تحلیل دوگانگی فضایی شهری با تأکید بر رویکرد زیست پذیری شهر چابهار
محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي
احمد راشکی قلعه نو
1
,
علیرضا استعلاجی
2
*
,
بهرام آزادبخت
3
1 - دانشجوی دکترای تخصصی رشته جغرافیا و برنامهریزی شهری ،علوم انسانی، واحد یادگار امام، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه جغرافیا ، علوم انسانی ، واحد یادگار امام، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران(نویسنده مسئول)
3 - گروه جغرافیا، علوم انسانی، واحد یادگار امام دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.
کلید واژه:
چکیده مقاله :
شهرنشینی شتابان ناهنجاری‌ها و نابسامانی‌های اجتماعی، کمبود مسکن و حاشیه‌نشینی را به همراه آورده و محیط‌زیست را نیز در معرض تهدید قرار داده است. دوگانگی اجتماعی، اقتصادی و به‌تبع آن دوگانگی فضایی حاصل تأثیرات متقابل عوامل مختلفی است که در پی رشد شتابان شهرنشینی به وجود آمده است. دوگانگی فضایی میتواند در میزان و سطح زیست پذیری محلات شهری اثر مستقیم داشته باشد. با توجه به این مشکل، سؤال اصلی پژوهش تحلیل عوامل و زمینه‌هایی است که موجب ایجاد دوگانگی در وضعیت زیست پذیری شهرستان چابهار شده است. هدف اصلی پژوهش تحلیل دوگانگی فضایی دهستان‌های شهرستان چابهار مبتنی بر زیست پذیری است. پژوهش از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت تحلیلی و از نظر روش کیفی- کمی است.روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است.جامعه‌ی آماری تحقیق را 80 نفر از کارشناسان ذی‌ربط دهیاری شهر چابهار و اساتید جغرافیا و برنامهریزی شهری تشکیل می‌دهند و تکنیکی که در این راستا استفاده‌شده تکنیک دلفی است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر احتمالی و از نوع طبقه‌ای بوده است. ا بزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل داده‌ها از مدل تاپسیس استفاده‌شده است. نتایج یافتهها نشان میدهد که دوگانگی فضایی در شهرستان چابهار به دو دسته تقسیم میشود. 1-دوگانگی فضایی در قسمت شمالی و جنوبی شهرستان 2- دوگانگی فضایی در قسمت شرقی و غربی شهر چابهار. علاوه بر این در تحلیل معیارهای استخراج‌شده، معیار فرصت‌های شغلی، با کسب امتیاز 504/0 توانسته است رتبه اول را به خود اختصاص دهد. معیار درآمد، با کسب امتیاز 484/0 رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.
1. ایمانی، بهرام، ضارب نیا و کانونی، رضا. (1397). ارزیابی و تحلیل میزان زیست پذیری در بخش مرکزی مناطق کلان‌شهری (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران). نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، دوره 7، 26، ص 70-57.
2. بابايي، عباس؛ کرکه آبادي، زينب؛ کاميابي، سعيد. (1399). موانع مديريت شهري در زيست پذيري شهرها، مطالعۀ موردي: شهر سمنان. نشريه تحقيقات کاربردي علوم جغرافيايي، دوره 20 ، شماره 58 ، ص 301 - 318 .
3. باقری، بهنام؛ معصومی، محمدتقی؛ نظام فر، حسین و صمد زاده، رسول. (1400). تحلیل ناهمگونی فضایی شاخص‌های توسعه و رتبه‌بندی استان‌های کشور با تکنیک‌های آماره فضایی و تصمیم‌گیری‌های چندمنظوره، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیا، دوره 14، شماره 1، ص 22-1.
4. جعفری اسدآبادی، حمزه. (1392). بررسی زیست پذیری شهرها در راستای توسعه پایدار شهری (موردمطالعه کلان‌شهر تهران). پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر فرزانه ساسان پور، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران.
5. جوان، جعفر؛ عبداللهی، عبدالله. ( 1387). عدالت فضایی در فضاهای دوگانه شهری. فصلنامه ژئوپلیتیک، سال چهارم، دوم : 156-، ص14.
6. جلیلی، معصومه ؛ ساسان پور، فرزانه؛ شماعی، علی ؛ فصیحی، حبیب اله. (1400). تحلیل دوگانگی فضایی زیست پذیری در منطقه 7 کلان‌شهر تهران. فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، شماره 71، ص 43-61.
7. حسینی، سید علی عارف؛ پناهی، علی؛ آذر؛ علی و ولی زاده، رضا. (1399). سنجش و ارزیابی بعد ذهنی زیست پذیری در بافت‌های شهری کلان‌شهر تبریز. نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، سال 23، شماره 74، ص 136.
8. خراسانی، محمدامین. (1395). تأملی در مفهوم زیست پذیری؛ شناخت، سنجش و رویکردها. دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال اول، شماره 2، ص 15-9.
9. خلیلی، احمد. (1390). درس‌نامه روش¬های کمی برنامه¬ریزی شهری و منطقه¬ای. دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر تهران، ایران.
10. ساسان پور، فرزانه؛ تولایی، سیمین؛ و جعفری اسدآبادی، حمزه. (1394). سنجش و ارزیابی زیست پذیری شهری در مناطق بیست‌ودو گانه کلان‌شهر تهران. فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال پنجم، شماره 18، ص 42-27.
11. سلیمانی، مهرنجانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه ، احمد؛ خزایی نژاد، فروغ. (1395). زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص‌ها. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 1، ص27-50.
12. گودرزی، هومان؛ یوسفی بابادی، سعید؛ و لطیفی، امید. (1398). تحلیل زیست پذیری محلات شهری در راستای توسعه پایدار (مطالعه موردی: منطقه 22). فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، دوره 2، شماره ، ص 24.
13. سند توسعه وآمایش شهرستانهای استان سیستان و بلوچستان. (1400). شهرستان چابهار. سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان سیستان وبلوچستان، صص 1-265.
14. قاسملو، حسن؛ حسین زاده، اکبر؛ رومیانی، احمد. (1401). تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی (نمونه موردی: شهرستان طارم). نشریه جغرافیا و آمایش شهری منطقهای، شماره 44، ص 89-116.
15. ماجدي، حميد؛ و بندر آباد، عليرضا. ( 1389). بررسي معيارهاي جهاني و بومي شهر زيست پذير. نشريه هويت شهر، سال هشتم، شماره 17 ، صص 76 - 65 .
16. موسوی، میرنجف؛ زارع، علیرضا؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛ آهار، حسن. (1396). تحلیل اثرات رشد پراکنده رویی شهری بر زیست پذیری محلات شهری مورد: شهر مراغه. نشریه پژوهش و برنامه ریزي شهري، سال هشتم، شماره 31، صص 18-1.
17. مهندسان مشاور، برنامه ر‌یز، شهرساز و معمار. (1400). سند توسعه وآمایش شهرستانهای استان سیستان و بلوچستان (شهرستان چابهار). سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان سیستان وبلوچستان، صص 1-265.
18. میری، غلامرضا. (1398). بررسی نظریه دوگانگی پروفسور آرتور لوئیز در منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار با تاکید بر بعد فیزیکی کالبدی. نخستین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، صص 1-12.
19. وارثي، حمیدرضا؛ محمدي، جمال؛ موسوي نور، علي. (1397). ارزيابي و تحليل مؤلفه‌های زيست پذيري کلان‌شهر تهران.فصلنامه جغرافيا، شماره 51 ، صص 258 – 138.
20. Landry, C., (2000). Urban Vitality: A New source of Urban Competitiveness. Prince Claus fund journal, ARCHIS issue Urban Vitality / Urban Heroes.
