتصادی و اجتماعی روستاها شده است. همچنین اجرای این طرحها با مشکلات و موانعی در محدوده تحقیق روبروست که رفع آنها موجب افزایش اثربخشی طرحها می‌گردد که در این مقاله به آن پرداخته میشود. عنابستانی و نادریان فر در سال 1399 در پژوهشی به «تحلیل اثرات اجرای طرح های هادی روستایی شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان بر کیفیت محیطی سکونتگاههای روستایی» این منطقه پرداخته اند و به این نتیجه رسیده اند که اجرای طرح هادی در روستاهای محدوده مورد مطالعه بر بهبود کیفیت محیطی سکونتگاههای روستایی مؤثر بوده است. همچنین، نتایج حاصل از آزمـون تحلیل واریانس یکطرفه نشان داده که اجرای طرحهای هادی بر مؤلفههای کالبدی– فیزیکی، زیباشناختی و ادراک بصری تأثیرگذاری بیشتری نسبت به سایر مؤلفهها در کیفیت محیطی سکونتگاههای روستایی بر جای گذاشته است. عنابستانی و همکاران در سال 1398 در مقالهای با عنوان «ارزیابی میزان تحققپذیری کاربری های مصوب طرحهای هادی و میزان انطباق آنها در مرحلة اجرای طرح (مطالعه موردی: روستاهای شهرستان خواف»، براي برآورد ميزان تحققپذيري کاربريهاي پيشنهادي طرحهاي هادي روستايي به این نتیجه رسیدند که بيشترين درصد تحققپذيري مربوط به کاربري ورزشي و کمترين مربوط به کاربري فضاي سبز بوده است. موزلی و اون (2008) در پژوهشی به «بررسی عوامل موفقیت در اجرای طرحهای توسعه روستایی در انگلستان» پرداختهاند. نتایج نشان میدهد که دسترسی بهتر و بیشتر به خدمات روستایی نیازمند درک کامل از نیازهای سریعاً در حال تغییر جامعه روستایی میباشد. چنین تغییری در حجم تقاضاهای ساکنین جامعه روستایی، عوامل تأمین‌کننده این خدمات را متحول خواهد کرد.
با توجه به بررسی پیشینه مطالعات میتوان به این نتیجه دست یافت که طرحهای کالبدی روستایی، همراستا با اهداف توسعه پایدار، تدوین گردیدهاند، این طرحها، همان اهداف توسعه پایدار روستایی را دنبال مینمایند، سیاستهای کلان طرحهای کالبدی توسط وزارت مسکن و شهرسازی در قالب طرح های کالبدی ملی، منطقهای و ناحیه ای، تدوین و توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به اجرا در میآیند. در واقع طرح هادی روستایی بومیسازی شدهترین، موردیترین و محلیترین طرح، از این دسته است که از زمان اجرا تا کنون توانسته به موفقیتهای زیادی در زمینه توسعه عرصههای روستایی دست یابد.
3- روش پژوهش
تحقيق حاضر در زمره تحقيقات کاربردی و از نظر «روش»، در چارچوب روش «توصيفي- تحليلي» قرار مي‌گيرد.جامعه آماري تحقيق، شامل 40 روستای شهرستان زهک هستند که در آنها طرح هادی اجرا شده است. با توجه به این 40 روستا، در پژوهش حاضر 20 درصد روستاها که شامل 8 روستا بوده به صورت تصادفی سادع انتخاب شد. در این روش سعی شد که از هر دهستان که 20 درصد طرح هادی اجرا شده انتخاب شوند. بنابراین از دهستان زهک چهار روستا، از دهستان جزینک دو روستا و از دهستانهای خواجه احمد و خمک هر کدام یک روستا به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب شدند. برای تعیین حجم پرسشنامهها نیز از فرمول کوکران استفاده شد که طی آن 338 نمونه بدست آمد (جدول 1).
جدول 1. توزیع فضایی پرسشنامه ها در سطح روستاهای نمونه
شهرستان | بخش |
| دهستان | آبادی | سال اجرای طرح | تعداد خانوار | تعداد پرسشنامه | |
زهك | مركزی |
| زهك | حسن خون | 1390 | 301 | 36 | |
| ملک حيدري | 1386 | 386 | 46 | ||||
| كفتارگي | 1390 | 134 | 16 | ||||
| كوهك | 1389 | 1284 | 152 | ||||
| خواجه احمد | ده يادگار | 1390 | 212 | 25 | |||
جزينك |
| جزينك | ندام شرقي | 1390 | 73 | 9 | ||
| قلعه كهنه(قلعه نو) | 1387 | 223 | 27 | ||||
| خمك | گوري | 1392 | 225 | 27 | |||
| جمع کل | 2838 | 338 | |||||
منبع: یافتههای پژوهش، 1403
برای انتخاب افراد پاسخگو سعی شده که میزان آگاهی پاسخگویان از طرحهای هادی روستایی و اثرات آن بر توسعه روستاها در نظر گرفته شود. به منظور تعیین حجم نمونه هر روستا از روش نمونهگیری طبقهبندی شده و به نسبت سهم هر روستا، استفاده شد. ابزار اندازهگيري در اين تحقيق پرسشنامه بوده است. پرسشنامهها در طیف لیکرت 5 گزینهای تهیه و اجرا شد. برای تجزيه تحليل اطلاعات استنباطی از آزمون رتبهای همانباشتگی نامحدود اکتشافی (روشجوهانسن)، و برای بررسی رتبه هر یک از روستاهای مورد مطالعه از نظر اثرگذاری طرح هادی روستایی بر توسعه کالبدی از آزمون T تک نمونهای استفاده بهره گرفته شد. روایی ابزار سنجش با استفاده از نظر کارشناسان و از جمله اساتید راهنما مشاور مورد بررسی قرار گرفت. از آن‌جايي كه مقدار ضريب آلفاي كرونباخ در تمامي عامل‌هاي پرسشنامه بزرگتر از 7/0 مي‌باشد، بنابراين عامل‌هاي پرسشنامه از نظر پايايي در سطح کاملا مناسبي قرار دارد، بنابراين قابليت اعتماد (پايايي) عامل‌هاي پرسشنامه و کل سوالات پرسشنامه مورد تاييد مي‌باشد.