21. Farzaneh. Sasanpour. (2017). Livable City One Step Towards Sustainable Development. Journal of Contemporary Urban Affairs, number3, pages 13-17.
22. Oon Khar Ee, Christina and Khoo, Suet Leng. (2014). Issues and challenges of a liveable and creative city: the case of Penang, Malaysia. Geografia: Malaysian Journal of Society and Space, 10 (3). pp. 33-43. ISSN 2180-2491.
23. Southworth, Michael. (2022). Learning to make liveable cities, Journal of Urban Design, ISSN: 1357-4809 (Print) 1469-9664 (Online) Journal homepage: https://doi.org/10.1080/13574809.2022.1220152.
24. Sheikh Taraj, w.; Van Amejideh, J. (2022). Promoting livability through urban planning: A comprehensive framework based on the “theory of human needs”. Journal of Cities, Volume 131, December 2022, pages 6-14.
25. Wong, Alan T L. (2018). Sustainable development (urban transport and mobility) - “sharpening the saw’’ in shaping liveable cities towards quality of life experiences, 10th Malaysian Road Conference & Exhibition 2018, IOP Publishing.
26. Zanella, A.; Camanho, A.S.; Dias, T.G. (2015). The assessment of cities’ livability integrating human wellbeing and environmental impact. Ann. Oper. Res, 226, 695–726.
27. Zhang, w.; Yuan, Q.; Cai, H. (2023). Unravelling urban governance challenges: Objective assessment and expert insights on livability in Longgang District, Shenzhen. Ecological Indicators, Volume 155, November 2023, pages 9-21.
مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 49، زمستان 1403، صص 185-163
تحلیل دوگانگی فضایی شهری با تأکید بر رویکرد زیست پذیری شهر چابهار
احمد راشکی قلعه‌نو- دانشجوی دکترای تخصصی رشته جغرافیا و برنامهریزی شهری ،علوم انسانی، واحد یادگار امام، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
بهرام آزاد بخت- گروه جغرافیا،علوم انسانی ، واحد یادگار امام دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.
دريافت: 18/5/1403 پذيرش: 13/10/1403
چکیده
شهرنشینی شتابان ناهنجاری‌ها و نابسامانی‌های اجتماعی، کمبود مسکن و حاشیه‌نشینی را به همراه آورده و محیط‌زیست را نیز در معرض تهدید قرار داده است. دوگانگی اجتماعی، اقتصادی و به‌تبع آن دوگانگی فضایی حاصل تأثیرات متقابل عوامل مختلفی است که در پی رشد شتابان شهرنشینی به وجود آمده است. دوگانگی فضایی میتواند در میزان و سطح زیست پذیری محلات شهری اثر مستقیم داشته باشد. با توجه به این مشکل، سؤال اصلی پژوهش تحلیل عوامل و زمینه‌هایی است که موجب ایجاد دوگانگی در وضعیت زیست پذیری شهرستان چابهار شده است. هدف اصلی پژوهش تحلیل دوگانگی فضایی دهستان‌های شهرستان چابهار مبتنی بر زیست پذیری است. پژوهش از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت تحلیلی و از نظر روش کیفی- کمی است.روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است.جامعه‌ی آماری تحقیق را 80 نفر از کارشناسان ذی‌ربط دهیاری شهر چابهار و اساتید جغرافیا و برنامهریزی شهری تشکیل می‌دهند و تکنیکی که در این راستا استفاده‌شده تکنیک دلفی است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر احتمالی و از نوع طبقه‌ای بوده است. ا بزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل داده‌ها از مدل تاپسیس استفاده‌شده است. نتایج یافتهها نشان میدهد که دوگانگی فضایی در شهرستان چابهار به دو دسته تقسیم میشود. 1-دوگانگی فضایی در قسمت شمالی و جنوبی شهرستان 2- دوگانگی فضایی در قسمت شرقی و غربی شهر چابهار. علاوه بر این در تحلیل معیارهای استخراج‌شده، معیار فرصت‌های شغلی، با کسب امتیاز 504/0 توانسته است رتبه اول را به خود اختصاص دهد. معیار درآمد، با کسب امتیاز 484/0 رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.
واژه‌های کلیدی: دوگانگی فضایی، زیست پذیری، شهرستان چابهار
مقدمه
عوامل متعددی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی و زیست‌محیطی بر شرایط کیفیت زندگی و زیست پذیری شهرها بسیار اثرگذار هستند به‌طوری‌که با ناپایداری یکی از عوامل، کل مجموعه و سیستم را با مشکل روبرو کرده و بر سطح زیست پذیری اثر منفی می‌گذارد. در حوزه کالبدی، فرم و ساختار فضایی شهر با نحوه توزیع و قرارگیری مکانی عناصر در فضا و ارتباط بین این عناصر با همدیگر بر سطح زیست پذیری و کیفیت زندگی اثرگذار می‌باشد. همچنین نوع چیدمان فضایی و فرم‌ها در ساختار فیزیکی شهرها با تأثیرپذیری از شرایط اجتماعی، اقتصادی شهر موجب دوگانگی فضایی در سطح محلات میشود این دوگانگی فضایی اثرات خود را در شاخص‌های زیست پذیری نمایان می‌سازد به‌طوری‌که با کاهش یا افزایش تراکم ساختمانی، محصوریت فضا، شکل و اندازه قطعات سطح زیست پذیری نیز تغییر می‌کند.
در همین راستا پژوهش حاضر به دنبال تحلیل عوامل مؤثر بر دوگانگی فضایی مبتنی بر زیست پذیری شهرستان چابهار است. ضرورت طرح مبحث دوگانگی فضایی زیست پذیری در شهرستان مورد مطالعه ازآنجا ناشی میشود که در صورت عدم توجه به زیست پذیری شهرستان چابهار، مسائلی چون ازدحام جمعیت مهاجر، خروج جمعیت بومی منطقه، از بین رفتن تعاملات اجتماعی، تغییر کاربری¬ها، افزایش بافت‌های فرسوده گسترده در سطح منطقه، شبکه ارتباطی و خدمات زیربنایی ضعیف، عدم مدیریت کارآمد و یکپارچه و مواردی از این قبیل، بیشتر میشود و پایداری شهر را با بحران مواجه می‌سازد. همچنین از طرفی با توجه به اینکه شاخص‌های مؤثر برنامهریزی شهری در زیست پذیری، ویژگی‌های کلی اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، مدیریتی و کالبدی شهرستان چابهار را نمایان می‌کند؛ میتواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای نظارت در برنامهریزی توسعه شهر به کار گرفته شود.
در ارتباط با مفهوم زیست پذیری و دوگانگی فضایی در شهرها پژوهش‌های متعدد خارجی و داخلی انجام‌شده است که به بعضی از آن‌ها در جدول شماره 1 اشاره‌شده است:
جدول1 پیشینه پژوهش
ردیف | پژوهشگر | سال | عنوان | نتیجه |
1 | ژانگ و همکاران | 2023 | حل چالش‌های حکمرانی شهری: ارزیابی عینی و بینش کارشناسان در مورد زیست پذیری در منطقه شنژن | نتایج نشان میدهد در حالی که اکثر جوامع نمرات بالایی در زیست پذیری به دست آورده‌اند، مناطق خاصی از نظر سیل، آلودگی و امکانات عمومی عملکرد ضعیفی از خود نشان می‌دهند. به‌طورکلی، یک تمایز فضایی سلسله مراتبی در زیست پذیری وجود دارد که به‌تدریج از مرکز به مناطق بیرونی کاهش می‌یابد. برای کشف چالش‌های حاکمیت شهری در پس این یافتههای فضایی، تحلیل موضوعی انجام شد و مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته با 10 کارشناس محلی انجام شد. چهار چالش به‌طور خاص شناسایی شد: فقدان سیاست‌های حمایتی در حکمرانی سیل، مشکل در نظارت بر آلودگی، عدم برنامهریزی بلندمدت در حکمرانی تسهیلات عمومی، و اختلافات بر سر حاکمیت مناطق کم زیست پذیر به نام «روستاهای شهری». |
2 | تاراج شیخ و همکاران | 2022 | ارتقای زیست پذیری از طریق برنامهریزی شهری: چارچوبی جامع بر اساس «نظریه نیازهای انسانی» | تلاش برای سنجش زیست پذیری در ارتباط با برنامهریزی شهری، علی‌رغم تلاش‌های فراوان برای درک و نظریه‌پردازی مفاهیم زیست پذیری، کیفیت زندگی و نیازهای انسانی، پدیده‌ای نسبتاً جدید است. رتبه‌بندی بین‌المللی زیست پذیری به‌طور فزاینده‌ای توسط و مدیران شهری برای ارزیابی وضعیت فعلی شهر و مقایسه آن با سایر شهرها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حالی که این رتبه‌بندی‌ها بر ماهیت چندوجهی زیست پذیری تأکید می‌کنند و دولت‌های شهر را تشویق می‌کنند تا زیست پذیری را ارتقا دهند. |
3 | زانلا و همكاران | 2015 | ارزيابي قابليت زيست پذيري شهرها از طريق ادغام رفاه شهروندان و اثرات زیست‌محیطی | ابتدا يک مدل مفهومي براي ارزيابي زيست پذيري شهري ارائه داده‌اند. سپس ميزان زيست پذير بودن شهرها اندازه‌گیری شده است. به همين منظور، به ايجاد شاخص‌های تركيبي بر مبناي مدل تحليل پوششي داده‌ها پرداخته‌شده است. سپس به‌منظور اندازه‌گیری عملكرد هر شهر در زمينه زيست پذيري، با استفاده از شاخص‌های ورودي و خروجي به مقايسه آن‌ها پرداخته‌شده است. بنابراين با استفاده از مدل ورودي محور و متغيرهاي رفاه شهروندان و اثرات زیست‌محیطی به تعيين محدودیت‌ها و اندازه‌گیری كارايي پرداخته‌شده است. |
4 | قاسملو و همکاران | 1401 | تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی (نمونه موردی: شهرستان طارم) | نتایج تحقیق نشان میدهد که از نظر شاخص‌های توسعه گردشگری و زیست پذیری مناطق روستایی دارای وضعیت مطلوب بوده است. همچنین اثرات گردشگری بر توسعه زیست پذیری مناطق روستایی حدود 69 درصد مثبت تلقی شده است و بیشترین تأثیر مربوط به بعد کالبدی است. |
5 | جلیلی و همکاران | 1400 | تحلیل دوگانگی فضایی زیست پذیری در منطقه 7 کلان‌شهر تهران | یافتههای تحقیق نشان میدهد که محله نیلوفر با 967/0 امتیاز رتبه یک و محله عباس‌آباد با امتیاز 914/0 بیشترین امتیاز زیست پذیر بودن را به خود اختصاص دادند محله‌های هستند در قسمت شمالی منطقه قرار گرفتند. در مقابل محله شاهد و نظام‌آباد به ترتیب با 082/0 و 220/0 کمترین امتیاز به خود اختصاص دادند در منطقه 7 شهر تهران تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، تغییر در کاربری اراضی مسکونی و تبدیل آن به مراکز تجاری و اداری محله‌ها و مناطق سبب کاهش زیست پذیری و عدالت فضایی شده است که پیامد آن ظهور مشهود دو کانگی فضایی در این مناطق است |
منبع: یافتههای نگارندگان، 1402
مبانی نظری
بر اساس نظر اکثر نظریه‌پردازان اصطلاح «زیست پذیری» به‌عنوان یک اسم به معنای «ویژگی‌های قابل زندگی بودن» است، همچنین میتواند به معنی «مناسب بودن برای زندگی انسان» نیز تعریف شود و به‌عنوان یک صفت به معنای «مناسب یا قابل‌قبول برای زندگی» است(وارثی و دیگران، 1397). با این‌وجود، «میزان مناسب بودن» بستگی به ارزش‌ها و زمینه‌های خاص هر جامعه در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی حاکم بر آن دارد. برخی از اندیشمندان زیست پذیری شهری را به‌صورت سازگاری بین فرم و فعالیت معرفی می‌کنند برخی دیگر خاطرنشان می‌کنند که زیست پذیری شهرها به این بستگی دارد که هر مکان بستر چه رفتارهای را تأمین می‌کند و تمایلات مردم نسبت به آن‌ها چگونه باشد. بنابراین طبق نظر لنگ زیست پذیری به‌عنوان میزان سازگاری بین محیط و فعالیت‌های صورت گرفته در آن تعریف‌شده است (ونگ،1398). زیست پذیری به‌عنوان یک مفهوم میتواند با توجه به بستر و زمینهای که در آن تعریف میشود، بسیار گسترده و یا محدود باشد. بااین‌وجود، کیفیت زندگی در هر مکان در مرکز توجه این مفهوم قرار داشته و شامل نما گرهای قابل‌اندازه‌گیری بسیار متنوعی است که معمولاً تراکم، حمل‌ونقل، امنیت و پایداری، اجزای ثابت آن را تشکیل میدهد (خراسانی، 1397). در بیشتر تعاریف موجود، معنای زیست پذیری معادل کیفیت زندگی در نظر گرفته‌شده است: کیفیت زندگی که توسط شهروندان یک شهر تجربه میشود با توانایی آن‌ها برای دسترسی به زیرساخت‌ها (حمل‌ونقل، ارتباطات، آب و فاضلاب)، غذا، هوای پاک، مسکن ارزان‌قیمت، اشتغال مؤثر و فضای سبز و پارک‌ها گره‌خورده است. همچنین میزان زیست پذیری یک شهر با نحوه و میزان مشارکت ساکنان آن شهر در تصمیمگیری برای برآوردن نیازهای خود تعیین میشود. در چنین زمینهای پایداری عبارت از توانایی تقویت کیفیت زندگی است که می‌توان برای آن ارزش قائل شد (ماجدی، 1390).
از سوی دیگر در ارتباط با دوگانگی فضایی با تأکید بر زیست پذیری شهری نظریه‌پردازان عوامل متعددی را در سازمان فضایی شهرها مؤثر می‌دانند. به‌طورکلی دوگانگی فضایی سبب میشود که از فضا استفاده بهینه به عمل نیامده و موجب تراکم جغرافیایی فقر و تشدید محرومیت شود. فضا به‌عنوان مفهومی جغرافیایی در قلمرو حیات جمعی شکل می‌گیرد و از این نظر دربرگیرنده تمامی عرصه‌های حیات انسانی اعم از اقتصادی سیاست، فرهنگ، هویت و ... می‌باشد(جوان، 1387).
بوردیو معتقد است انسان‌ها در فضا زندگی می‌کنند یعنی رابطه‌ای پیوسته از کنش‌های متقابل با آن دارند؛ از آن تغذیه می‌شوند و آن را تغذیه می‌کنند، از آن تغییر پذیرفته و آن را تغییر می‌دهند. در فضای شهری و سازمان فضایی آن، انواع مختلف فضاها را می‌توان با نام میدان شناسایی کرد مثلاً فضای اوقات فراغت را می‌توان یک میدان فرهنگی یا فضای فرهنگی در نظر گرفت که توسط خود افراد جامعه در طی زمان ساخته میشود. همچنین بوردیو معتقد است اثرگذاری میدان قدرت بر همه میدان‌ها قطعی بوده و می‌توان آن را نیروی فرادست نسبت به دیگر میدان‌ها محسوب کرد، اراده قدرت حاکمه که ممکن است متأثر از جهت‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... باشد نقش تأثیرگذار بر معماری فضای شهری و سازمان فضایی آن دارد (پیر بابایی، 1399).