جدول 2. بررسی پایایی پرسشنامه
نام متغیر | تعداد سوالات | آلفای کرونباخ |
ابعاد اقتصادی | 8 | 873/0 |
ابعاد فرهنگی اجتماعی | 9 | 903/0 |
ابعاد کالبدی | 10 | 780/0 |
ابعاد زیست‌محیطی | 8 | 903/0 |
کل پرسشنامه | 35 | 923/0 |
منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه پژوهش حاضر، شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان است. شهرستان زهک در شمال استان قرار گرفته است. شهرستان زهک در 61 درجه و 30 دقیقه تا 61 درجه و 46 دقیقه طول شرقی و 30 درجه و 36 دقیقه تا 30 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. این شهرستان دارای 802 کیلیومتر مربع مساحت است که در سال 1384 از شهرستان زابل جدا شد. این شهرستان یکی از شرقی ترین نقاط مرزی کشور محسوب میشود. بر اساس سرشماری نفوس و مسکن 1395، شهرستان زهک 74896 نفر جمعیت داشته که از این تعداد 13357 نفر (9/17 درصد) در نقاط شهری و 61539 نفر (1/82 درصد) در مناطق روستایی ساکن بودهاند. این منطقه همانند سایر مناطق استان سیستان و بلوچستان با محدودیت معیشت روستایی روبر است. با این حال در روستاهای این منطقه کشت گندم، جو، هندوانه زابلی (به روش بومی) کشت میشود. در روستاهای این منطقه دامداری در حد دامهایی چون شتر، گاو بومی سیستانی، و بز بومی پرورش داده میشود. در شکل (1) نقشه موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه آورده شده است.
شکل 1. نقشه منطقه مورد مطالعه، ترسیم، نگارندگان، 1403
4- یافته های پژوهش
مشخصات فردی افراد شرکت کننده در این تحقیق شامل نام روستا، سن، جنسیت، وضعیت تاهل، وضعیت تحصیلی، وضعیت شغلی و مدت اقامت در روستا میباشد. در ادامه فراوانی و درصد فراوانی در سطوح هر یک از این متغیرها آمده است.مطابق مندرجات جدول شماره 3، از کل شرکت‌کنندگان در پژوهش (338 نفر)، بیشترین فراوانی معادل 4/44 درصد مربوط به روستای شهرک کوهک و کمترین فراوانی معادل 3 درصد مربوط به روستای ندام شرقی بوده است.
جدول 3. توصیف پاسخگویان بر اساس نام روستا
نام روستا | فراوانی | درصد |
حسن خون | ۳۶ | 7/10 |
ملک حیدری | ۴۶ | 6/13 |
کفتارگی | ۱۶ | 7/4 |
شهرک کوهک | ۱۵۰ | 4/44 |
ده یادگار | ۲۶ | 7/7 |
ندام شرقی | ۱۰ | ۳ |
قلعه کهنه | ۲۷ | ۸ |
گوری | ۲۷ | ۸ |
کل | ۳۳۸ | ۱۰۰ |
همچنین در مجموع بیشترین فراوانی معادل 4/33 درصد مربوط به گروه سنی 40 تا 49 سال و کمترین فراوانی معادل 1/7 درصد مربوط به گروه سنی 20 تا 29 سال بوده است. که 4/78 درصد مرد و 6/21 درصد نیز زن بودند.
از نظر سطح تحصیلات نیز بیشترین فراوانی معادل 6/29 درصد مربوط به گروه با تحصیلات ابتدایی و کمترین فراوانی معادل 5/9 درصد مربوط به گروه با تحصیلات لیسانس و بالاتر بوده است. از لحاط مدت اقامت در روستاهای مورد مطالعه در مجموع 6/45 درصد مربوط به مدت اقامت بیشتر از 20 سال و کمترین فراوانی معادل 7/4 درصد مربوط به مدت اقامت کمتر از 5 سال بوده است.