لینچ با رویکردی هنجاری به موضوع شکل شهر و سازمان فضایی آن نگریسته است و نظریه شکل خوب شهر را جهت بیان و ارائه خصوصیات عملکردی سازمان فضایی شهر بیان می‌کند، وی با استناد به شکل فضای شهر، هفت محور عملکردی زیر را برای تعیین سازمان فضایی خوب شهری پیشنهاد می‌کند:
1-سرزندگی: یعنی اینکه تا چه اندازه شهرها، حامی عملکردهای حیاتی، نیازهای زیستی و توانایی‌های انسانی بوده و از همه مهم‌تر چگونه بقاء همه موجودات را ممکن می‌سازد.
۲-معنی: یعنی اینکه شهر تا چه اندازه میتواند به‌وضوح درک شده، ازنظر ذهنی قابل‌شناسایی باشد و ساکنین آن، آن را در زمان و مکان به تجسم درآورند و تا چه اندازه آن ساختار باارزش‌ها و مفاهیم جامعه در ارتباط است. یعنی انطباق محیط با توانایی‌های احساسی و ذهنی و ساختارهای فرهنگی. هویت، ساختار، سازگاری، شفافیت و خوانایی جنبه‌های از معنی هستند.
۳-تناسب: یعنی اینکه شکل و ظرفیت فضاها، معابر و تجهیزات شهری تا چه اندازه با الگو و کمیت فعالیت‌هایی که مردم به‌طور عادی به آن اشتغال دارند منطبق است.
۴-دسترسی: توانایی دسترسی به سایر افراد، فعالیت‌ها، منابع، خدمات، اطلاعات و یا اماکن ،شامل کمیت و تنوع عناصری که می‌توان به آن‌ها دسترسی کرد.
۵-نظارت و اختیار: یعنی اینکه استفاده و دسترسی به فضاها و فعالیت‌ها و ایجاد، تعمیر، اصلاح و مدیریت آن‌ها تا چه اندازه توسط کسانی که از آن استفاده می‌کند، صورت می‌گیرد.
۶-کار آیی: به مفهوم هزینه‌ها ایجاد و نگهداری شهر در سطح مورد نظر.
۷-عدالت: به معنی چگونگی توزیع سود و زیان محیطی بین افراد طبق اصول خاصی مانند برابری، ارزش ذاتی، قدرت پرداخت، تلاش، کمک بالقوه و یا قدرت (میری،1398).
راپاپورت معتقد است مردم قبل از آنکه به‌صورت خودآگاه در مورد یک محیط صحبت کرده یا آن را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهند به صورتی ناخودآگاه نسبت به آن حسی پیدا می‌کنند و تصویر کاملی از آن محیط و ویژگی‌هایش در ذهن آن‌ها شکل می‌بندد، به همین دلیل احساس می‌کنند که برخی از نواحی شهری یا اشکال خانه را دوست دارند، منظور این است که انسان‌ها قادرند محیط را با استفاده از اشاره‌ها و نشانه‌های آن معنی کنند، ذهن انسان همیشه در حال معنی سازی است و به همین دلیل دست به تمایز و دسته‌بندی محیط پیرامونش می‌زند و این معنی جدای از عملکرد، نیست بلکه مهم‌ترین جنبه آن است. به‌طور خلاصه راپاپورت معتقد است سازمان فضایی شهری از ادراک و ذهنیت و معانی و فرهنگ افراد آن فضا شکل می‌گیرد که خود بر رفتار و عملکرد افراد آن فضا اثر می‌گذارد (جوان، 1387).
کانتر سازمان فضایی شهر را با حس مکان توضیح میدهد، حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم‌وبیش آگاهانه آن‌ها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار میدهد. به‌طوری‌که فهم و احساس فرد با زمینه معانی محیط پیوند خورده و یکپارچه میشود. حس مکان علاوه بر اینکه موجب احساس راحتی از یک محیط میشود، از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم، روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت کرده و باعث یادآوری تجارب گذشته و دستیابی به هویت برای افراد میشود. سازمان فضایی مکان‌ها نقش حیاتی در توسعه و حفظ هویت گروهی مردم بازی می‌کنند و ادراک مکان به‌عنوان فرآیندی تجربی، حس تعلق به مکان را در مردم تشویق می‌کند و میزان وابستگی به مکان را افزایش میدهد(جلیلی، 1400).
به‌طور خلاصه گزیده‌های نظریه‌پردازان در ارتباط با سازمان فضایی با تأکید بر زیست پذیری در جدول شماره 2 نشان داده‌شده است و چارچوب مفهومی دوگانگی فضایی با رویکرد زیست پذیری شهری در شکل شماره 1 قابل مشاهده است.
جدول 2. نظریه‌پردازان سازمان فضایی با تأکید بر زیست پذیری شهری
ردیف | نظریه‌پرداز | رویکرد | نظریه | چکیده نظریه | تأثیر نظریه بر سازمان فضایی شهر |
1 | بوردیو | ساختارگرایی تکوینی | نظریه میدان | وی در پژوهش از شهر خود با تلفیق عینیت‌گرایی، فضای شهری را به فضای خرد تقسیم می‌کند که البته دارای سلسله‌مراتب‌اند. هر فضای خرد میدان نامیده میشود. اصلی‌ترین میدان‌ها میدان قدرت است. | وی، معتقد است، سازمان فضایی شهرداری سلسله مراتبی از پیش تعیین‌شده است که باید به‌صورت عینی، در فضاهای شهری دیده میشود، میدان قدرت بیشتری تأثیر را بر سازمان فضایی شهر اعمال می‌کند و چگونگی آن را مشخص می‌نماید. |
2 | لینچ | معناشناختی با گرایش تاریخی | شکل شهر خوب | این نظریه با تکیه‌بر اصول معماری و تاریخی سعی در بازسازی محلات شهری و ارائه سیمای یک فضای شهری خوب و سازمان‌دهی جدید برای آن است. | لینچ با رویکردی هنجاری به موضوع شکل شهر و سازمان فضایی شهر نگریسته است و این نظریه را برای بیان خصوصیات عملکردی سازمان فضای شهر ارائه کرده است که هفت محور عملکردی را برای تعیین سازمان فضایی خوب شهری پیشنهاد میدهد که عبارت‌اند از (سرزندگی، معنی، تناسب، دسترسی، نظارت و اختیار، کار آیی، عدالت) |
3 | راپاپورت | ساختارگرا | سازمان‌دهی فرهنگی فضا | وی در این نظریه سازمان فضایی شهر را منوط به منظم کردن چهار عامل، فضا، مفهوم، ارتباط و زمان می‌داند. | در سازمان فضای شهر را در بردارنده مجموعه‌ای از ارتباطات می‌داند و حلقه گمشده فضای عینی و ذهنی را هنجاری فرهنگی می‌داند، وی ایجاد سازمان فضایی و شکل دادن به محیط را از ویژگی‌های ذهنی می‌داند انسان‌ها با توجه به معیارهای فرهنگی دست به سازمان‌دهی فضای خود می‌زنند. |
4 | کانترو پانتر | ساختارگرا | حس مکان | در این نظریه مکان از سه عامل کالبد، فعالیت و تصورات استفاده‌شده است. حس مکان علاوه بر ایجاد احساس راحتی در محیط، باعث یادآوری تجارب گذشته و دستیابی به هویت برای افراد می‌باشد. | وی از آنجا که معتقد است سازمان فضایی مکان‌ها نقش حیاتی در توسعه و حفظ هویت گردد و مردم بازی می‌کنند و لذا در سازمان فضایی شهر باید ادراک مکان به‌عنوان فرآیندی تجربی، حس تعلق به مکان را در مردم تشویق کند و میزان وابستگی به فضا را افزایش میدهد. |
منبع: یافتههای نگارندگان، 1402
شکل 1. چارچوب مفهومی دوگانگی فضایی با رویکرد زیست پذیری شهری
منبع: یافتههای نگارندگان، 1400
روش تحقیق
این تحقیق به لحاظ ماهیت کاربردی و به لحاظ روش مبتنی بر روشی توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری از 80 نفر از کارشناسان دهیاری شهر چابهار و اساتید رشته برنامهریزی شهری تشکیل‌شده است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر احتمالی و از نوع طبقه‌ای بوده است. به‌این‌ترتیب، 65 نفر از جمعیت کارشناسان ، به زیر جمعیت‌های واحد تقسیم میشود. وقتی که طبقات معلوم شدند، یک نمونه از هر طبقه استخراج میشود. به این معنا که در میان سازمان مدیریت شهر چابهار و اساتید به‌عنوان طبقه اول نمونه‌ها انتخاب شدند. پس از آن از هر طبقه تعدادی از کارشناسان و خبرگان به روش تصادفی ساده انتخاب‌شده است.
روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است، که از آن برای تعیین چارچوب موضوعی، شناخت مفاهیم، دیدگاه‌ها و نظریات استفاده‌شده و بر اساس این شناخت و نیز مطالعات پایه در مورد ویژگی‌های جغرافیایی منطقه و تجربه زیست، نظریه متناسب برای تحقیق برگزیده‌شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل دوگانگی فضایی با تأکید بر زیست پذیری از مدل تاپسیس استفاده‌شده است.
در تکنیک تاپسیس در گام اول ماتریس داده‌ها تشکیل میشود. در گام دوم داده‌ها استاندارد می‌شوند و در گام سوم به داده‌های استانداردشده وزن داده میشود. در گام چهارم فاصله هر معیار از ایده آل مثبت و منفی تعیین میشود و در نهایت معیارها رتبه‌بندی می‌شوند. بعد از محاسبه وزن شاخص‌ها، اعداد نرمالیزه شده را در وزن هر یک از شاخص‌ها ضرب شده و ماتریس استاندارد داده‌ها ایجاد خواهد شد بعد از محاسبه وزن شاخص‌ها، اعداد نرمالیزه شده را در وزن هر یک از شاخص‌ها ضرب شده و ماتریس استاندارد داده‌ها ایجاد خواهد شد:
فرمول شماره 1)
W = {a……..N }
تعیین راه‌حل ایده آل و ایده‌آل منفی:
در این مرحله با استفاده از داده‌های ماتریس استاندارد، بالاترین عملکرد (A+) و پایین‌ترین عملکرد (A-) هر شاخص از رابطه‌های زیر محاسبه می‌گردد:
فرمول شماره1)
A+ = {(Max Vij|j ، (Min Vij-| |i={1، 2، 3، …، m})} ، J ={1، 2، 3، . . . ، n)
A- = {(Min Vij|j ، (Max Vij-| |i={1، 2، 3، …، m})} ، J- ={1، 2، 3، . . . ، n)
محاسبه اندازه فاصله هر گزینه از ایده آل و ایده آل منفی:
در این مرحله اقدام به تعیین معیار فاصله‌ای برای آلترنتیوهای حداکثر و حداقل میشود، که فرمول محاسبه آن به شرح زیر می‌باشد:
فرمول شماره 2)
di+ = 2
di- = 2
بر اساس فرمول بالا اقدام به تعیین فاصلی نسبی تا برترین معیار میشود سپس بر اساس آن انواع معیارها از لحاظ حداکثر و حداقل رتبه‌بندی میشود.
جدول 3. متغیرهای تحقیق در ابعاد پنج‌گانه مورد بررسی
ردیف | ابعاد | متغیرها |
1 | کالبدی-فضایی | o کیفیت مسکن o امکانات آموزشی o امکانات بهداشتی و درمانی o امکانات تفریحی و اوقات فراغت o وضعیت دسترسی به حمل‌ونقل |
2 | محیطی | o آلودگی o فضاهای عمومی |
3 | اجتماعی | o هویت و حس تعلق به مکان o تعاملات اجتماعی o امنیت |
4 | اقتصادی | o درآمد o فرصت‌های شغلی o سرمایه‌گذاری o قیمت زمین و مسکن |
5 | مدیریتی | o مشارکت مردمی |
منبع: یافتههای نگارندگان، 1402
محدوده موردمطالعه
شهرستان چابهار با مساحتي حدود 59562 کیلومترمربع در منتهي الیه جنوب شرقي ايران در کنار آب‌های گرم دريای عمان و اقیانوس هند قرارگرفته است. اين شهرستان شامل سه بخش است که شهر چابهار در منتهی‌الیه جنوب غربي بخش مرکزی آن قرارگرفته است ازنظر موقعیت مختصات جغرافیايي، شهر چابهار در 21 درجه و 57 دقیقه عرض شمالي و 63 درجه و 97 دقیقه طول شرقي واقع‌شده است. اين شهر از طرف غرب به خلیج چابهار و از جنوب به دريای عمان ختم مي‌شود.طوری که 5/18 کیلومتر خط ساحلی خط ساحلي با دريای عمان دارد به‌این‌ترتیب امکان دسترسي به آب‌های آزاد از اين طريق برای بندر چابهار جايگاه ويژه‌ای را به وجود آورده است. مساحت شهر چابهار 2933 هکتار است(: استانداری سیستان و بلوچستان 1391).
در جدول شماره 4 تعداد سکونتگاه‌های شهري و روستايی شهرستان در مقايسه با استان ذکرشده است. همچنین موقعیت جغرافیایی شهرستان چابهار و پیرامون آن در شکل شماره 2 قابل مشاهده است.
جدول 4. تقسیمات سیاسی و تعداد سکونتگاه‌های شهري و روستايی شهرستان در مقايسه با استان
بخش | مرکز بخش | جمعیت بخش 1395 | نام دهستان | مرکز دهستان | جمعیت دهستان 1395 |
مرکزی | چابهار | 145007 | کمبل سلیمان | کمبل سلیمان | 24735 |
وشنام دری | وشنام دری | 13533 | |||
پلان | پلان | 33004 | پلان | پلان | 31960 |
پیر سهراب | پیر سهراب | 25265 | پیر سهراب | عورکی بزرگ | 18201 |
بجار بازار | بجار بازار | 7064 |
منبع: سند توسعه و آمایش شهرستانهای استان سیستان و بلوچستان، شهرستان چابهار، 1400
شکل 2. موقعیت شهرستان چابهار و پیرامون آن
منبع: استانداری سیستان و بلوچستان، 1391
یافتهها تحقیق
یافتههای توصیفی
شهرستان چابهار به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم میشود. در قسمت شمالی بخش پلان دارای دهستان پلان و بخش پیر سهراب دارای دهستان پیر سهراب با کاربری آموزشی-فرهنگی قرار دارد و در قسمت جنوبی بخش چابهار دارای دهستان‌های کمبل سلیمان و وشنام دری با کاربری خدماتی و تجاری قرار دارد. وضعیت دوگانگی فضایی در شهرستان چابهار در شکل شماره 3 قابل مشاهده است.
شکل 3. وضعیت دوگانگی فضایی در بخش شمالی و جنوبی شهرستان چابهار
منبع: یافتههای نگارندگان، 1402
به‌طورکلی دو نوع دوگانگی فضایی با تأکید بر رویکرد زیست پذیری قابل مشاهده است:
1-دوگانگی فضایی میان بخش شمالی و جنوبی شهرستان چابهار، به‌گونه‌ای که سطح زیست پذیری در قسمت جنوبی وضعیت بهتری نسبت به قسمت شمالی دارد و این خود عامل مهاجرت جمعیت از بخش شمال به جنوب است.