توصیف بر اساس پاسخ‌های پرسشنامه
درصد فراوانی پاسخ‌ها و همچنین میانگین و انحراف معیار در هر یک از سوالات پرسشنامه در ادامه آمده‌است. به‌عنوان مثال در پاسخ به سوال 1 با عنوان "ایجاد فرصت هاي شغلي جدید (تنوع شغلی)"، از مجموع 338 پاسخ، فراوانی پاسخ‌ها به صورت 8/2 درصد پاسخ خیلی کم، 8/27 درصد پاسخ کم، 7/41 درصد پاسخ متوسط، 7/16 درصد پاسخ زیاد و 1/11 درصد پاسخ خیلی زیاد میباشد. برای سایر گویه‌ها فراوانی پاسخ‌ها به شرح زیر است.
ابعاد اقتصادی
در سوالات 1 تا 8 پرسشنامه مربوط به "ابعاد اقتصادی" بیشترین میانگین مربوط به "افزايش قيمت زمين و مسكن" و برابر 387/3 است. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی زیاد و زیاد با کدهای 5 و 4 را انتخاب کرده‌اند. کمترین میانگین هم مربوط به "ایجاد فرصت هاي شغلي جدید (تنوع شغلی)" و برابر 127/3 میباشد. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی کم و کم با کدهای 1 و 2 را انتخاب کرده‌اند.
جدول 4. آماره‌های فراوانی و توصیفی سوالات پرسشنامه – ابعاد اقتصادی
ابعاد اقتصادی | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | انحراف معیار |
ایجاد فرصت هاي شغلي جدید (تنوع شغلی | 7/4 | 9/29 | ۳۴ | 7/10 | 7/20 | 127/3 | 188/1 |
افزايش درآمد روستائیان | 4/4 | ۲۹ | 4/33 | 7/10 | 5/22 | 178/3 | 203/1 |
افزایش فعالیت های صنعتی کوچک درون روستا (صنایع دستی و غیره) | ۵ | 1/23 | 1/39 | 4/12 | 4/20 | 201/3 | 156/1 |
ایجاد شغل در فعالیت های کشاورزی | 8/3 | 9/26 | 8/32 | 1/15 | 3/21 | 231/3 | 173/1 |
ایجاد شغل در فعالیت های کشاورزی | 5/1 | 3/29 | 2/32 | 7/15 | 3/21 | 26/3 | 139/1 |
ایجاد مشاغل غیر کشاورزی | 2/1 | 7/23 | 7/36 | 5/17 | ۲۱ | 334/3 | 091/1 |
افزایش هزینه های زندگی | 5/1 | 4/20 | 4/36 | 9/24 | 9/16 | 352/3 | 032/1 |
افزايش قيمت زمين و مسكن | 1/4 | 4/20 | 8/32 | 3/18 | 3/24 | 382/3 | 176/1 |
ابعاد فرهنگی - اجتماعی
در سوالات 9 تا 17 پرسشنامه مربوط به "ابعاد فرهنگی - اجتماعی" بیشترین میانگین مربوط به "کاهش مهاجرت روستائیان به شهر" و برابر 293/3 است. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی زیاد و زیاد با کدهای 5 و 4 را انتخاب کرده‌اند. کمترین میانگین هم مربوط به "دسترسي مناسب به خدمات تفريحي و ورزشی" و برابر 944/2 میباشد. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی کم و کم با کدهای 1 و 2 را انتخاب کرده‌اند.
جدول 5. آماره‌های فراوانی و توصیفی سوالات پرسشنامه – ابعاد فرهنگی – اجتماعی
ابعاد فرهنگی - اجتماعی | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | انحراف معیار |
دسترسي مناسب به خدمات تفريحي و ورزشی | ۱۶ | 5/30 | 8/22 | 7/4 | ۲۶ | 944/2 | 427/1 |
بهبود كيفيت امكانات و خدمات | 8/9 | 8/27 | 5/30 | 3/18 | 6/13 | 982/2 | 183/1 |
دسترسي بهتر به خدمات آموزشي | 9/10 | ۲۶ | 3/29 | 5/17 | 3/16 | 021/3 | 236/1 |
افزایش میزان مشارکت در امور روستا | 5/6 | ۳۴ | 2/27 | 1/12 | 1/20 | 053/3 | 236/1 |
دسترسي بهتر به خدمات درمانی | 3/8 | 7/28 | 6/29 | ۱۳ | 4/20 | 086/3 | 25/1 |
افزایش تمایل به زندگی در روستا | 6/8 | ۲۹ | 8/27 | 4/7 | 2/27 | 157/3 | 333/1 |
رضایتمندی از محیط روستا | ۸ | 3/29 | 9/26 | 9/8 | 9/26 | 175/3 | 324/1 |
افزایش اعتماد روستائیان به دولت | 5/6 | 3/26 | 2/30 | ۱۳ | ۲۴ | 216/3 | 253/1 |
کاهش مهاجرت روستائیان به شهر | 1/4 | 6/21 | ۳۷ | 4/15 | 9/21 | 293/3 | 153/1 |
ابعاد کالبدی
در سوالات 18 تا 27 پرسشنامه مربوط به "ابعاد کالبدی" بیشترین میانگین مربوط به "صدور سند مالکیت" و برابر 124/4 است. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی زیاد و زیاد با کدهای 5 و 4 را انتخاب کرده‌اند. کمترین میانگین هم مربوط به "بهبود سیمای ظاهری روستا" و برابر 429/3 میباشد. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی کم و کم با کدهای 1 و 2 را انتخاب کرده‌اند.