2- دوگانگی فضایی در خود شهر چابهار میان محدوده اسکان رسمی و غیر رسمی، به‌گونه‌ای که سطح زیست پذیری در قسمت شرقی وضعیت مناسبی نسبت به وضعیت غربی دارد.
همان‌طور که در شکل شماره 4 مشاهده میشود، بیشترین کاربری در قسمت شرقی شهر چابهار شامل اسکان غیر‌رسمی (نیازمند تهیه طرح ویژه) و پارک‌های ساحلی است و بیشترین کاربری در قسمت مرکزی و غربی شهر که دسترسی به مسیرهای آبی هم بالا است شامل کاربری اسکان رسمی، درمانی، تجاری، اداری، مذهبی، آموزشی، ورزشی و غیره است. مهم‌ترین قابلیت‌ها و تنگناها و عدم تعادل‌هاي ساختاري توسعه شهرستان چابهار در جدول 5 قابل مشاهده است.
شکل 4. وضعیت دوگانگی فضایی در قسمت شرقی و غربی شهر چابهار
منبع: طرح جامع توسعه و عمران شهر چابهار، 1400
جدول 5. مهم‌ترین قابلیت‌ها و تنگناها و عدم تعادل‌هاي ساختاري توسعه شهرستان چابهار
ردیف | ابعاد | قابلیت‌ها/فرصت‌های توسعه فضایی | ابعاد | مسائل و تنگناها و عدم تعادل‌های ساختاری |
1
| اقتصادی
| ظرفيت توسعه صنايع تبديلي و تكميلي با توجه به تنوع محصولات و دسترسي به بندر و بازارهاي پيرامون؛ | کالبدی
| کمبود مسكن مناسب و متناسب؛ |
2
| کالبدی
| ظرفیت زيست پذيري شهر-بندر چابهار و منطقه مكران نسبت به ساير نواحي ساحلي کشور و امكان توسعه شهر و شهرك‌هاي جديد؛ | اجتماعی
| وجود آسيب‌هاي اجتماعي در مقياس وسیع با تأکید بر عامل رشد حاشیه‌نشینی گسترده و ضرورت ساماندهي روستاهاي مهاجرپذير پيرامون شهر؛ |
3 | اقتصادی | ظرفيت اشتغال‌زايي بخش شيلات و آبزی‌پروری؛ | کالبدی
| کمبود آب شرب در حوزه شهري به ميزان 50 % و وابستگي شهر چابهار به کارخانه آب‌شیرین‌کن منطقه آزاد (وابستگي به يك منبع) و فرسودگي شبكه توزيع؛ |
4
| اجتماعی
| ظرفيت تنوع توليد در روستا و سرمايه اجتماعي درون‌گروهی بالا (توسعه مشارکتي)؛ | اجتماعی
| فقدان آب بهداشتي در مناطق روستايي؛
|
5
| محیطی
| وجود شرايط اقليمي منحصربه‌فرد نسبت به ساير مناطق کشور؛ | اقتصادی | ناپايداري اقتصاد توليد و آسیب‌پذیری بخش کشاورزي از حوادث و بلاياي طبيعي؛ |
6
| اقتصادی
| وجود زمينه لازم به‌منظور کشاورزي تلفيقي، ارگانيك، کشت خارج از فصل و اتصال حلقه زراعت و دامداري؛ | اجتماعی | عدم توازن و تناسب بين تخصص موردنیاز و تحول نظام آموزش فني و حرفه‌ای و آموزش عالي؛ |
7
| کالبدی
| ظرفيت محسوس نظام شهري در شكل‌گيري مجموعه سكونتگاهي همكار در حوزه زراعت و آستانه خدماتي محصولات مشترك در بخش پلان؛ | مدیریتی
| فقدان مديريت يكپارچه و تسلط الگوي بخشي در منطقه شهري چابهار؛
|
8
| کالبدی
| ظرفيت محسوس شکل‌گیری هر دو نظام شبکه‌ای و سلسله مراتبي در سيستم شهر-منطقه چابهار-تيس-کنارك و پيرامون؛ | کالبدی | تشديد روند تغيير کاربري اراضي و کاهش تنوع زيستي؛ |
9 | کالبدی | (روابط افقي و عمودي) با توجه الگوي پراکنش کانون‌هاي توسعه و کاربري اراضي؛ | کالبدی | محدوديت شبكه شهري و پيوند ضعيف شبكه شهري شمال، مرکز و جنوب با توجه به موقعيت بندري شهرستان؛ |
10 | مدیریتی | ظرفيت محسوس در شکل‌گیری ساختار يكپارچه و مكمل کارکردي قلمروهاي واقع در مجاور محور شرق. | محیطی
| افزايش سطح آلايندگي هوا در شهر چابهار به دليل رشد تردد وسايل نقليه سنگين و موتورسيكلت‌ها. |
منبع: مهندسان مشاور، برنامه‌ریز، شهر ساز و معمار، 1400: 122
یافتههای تحلیلی
تعیین مراتب دوگانگی شهرستان چابهار با رویکرد زیست پذیری با استفاده از مدل تاپسیس با عنایت بر ابعاد و شاخص‌های دوگانگی فضایی در شهرستان چابهار با رویکرد زیست پذیری و عوامل و مؤلفه‌های مؤثر بر آن، با استفاده از مدل تاپسیس اقدام به تعیین میزان تحلیل ابعاد دوگانگی فضایی و زیست پذیری در دهستان‌های شهرستان می‌گردد. بر این مبنا نخست معیارها و گویه‌ها محاسبه‌شده؛ بدین معنی که پرسشنامه از کارشناسان دهیاری و اساتید دانشگاه و حوزه برنامهریزی شهری پرشده و در میانگین پاسخ‌ها در گویه محاسبه‌شده و سپس در زیر ابعاد جمع‌بندی شده است و به‌منظور ارزیابی سطح دوگانگی فضایی با تأکید بر زیست پذیری در شهرستان چابهار متغیرها در مدل تاپسیس قرار داده‌شده است تا وضعیت فضایی و سطح زیست پذیر سنجش شود. جدول شماره 6 میانگین پاسخ‌ها به دوگانگی فضایی در شهرستان چابهار با رویکرد زیست پذیری را نشان میدهد.