جدول 6. آماره‌های فراوانی و توصیفی سوالات پرسشنامه – ابعاد کالبدی
ابعاد کالبدی | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | انحراف معیار |
بهبود سیمای ظاهری روستا | 8/3 | 3/13 | 5/43 | 8/14 | 6/24 | 429/3 | 112/1 |
تغییر در نوع واحدهای مسکونی | 3/3 | ۱۳ | 3/39 | ۲۱ | 4/23 | 482/3 | 085/1 |
مقاوم سازی واحدهای مسکونی | 6/3 | 9/16 | ۳۴ | 2/14 | 4/31 | 53/3 | 196/1 |
افزایش رعایت مقررات در ساخت و سازها | 5/1 | 7/12 | 8/35 | ۲۴ | ۲۶ | 604/3 | 052/1 |
جذب امکانات و خدمات رفاهی و زیرساخت ها | 5/1 | 3/16 | 3/24 | 1/31 | 9/26 | 657/3 | 087/1 |
توجه به معماری بومی و منطقه ای در ساخت و سازها | 8/1 | 1/15 | 1/28 | 5/19 | 5/35 | 719/3 | 151/1 |
بهبود دسترسی و توزیع کاربری های خدماتی | 5/1 | 7/12 | 7/23 | 4/28 | 7/33 | 802/3 | 086/1 |
صدور سند مالکیت | 3/0 | 7/4 | 6/21 | ۲۹ | 4/44 | 124/4 | 929/0 |
ابعاد زیست‌محیطی
در سوالات 28 تا 35 پرسشنامه مربوط به "ابعاد زیست‌محیطی" بیشترین میانگین مربوط به "بهبود وضعیت بهداشتی روستا" و برابر 388/3 است. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی زیاد و زیاد با کدهای 5 و 4 را انتخاب کرده‌اند. کمترین میانگین هم مربوط به "بهبود جمع آوري مواد زايد و زباله" و برابر 828/2 میباشد. یعنی در پاسخ به این سوال اکثر پاسخگویان گزینه‌های خیلی کم و کم با کدهای 1 و 2 را انتخاب کرده‌اند.
جدول 7. آماره‌های فراوانی و توصیفی سوالات پرسشنامه – ابعاد زیست‌محیطی
ابعاد زیست محیطی | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | انحراف معیار |
بهبود جمع آوري مواد زايد و زباله | 4/20 | 1/28 | 9/18 | 3/13 | 2/19 | 828/2 | 406/1 |
تغيیر كاربري اراضي و تخریب اراضی باغی | 9/5 | 7/33 | 9/24 | 7/28 | 8/6 | 967/2 | 066/1 |
از بين رفتن چشم اندازهاي طبيعي | 2/6 | ۳۷ | 5/22 | 1/20 | 2/14 | 991/2 | 18/1 |
دفع و هدایت آبهای سطحی | 5/6 | 3/34 | 4/20 | 9/26 | 8/11 | 033/3 | 162/1 |
تمایل مردم به فروش زمین کشاورزی جهت کاربریهای مسکونی و تجاری | 8/6 | 6/24 | 6/34 | 5/22 | 5/11 | 074/3 | 096/1 |
دسترسی به فضای سبز شده | 7/7 | 3/21 | 7/31 | 5/27 | 8/11 | 145/3 | 119/1 |
افزایش رضایت از زیباسازی روستا | 4/4 | 4/23 | 8/30 | 9/21 | 5/19 | 287/3 | 154/1 |
بهبود وضعیت بهداشتی روستا | 4/2 | ۲۱ | 7/36 | 4/15 | 6/24 | 388/3 | 138/1 |
توصیف شاخصهای مورد بررسی
در جدول زیر آماره‌های توصیفی شاخصهای پژوهش شامل تعداد پاسخگویان، کمترین مقدار، بیشترین مقدار، میانگین، انحراف معیار، ضرایب کشیدگی و چولگی گزارش شده است. برای محاسبه میانگین، داده‌های یک متغیر را جمع و بر تعداد مشاهدات تقسیم می‌کنیم. برای محاسبه انحراف معیار، مربع فاصله تمام مقادیر از میانگین یعنی 
را جمع و حاصل را تقسیم بر تعداد مشاهدات منهای 1 می‌کنیم و از عدد حاصله جذر می‌گیریم.
چولگی میزان عدم تقارن توزیع را اندازه‌گیری و بیان میکند، این میزان برای توزیع نرمال صفر است، پس در بررسی ضرایب چولگی متغیرهای تحقیق چنانچه ضریب چولگی به اندازه کافی به صفر نزدیک باشد، داده‌های مربوط به آن متغیر دارای توزیع نرمال هستند. کشیدگی نشان‌دهنده قله‌مندی یا درجه اوج یک توزیع احتمالی است، این میزان برای توزیع نرمال 3 است. برای مقادیر بیشتر از 3 می‌گوییم توزیع تیزتر از نرمال و برای مقادیر کمتر از 3 می‌گوییم توزیع پهن‌تر از نرمال است. در نرمافزار مقدار کشیدگی منهای 3 حساب میشود، در این صورت این میزان برای توزیع نرمال صفر میباشد. برای مقادیر بیشتر از صفر می‌گوییم توزیع تیزتر از نرمال و برای مقادیر کمتر از صفر می‌گوییم توزیع پهن‌تر از نرمال است. پس در بررسی مقادیر مربوط به کشیدگی متغیرهای تحقیق چنانچه این مقدار به اندازه کافی به صفر نزدیک باشد، داده‌های مربوط به آن متغیر دارای توزیع نرمال هستند. در مجموع قدر مطلق ضریب چولگی و کشیدگی بزرگتر از 2، تخطی از نرمال بودن دادهها را نشان میدهد، در تحلیل دادهها مسأله ساز است و مشکل جدی ایجاد میکند.
با توجه به جدول 8 ضرایب چولگی و کشیدگی برای همه شاخصهای پژوهش در بازه (2 و 2-) قرار دارند، پس با توجه به ضرایب چولگی و کشیدگی فرض نرمال بودن دادهها برای این شاخصها تایید میشود.
جدول 8. توصیف پاسخگویان بر اساس شاخصهای پژوهش
نام متغیر | نام روستا | تعداد | کمترین مقدار | بیشترین مقدار | میانگین | انحراف معیار | چولگی | کشیدگی |
ابعاد اقتصادی | کل | ۳۳۸ | 25/1 | ۵ | 258/3 | 835/0 | 207/0 | 727/0- |
بعاد فرهنگی - اجتماعی | کل | ۳۳۸ | 222/1 | ۵ | 103/3 | 952/0 | 336/0 | 718/0- |
ابعاد کالبدی | کل | ۳۳۸ | ۲ | ۵ | 723/3 | 63/0 | 178/0- | 467/0- |
ابعاد زیست محیطی | کل | ۳۳۸ | 125/1 | ۵ | 089/3 | 902/0 | 177/0 | 061/1- |
بعد از بررسي برازش مدل‌هاي اندازهگيري نوبت به برازش مدل ساختاری پژوهش مي‌رسد. بخش مدل ساختاری بر خلاف مدل‌هاي اندازهگيري، به سوالات (متغيرهاي آشکار) کاري ندارد و تنها عامل‌هاي پنهان همراه با روابط ميان آنها بررسي مي‌گردد.
براي بررسي برازش مدل پژوهش از چندين معيار استفاده مي‌شود که اولين و اساسي‌ترين معيار، ضرايب معني‌داري t يا همان مقادير t-values مي‌باشد. ابتدايي‌ترين معيار براي سنجش رابطه‌ي بين عامل‌ها در مدل، اعداد معني‌داري t است. در صورتي که مقدار اين اعداد از 96/1 بيشتر شود، نشان از صحت رابطه‌ي بين عامل‌ها و در نتيجه تاييد فرضيه‌های پژوهش در سطح اطمينان 99/0 است. البته بايد توجه داشت که اعداد فقط صحت رابطه را نشان مي‌دهند و شدت رابطه بين عامل‌ها را نمي‌توان با آن سنجيد.
نمودار 1. مدل ضرایب معناداری
جدول 9. بررسی روابط درون مدل ساختاری
بررسي رابطه ها درون مدل ساختاري تحقيق | ضرایب استاندارد | خطای استاندارد | T Value | P Value |
آثار اجرای طرحهای هادی در توسعه مناطق روستایی شهرستان زهک ← اقتصادی | 8/0 | 027/0 | 946/29 | 000/0 |
آثار اجرای طرحهای هادی در توسعه مناطق روستایی شهرستان زهک ← فرهنگی اجتماعی | 818/0 | 015/0 | 075/53 | 000/0 |
آثار اجرای طرحهای هادی در توسعه مناطق روستایی شهرستان زهک ← کالبدی | 709/0 | 036/0 | 56/19 | 000/0 |
آثار اجرای طرحهای هادی در توسعه مناطق روستایی شهرستان زهک ← زیست محیطی | 605/0 | 05/0 | 186/12 | 000/0 |
با توجه به مندرجات جدول 9 که براي همه‌ي رابطه‌ها نشان داده شده است بين متغیرهایی رابطه معني‌داري برقرار است که مقدار تي وليو براي اين رابطه‌ها بيشتر از 96/1 باشد.
در يک پژوهش ضرايب R2 مربوط به عامل‌هاي پنهان درون زاي (وابسته) مدل است. R2 معياري است که نشان از تاثير يک عامل برون زا بر يک عامل درون زا دارد و سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0 به عنوان ملاک‌هایی براي مقادير ضعيف، متوسط و قوي در نظر گرفته مي‌شود. مقدار R2 براي عامل‌هاي برون زا يا مستقل برابر صفر است.