جدول 6 ماتریس شاخص‌های بی مقیاس موزون دوگانگی فضایی در شهرستان چابهار با رویکرد زیست پذیری
سیاسی | مدیریتی | فرهنگی | اجتماعی | اقتصادی | کالبدی | محیطی | TOPSIS | ردیف |
0.039 | 0.040 | 0.032 | 0.005 | 0.012 | 0.064 | 0.040 | درآمد | 1 |
0.177 | 0.048 | 0.049 | 0.003 | 0.010 | 0.040 | 0.053 | هویت و حس تعلق به مکان | 2 |
0.039 | 0.024 | 0.022 | 0.003 | 0.010 | 0.072 | 0.047 | امکانات بهداشتی و درمانی | 3 |
0.020 | 0.016 | 0.016 | 0.004 | 0.012 | 0.056 | 0.040 | کیفیت مسکن | 4 |
0.020 | 0.016 | 0.016 | 0.004 | 0.012 | 0.056 | 0.040 | وضعیت دسترسی به حمل‌ونقل | 5 |
0.020 | 0.016 | 0.016 | 0.003 | 0.010 | 0.056 | 0.040 | تعاملات اجتماعی و مشارکت مردمی | 6 |
0.020 | 0.032 | 0.027 | 0.005 | 0.012 | 0.048 | 0.060 | قیمت زمین و مسکن | 7 |
0.020 | 0.008 | 0.005 | 0.003 | 0.003 | 0.032 | 0.013 | امکانات تفریحی و اوقات فراغت | 8 |
0.177 | 0.064 | 0.038 | 0.003 | 0.008 | 0.040 | 0.027 | فرصت‌های شغلی | 9 |
0.098 | 0.048 | 0.032 | 0.004 | 0.009 | 0.056 | 0.040 | سرمایه‌گذاری | 10 |
0.118 | 0.048 | 0.032 | 0.004 | 0.012 | 0.072 | 0.053 | امنیت | 11 |
0.138 | 0.048 | 0.032 | 0.004 | 0.009 | 0.064 | 0.033 | آلودگی فضاهای عمومی | 12 |
0.098 | 0.048 | 0.038 | 0.003 | 0.010 | 0.064 | 0.033 | حمل‌ونقل | 12 |
منبع: یافتههای نگارندگان، 1400
پس از انجام مراحل مورد نیاز با توجه به نوع شاخص (ازنظر مثبت یا منفی بودن ) فاصله هر معیار یا راه حل با راه حل ایده آل و راه غیر ایده آل محاسبه میشود و محلات مورد بررسی را به‌صورت نزولی مرتب می‌کند. هر چقدر مقدار CLi بزرگ‌تر باشد بهترین راه حل ایده‌آل محسوب میشود. جدول شماره 7 فاصله مکانی دوگانگی فضایی شهرستان چابهار با تأکید زیست پذیری با راه‌حل‌های ایده آل و غیر ایده آل را نشان میدهد.
جدول 7. فاصله مکانی دوگانگی فضایی شهرستان چابهار با تأکید بر زیست پذیری با راه‌حل‌های ایده آل و غیر ایده آل
Di+ | Di- | CLi | رتبه | معیارها | ردیف |
0.095 | 0.089 | 0.484 | 2 | درآمد | 1 |
0.352 | 0.0196 | 0.358 | 13 | هویت و حس تعلق به مکان | 2 |
0.124 | 0.094 | 0.431 | 5 | امکانات بهداشتی و درمانی | 3 |
0.097 | 0.068 | 0.412 | 9 | کیفیت مسکن | 4 |
0.097 | 0.68 | 0.412 | 10 | وضعیت دسترسی به حمل‌ونقل | 5 |
0.098 | 0.070 | 0.417 | 8 | تعاملات اجتماعی و مشارکت مردمی | 6 |
0.095 | 0.080 | 0.457 | 3 | قیمت زمین و مسکن | 7 |
0.059 | 0.035 | 0.372 | 12 | امکانات تفریحی و اوقات فراغت | 8 |
0.0364 | 0.370 | 0.504 | 1 | فرصت‌های شغلی | 9 |
0.0170 | 0.125 | 0.424 | 6 | سرمایه‌گذاری | 10 |
0.207 | 0.151 | 0.422 | 7 | امنیت | 11 |
0.265 | 0.159 | 0.375 | 11 | آلودگی فضاهای عمومی | 12 |
0.168 | 0.130 | 0.436 | 4 | حمل‌ونقل | 12 |
منبع: یافتههای نگارندگان، 1402
رتبه‌بندی متغیرها بر اساس حد ایده آل و غیر ایده آل در شکل شماره 5 مشخص‌شده است.
شکل 5. رتبه‌بندی متغیرها بر اساس حد ایده آل و غیر ایده آل
منبع: یافتههای نگارندگان، 1402
در ارتباط با پاسخ سوأل پژوهش، ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی بر دوگانگی فضایی در وضعیت زیست پذیری شهرستان چابهار تأثیرگذار بوده است. بر اساس داده‌های بررسی‌شده در مورد دوگانگی فضایی شهرستان چابهار با تأکید بر زیست پذیری معیار فرصت‌های شغلی، با کسب امتیاز 504/0 توانسته است رتبه اول را به خود اختصاص دهد. معیار درآمد، با کسب امتیاز 484/0 رتبه دوم را به خود اختصاص داده و معیار قیمت زمین و مسکن توانسته رتبه سوم را به خود اختصاص دهد. در نهایت اینکه معیارهایی مانند سرمایه‌گذاری، امنیت، تعاملات اجتماعی و مشارکت مردمی و غیره به ترتیب در رتبه‌های پایین‌تری قرار دارند.
نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادها
سازمان فضایی شهر با ابعاد ادراکی، عملکردی در بسیاری از شاخص و متغیرها با زیست پذیری همخوانی و هم‌پوشانی دارد و علاوه بر آن در اهدافش در طراحی فضای شهری که به دنبال تفاوت یابی (ارتقاء کیفیت فضای شهری با گذشته) و همچنین هویت‌یابی (نیم‌نگاهی هم به گذشته و قطع نکردن ارتباط با سازمان فضای قبلی) است با زیست پذیری هم که به دنبال یک اتصال بین قدیم و جدید است، مشترک می‌باشد، یعنی از طرفی خواهان تغییر برای رسیدن به توسعه پایدار شهری و از طرفی خواهان حفظ منابع تاریخی برای آیندگان می‌باشد، لذا دو مفهوم اشتراکات کارکردی بسیاری در فضاهای شهر می‌توانند داشته باشند.
زیست پذیری دربرگیرنده راه‌حل‌هایی است که به سازمان‌دهی و ارتقاء کالبدی فضایی شهر منجر میشود. به‌طوری‌که از این طریق موجبات فراهم نمودن اقتصادی بادوام(اقتصاد شهری هماهنگ با تغییرات فنی و صنعتی جهت حفظ مشاغل پایه‌ای و تأمین مسکن مناسب در حد استطاعت ساکنین، با بار مالیاتی سرانه عادلانه)، اجتماعی به‌هم‌پیوسته(همبستگی اجتماعی و احساس تعلق شهروندان به میراث‌های شهر و ...) و محیط‌زیست قابل سکونت و زندگی(هوای پاک، آب آشامیدنی سالم و اراضی و آب‌های سطحی و زیرزمینی بدون آلودگی) را فراهم نموده و موجبات تحول در سازمان فضایی شهر می‌گردد. چرا که نحوه سازمان‌یابی فضایی شهری هم تعیین‌کننده چگونگی عملکرد مناطق و محله‌های شهری و درنتیجه نشان‌دهنده نحوه دسترسی، میزان پایداری زیست‌محیطی، عدالت اجتماعی، سرمایه اجتماعی و میزان نوآوری‌های فرهنگی و ... در این مناطق است. سازمان فضایی نامناسب میتواند منجر به افزایش فواصل میان افراد، فعالیت‌ها و خدمات و درنتیجه کاهش کیفیت زیست پذیری و کاهش سطح کیفیت زندگی گردد.