برای بررسی کیفیت یا اعتبار مدل از بررسی اعتبار که شامل شاخص بررسی اعتبار حشو یا افزونگی1 میباشد استفاده شده است. شاخص حشو که به آن Q2 استون – گیسر نیز می‌گویند، با در نظر گرفتن مدل اندازه‌گیری، کیفیت مدل ساختاری را برای هر بلوک درونزا اندازه‌گیری میکند. در صورتي که مقادیر این شاخصها در مورد يک عامل وابسته صفر و يا کمتر از صفر شود، نشان از آن دارد که روابط بين عامل‌هاي ديگر مدل و آن عامل وابسته به خوبي تبيين نشده است و در نتيجه مدل احتياج به اصلاح دارد. اين معيارها قدرت پيش‌بيني مدل را مشخص مي‌سازد و در صورتي که مقدار این شاخص در مورد يکي از عامل‌هاي درون زا سه مقدار 02/0، 15/0 و 35/0 را کسب نمايد، به ترتيب نشان از قدرت پيش‌بيني ضعيف، متوسط و قوي عامل يا عامل‌هاي برون زاي مربوط به آن دارد.
جدول 10. بررسی معیارهای R2 و Q2
نام متغیر | R2 | Q2 |
اقتصادی | 639/0 | 440/0 |
فرهنگی اجتماعی | 669/0 | 469/0 |
کالبدی | 503/0 | 270/0 |
زیست محیطی | 366/0 | 251/0 |
با توجه به مندرجات جدول 10 معیارهای R2 و Q2 برای متغیرهای وابسته در حد قوی است.
نتیجهگیری
طرح هادی ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای کاربریهای مختلف را تعیین مینماید. این طرح به دنبال تحقق ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها، هدایت وضعیت فیزیکی روستاها، ایجاد تسهیلات لازم برای بهبود مسکن و خدمات محیط زیستی و عمومی روستا است. از سویی دیگر طرح هادی روستا از جمله طرحهای عمران روستایی است که می تواند نقش بنیادی و زیربنایی در توسعه همهجانیه مناطق روستایی داشته باشد. این طرح با استفاده از پتانسیلها و قابلیتهای خود میتواند زمینه ساز بهبود تسهیلات عمومی و رفاهی از قبیل نوسازی مسکن روستایی، معابر جدید الاحداث، حریم مسکونی و بهبود کیفیت زندگی روستاییان و افزایش مشارکت آنان شود. از جمله اقدامات مهمی که میتواند به تقویت و پایداری آثار اینگونه طرحها کمک نماید، بررسی اثرات اجرا و ارزشیابی آنهاست. با توجه به اهیمت این موضوع در پژوهش حاضر نیز بررسی تأثیر اجرای طرحهای هادی بر توسعه مناطق روستایی شهرستان زهک پرداخته شد.
نتایج در زمینه ارزيابي و بررسی تاثیر اجرای طرحهای هادی بر توسعه کالبدی روستاهای شهرستان زهک نشان داد که اثرات اجرای طرحهاي هادي در مولفههای مورد نظر تحقیق در حد متوسط و متوسط به بالا بوده است. با این حال تاثیرگذاری اجرای طرحهای هادی روستایی در شهرستان زهک با شدت و ضعف همراه بوده است. به طوری که در برخی ابعاد و شاخصهای کالبدی اثرگذاری بیشتری داشته و در برخی ابعاد و شاخصها این اثرگذاری کمتر بوده است. نتایج تحقیق در این زمینه نشان داد که اجرای طرح هادی روستایی در شهرستان زهک بیشترین تاثیر را بر صدور سند مالکیت خانهها و مساکن روستایی، استفاده از مصالح با کیفیت در ساخت و سازهای روستایی و مساکن، بهبود شبکه معابر روستا و شبکه ارتباطی داخلی روستا، بهبود دسترسی و توزیع کاربری های خدماتی و توجه به معماری بومی و منطقهای در ساخت و سازهای روستایی داشته است. حال اینکه اجرای طرح هادی اثرات کمتری بر بهبود سیمای ظاهری روستا، تغییر در نوع واحدهای مسکونی، مقاوم سازی واحدهای مسکونی، افزایش رعایت مقررات در ساخت و سازها و جذب امکانات و خدمات رفاهی و زیرساختها داشته است. با این حال نتایج کلی تأثیر اجرای طرح هادی روستایی نشان داده رضایت نسبی و در سطح متوسط خانوارهای روستایی از اجرای طرح هادی در شهرستان زهک حکایت میکند.نتایج پژوهش در زمینه جايگاه هر یک از روستاهای مورد مطالعه از نظر اثرات طرح هادی بر توسعه کالبدی و بررسی تاثیرات اجرای طرح هادی بر توسعه کالبدی در هر کدام روستاها نشان داد که در روستاهای نمونه در شهرستان زهک که شامل هشت روستای نمونه بوده، تفاوت معنی داری از نظر تاثیرگذاری و جایگاه هر روستا وجود داشته است. بر اساس نتایج تحقیق، ارزيابي تاثیرات اجرای طرح هادی در سطح روستاهاي شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان نشان میدهد که تاثیرات کالبدی اجرای طرح هادی در روستاهای منطقه مورد مطالعه متفاوت بوده است. تاثیرات اجرای طرح هادی روستایی در برخی روستاها و بر اساس نظر خوب بوده و مردم از عملکرد کالبدی اجرای طرحهای هادی روستایی رضایت داشتهاند و در برخی روستاها آنچنان که ساکنان انتظار داشتند اجرای طرحهای هادی روستایی نتوانسته رضایت آنها را جلب کند و تاثیرگذاری آنها از نظر کالبدی پایین بوده است. نتایج نشان داد که اجرای طرح هادی در روستاهای ندام شرقی، ملک حیدری، حسن خون و کوهک نسبت به ساير روستاها عملکرد موفقتری داشته و اجرای طرحهای هادی در این روستاها تاثیر مطلوبتری بر توسعه کالبدی داشته است. با این حال اجرای طرح هادی در روستاهاي قلعه نو، کفتارگی، ده یادگار و گوری عملکرد مطلوبی بر توسعه کالبدی و ابعاد کالبدی نداشته است. روستاییان نیز رضایت متوسط به پایین از عملکرد طرحهای کالبدی داشتهاند. به صورت کلی میتوان گفت آثار اجرای طرح هادی در توسعه کالبدی روستاهای منطقه زهک یکسان نبوده و اجرای آن تا حدودی توانسته سبب توسعه کالبدی که مد نظر خانوارهای روستایی است شود. مقایسه نتایج پژوهش با پیشینه تحقیق و مطالعات انجام شده نشان داد که در زمینه تاثیر اجرای طرح هادی بر صدور سند مالکیت مساکن و امکان با نتایج مطالعه نارویی مهر و نجفی کانی (1401)، در زمینه تاثیر اجرای طرح هادی بر شبکه معابر روستایی با نتایج مطالعه عنابستاني و همکاران (1391)، صادقی و طولابینژاد (1398)، در زمینه تاثیر اجرای طرح هادی بر توسعه کالبدی روستاها نیز با نتایج مطالعه بهرامی (1396)، توکلی و رزلانسری (1395)، جلالیان و همکاران (1396)، ملکی و همکاران (1398)، محمدی (1400)، ربکا و همکاران (2016)، جاسینسکا و همکاران (2022) و ژنگ و همکاران (2023) همسو بوده و نتایج این مطالعه را تایید میکند. با این حال نتایج تحقیق در زمینه توسعه کاربریهای خدماتی و توجه به معماری بومی و منطقهای در ساخت و سازهای روستایی با هیچ کدام از نتایج مطالعات پیشینه تحقیق همسو نبوده سنخیتی با نتایج مطالعات ذکر شده نداشته است.
· توجه ویژه مسئولین میراث فرهنگی و گردشگری به بهسازی بافت با ارزش در روستای گوری بخصوص در قسمت ابنیه که مربوط به خانواده آیتالله سیستانی میباشد.
· افزایش اختیارات قانونی مدیران محلی (شورا و دهیار) جهت مشارکت بیشتر در فرآیند تهیه طرح و جلب همکاری بیشتر مردم محلی.
· آشنایی دهیاران با کلیت و اهداف طرح، نحوه تهیه طرح هادی روستایی و مولفه های شرح خدمات طرح با برگزاری دوره های آموزشی در نهادهای محلی (بخشداری و فرمانداری شهرستان مربوطه،)چرا که دهیاران روستاهای مورد مطالعه آشنایی کمی با طرح هادی و شرح خدمات آن داشتند.
· طبق دادهها بیشتر دهیاران اذعان داشتند که مشکلات کالبدی و زیست محیطی مهمترین مشکلات روستاها محسوب میشود، لذا اهتمام به حل این معضلات دارای اولویت قرار گیرد.
· دخالت دادن نظرات دهیاران و نمایندگان روستاییان در فرآیند تهیه و ارائه طرح هادی.
منابع
1. بهرامی، رحمت الله. (1396). تحلیل اثرات کالبدی طرح هادی براساس میزان رضایت مندی جامعه روستایی (مطالعه موردی دهستان نگل شهرستان سنندج). برنامه ریزی توسعه کالبدی، 4(4)، 66-77.
2. توکلی، جعفر، رزلانسری، اکرم. (1395). تحلیل اثرات کالبدی و اقتصادی طرحهای هادی روستایی مورد: روستاهای شهرستان کرمانشاه . اقتصاد فضا و توسعه روستایی. ۵ (۱۶) :۱۴۱-۱۶۰.
3. جلالیان، حمید، خدایی، سعید و امینی قواقلو، عیوض، (1396)، اثرات اجرای طرح هادی بر توسعه کالبدی سکونتگاههای روستایی (مطالعه موردی: بخشی ثمرین در شهرستان اردبیل)، فصلنامه پژوهش و برنامهریزی روستایی 6 (1)، 25- 38.
4. خراشادی زاده، مهدیه و اسمعیل نژاد، مرتضی، (1395)، تحلیل اثرات اجرای طرحهای هادی در توسعه مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستای خراشاد شهرستان بیرجند)، مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، 11(36)، 136- 154.
5. درست، سجاد، (1392)، ارزیابی اثرات طرحهای هادی در توسعه روستایی مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان لردگان، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، استاد راهنما: سید اسکندر صیدایی گل سفیدی.
6. ذوالفقاری، امیرعلی، صیدایی، سیداسکندر. (1401). آسیب‌شناسی ساختاری طرح هادی به‌منزلة فراگیرترین طرح توسعة روستایی در ایران نمونه: استان کرمانشاه. جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 33(1)، 63-88.
7. ریاحی، وحید، عزیزی، سمیه. (1400). ارزیابی اثرت اجرای طرح هادی در توسعه کالبدی روستاها از دیدگاه روستاییان (مورد مطالعه: شهرستان رباط‌کریم - استان تهران). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 16(4)، 727-740.
8. صادقی، خدیجه، طولابینژاد، مهرشاد، (1398) تحليل ادراک جامع محلی از بازساخت کالبدی- فضایی اجرای طرح هادی روستایی در دهستان رشتخوار، مسکن و محیط روستا، 167 (4)، 67- 82.
9. عزیزی دمیرچلو، عبدالله، مولایی هشجین، نصراله و قدیری معصوم، مجتبی، (1395)، تحلیل اثرات کالبدی اجرای طرحهای هادی از دیدگاه روستاییان استان اردبیل، فصلنامه برنامهریزی منطقهای، 6(21)، 75- 92.
10. عنابستانی، علی اکبر، نادریان فر، مهدی (1399)، اثرات اجرای طرح های هادی بر کیفیت محیطی سکونتگاههای روستایی روستایی شهرستان هامون، نشریه علمی – پژوهشی برنامهریزی توسعه کالبدی، 5(17)، 11-24.
11. کرمی نسب، صدیقه و مولایی بارده؛ سیاوش (1397)، ارزیابی اثرات اجرای طرحهای هادی روستایی و نقش آن در توسعه روستایی از دیدگاه جامعه محلی (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ایذه، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، 13(2)، 520- 547.
12. کوشکی، امین، طولابی نژاد، مهرشاد. (1399). برنامهریزی پایدار توسعه همکاری‌های مناطق مرزی (CBC): عوامل و محرک های موثر بر پایداری اتحاد مناطق مرزی. عنوان نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۲۰ (۵۶) :۱۱۵-۱۴۰
13. محمدی، سعدی، (1400)، اثرات اجرای طرحهای هادی در توسعه کالبدی روستاهای پیرامون شهر مریوان، نشریه، جغرافيا، 19(68)، 253-233.
14. ملکی، سعید، گودرزی، مجید، فیروزی، محمدعلی، طاهری، علی. (1398). تحلیل و ارزیابی اثرات اجرای طرح هادی در ابعاد کالبدی-فضایی و محیطی کیفیت زندگی روستایی(مطالعه موردی: روستای میداوود وسطی، شهرستان باغملک). جغرافیا و روابط انسانی، 1(4)، 304-315.
15. نارویی مهر، ساجده، نجفی کانی، علی اکبر. (1401). نقش طرحهای هادی در بهبود اوضاع کالبدی و فضایی سکونتگاههای روستایی مطالعه موردی:روستاهای بخش جلگه چاه‌هاشم شهرستان دلگان. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 13(48)، 100-79.
16. طیب نیا, سیدهادی, & بهزادی, محمدرضا. (1402). بررسی عملکرد طرح هادی روستایی و میزان رضایت از اجرای آن از دیدگاه روستاییان (مورد: بخش مرکزی شهرستان زاهدان). روستا و توسعه, 26(4), 123-148.
17. رسولی, مجتبی, ولی شریعت پناهی, مجید, & بلوچ, ازیر. (1400). بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی اجرای طرحهای هادی بر محیط‌های روستایی (مطالعه موردی: روستاهای دهستان حکیم آباد شهرستان زرندیه). آمایش و توسعه, 1(4), -.
18. عنابستانی, علی اکبر, جوانشیری, محمد, & هراتی, ام البنین. (1398). ارزیابی میزان تحققپذیری کاربری های مصوب طرحهای هادی و میزان انطباق آنها در مرحلة اجرای طرح ( مطالعه موردی: روستاهای شهرستان خواف). جغرافیا و برنامهریزی, 23(70), 249-277.
19. Kurowska-Pysz, J. Alexandre Castanho, R. and Loures, L. (2018), Sustainable Planning of Cross-Border Cooperation: A Strategy for Alliances in Border Cities, Sustainability, 10(5), 1- 26.
20. Long, H., Ma, L., Zhang, Y., & Qu, L. (2022). Multifunctional rural development in China: Pattern, process and mechanism. Habitat International, 121, 102-120.
21. Rao, J. (2022), Comprehensive land consolidation as a development policy for rural vitalisation: Rural In Situ Urbanisation through semi socio-economic restructuring in Huai Town. Journal of Rural Studies, 93 (8), 386-397.
22. Zheng, L., Guo, Y., Zhang, P., Li, S., Tu, Y., & Lu, Y. (2023). An Investigation of Rural Spatial Value Co-Creation Using Sociological Field Theory: A Case Study of Xiaozhou Village in Guangzhou. Sociology Mind, 13(3), 145-165.
23. Zwiers, S. Markantoni, M. and Strijker, D., (2016), The role of change- and stability-oriented place attachment in rural community resilience: a case study in south-west Scotland, Community Development Journal, 51(4), 2- 20.
[1] CV Red