نتایج پژوهش نشان میدهد که زیست پذیری شهرها و بخش‌های شهرستان چابهار در حال تغییر و تحول است. به‌طوری‌که زیست پذیری بخش‌ها با افزایش سطح دوگانگی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و محیطی و مدیریتی کاهش می‌یابد و هم‌چین تحت تأثیر عوامل مذکور است. بنابراین ماهیت زیست پذیری در مقیاس بخش‌ها تحت تأثیر عوامل 5 گانه است. از این رو در انجام تحقیق حاضر و در راستای تحلیل زیست پذیری و دوگانگی فضایی شاخص‌های آن در قسمت‌های شمالی و جنوبی شهرستان چابهار و در قسمت‌های شرقی و غربی شهر چابهار، عوامل تأثیرگذار در ابعاد کالبدی، محیطی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی و میزان تأثیر بر زیست پذیری در سطح بخش‌ها، مورد توجه قرار گرفت. عمده تغییرات در سطوح زیست پذیری شهرها و بخش‌های شهرستان چابهار، با توجه به تغییر الگوی ساختار فضایی شهرستان و همچنین گسترش مکانی و فضایی از سمت شمال به جنوب و نفوذ به شهر چابهار به دلیل دسترسی به فرصت‌های شغلی بهتر در چهارچوب اقتضائیات مکانی-ساختاری درون بخشی و جریان‌های فضایی در شهر چابهار، با در نظر داشتن واقعیت‌های عینی و درعین‌حال خوانش ذهنی شهروندان ساکن در این بخش‌ها تحت قالب بررسی توزیع فضایی انواع منابع و خدمات نیز ادراک ذهنی شهروندان و میزان رضایتمندی آن‌ها از محل سکونت خود و درنهایت پیوند نظری این دو قابل تحلیل است. با عنایت بر آنچه بیان گردید و با در نظر داشتن چهارچوب نظری تحلیل یافتهها می‌توان بیان نمود:
شاخص زيست پذيري شهرها و بخش‌های شهرستان چابهار و دوگانگی فضایی آن حاصل مجموعه‌ای از « ساختارها و سازوکارهای تأثیرگذار، جابجایی گروه‌های جمعیتی و اقتصادی و تغییر الگوهای مکانی هسته‌های تجاری و سکونتی است که در سطوح مختلف زيست پذيري عینیت فضايی يافته و آشکار میشود. تأثیر معیارها در ابعاد 5 گانه کالبدی، محیطی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی از یک‌سو، و از سوي ديگر افزایش سطح دوگانی فضایی در سطح شهرها و بخش‌های آن سطح زیست پذیری را تحت تأثیر قرا می‌دهند.
با توجه با تحلیل یافتهها و پاسخ سؤالات و نتایج حاصل از انجام این پژوهش و با عنایت بر اینکه پژوهش حاضر به دنبال تحلیل زیست پذیری شهرها و بخش‌های شهرستان چابهار بود، ازاین‌رو پیشنهادها و توصیه‌هایی در جهت کاهش دوگانگی فضایی و زیست پذیری بخش‌های شهرستان چابهار ارائه می‌گردد:
-تمرکززدایی و فراهم ساختن زمینه‌های باز توزيع متعادل عناصر و عوامل زمینه‌ساز در زيست پذيري دهستان‌ها در قسمت شمالی شهرستان و قسمت شرقی شهر چابهار؛
-لزوم نگرش مديريت يکپارچه در شهرستان چابهار در راستاي افزايش زيست پذيري بخش‌ها؛
- توجه به سازوکارهای اقتصادي با تأکید بر نابرابری‌هایی فضایی در سطح بخش‌های شهری
- لزوم توجه به سازوکارهای اجتماعی با تأکید بر عدالت اجتماعی و رفع نابرابری‌های شهرها و بخش‌های شهرستان چابهار؛
- لزوم توجه به روابط متعامل فرآيندهاي اجتماعی، اقتصادي و زیست‌محیطی در سطوح شهری و بخشی.
تقدیر و تشکر :
شکر شایان نثار ایزد منان که توفیق را رفیق راهم ساخت تا این مقاله را به پایان برسانم . از استاد فاضل و اندیشمند جناب آقای دکتر علیرضا استعلاجی و دکتر بهرام آزاد بخت به‌عنوان استادهای راهنما که همواره نگارنده را مورد لطف و محبت خود قرار داده‌اند ،کمال تشکر رادارم .
منابع
1. ایمانی، بهرام، ضارب نیا و کانونی، رضا. (1397). ارزیابی و تحلیل میزان زیست پذیری در بخش مرکزی مناطق کلان‌شهری (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران). نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، دوره 7، 26، ص 70-57.
2. بابايي، عباس؛ کرکه آبادي، زينب؛ کاميابي، سعيد. (1399). موانع مديريت شهري در زيست پذيري شهرها، مطالعۀ موردي: شهر سمنان. نشريه تحقيقات کاربردي علوم جغرافيايي، دوره 20 ، شماره 58 ، ص 301 - 318 .
3. باقری، بهنام؛ معصومی، محمدتقی؛ نظام فر، حسین و صمد زاده، رسول. (1400). تحلیل ناهمگونی فضایی شاخص‌های توسعه و رتبه‌بندی استان‌های کشور با تکنیک‌های آماره فضایی و تصمیم‌گیری‌های چندمنظوره، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیا، دوره 14، شماره 1، ص 22-1.
4. جعفری اسدآبادی، حمزه. (1392). بررسی زیست پذیری شهرها در راستای توسعه پایدار شهری (موردمطالعه کلان‌شهر تهران). پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر فرزانه ساسان پور، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران.
5. جوان، جعفر؛ عبداللهی، عبدالله. ( 1387). عدالت فضایی در فضاهای دوگانه شهری. فصلنامه ژئوپلیتیک، سال چهارم، دوم : 156-، ص14.
6. جلیلی، معصومه ؛ ساسان پور، فرزانه؛ شماعی، علی ؛ فصیحی، حبیب اله. (1400). تحلیل دوگانگی فضایی زیست پذیری در منطقه 7 کلان‌شهر تهران. فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، شماره 71، ص 43-61.
7. حسینی، سید علی عارف؛ پناهی، علی؛ آذر؛ علی و ولی زاده، رضا. (1399). سنجش و ارزیابی بعد ذهنی زیست پذیری در بافت‌های شهری کلان‌شهر تبریز. نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، سال 23، شماره 74، ص 136.
8. خراسانی، محمدامین. (1395). تأملی در مفهوم زیست پذیری؛ شناخت، سنجش و رویکردها. دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال اول، شماره 2، ص 15-9.
9. خلیلی، احمد. (1390). درس‌نامه روشهای کمی برنامهریزی شهری و منطقهای. دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر تهران، ایران.
10. ساسان پور، فرزانه؛ تولایی، سیمین؛ و جعفری اسدآبادی، حمزه. (1394). سنجش و ارزیابی زیست پذیری شهری در مناطق بیست‌ودو گانه کلان‌شهر تهران. فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال پنجم، شماره 18، ص 42-27.
11. سلیمانی، مهرنجانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه ، احمد؛ خزایی نژاد، فروغ. (1395). زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص‌ها. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 1، ص27-50.
12. گودرزی، هومان؛ یوسفی بابادی، سعید؛ و لطیفی، امید. (1398). تحلیل زیست پذیری محلات شهری در راستای توسعه پایدار (مطالعه موردی: منطقه 22). فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، دوره 2، شماره ، ص 24.
13. سند توسعه وآمایش شهرستانهای استان سیستان و بلوچستان. (1400). شهرستان چابهار. سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان سیستان وبلوچستان، صص 1-265.
14. قاسملو، حسن؛ حسین زاده، اکبر؛ رومیانی، احمد. (1401). تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی (نمونه موردی: شهرستان طارم). نشریه جغرافیا و آمایش شهری منطقهای، شماره 44، ص 89-116.
15. ماجدي، حميد؛ و بندر آباد، عليرضا. ( 1389). بررسي معيارهاي جهاني و بومي شهر زيست پذير. نشريه هويت شهر، سال هشتم، شماره 17 ، صص 76 - 65 .
16. موسوی، میرنجف؛ زارع، علیرضا؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛ آهار، حسن. (1396). تحلیل اثرات رشد پراکنده رویی شهری بر زیست پذیری محلات شهری مورد: شهر مراغه. نشریه پژوهش و برنامه ریزي شهري، سال هشتم، شماره 31، صص 18-1.
17. مهندسان مشاور، برنامه ر‌یز، شهرساز و معمار. (1400). سند توسعه وآمایش شهرستانهای استان سیستان و بلوچستان (شهرستان چابهار). سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان سیستان وبلوچستان، صص 1-265.
18. میری، غلامرضا. (1398). بررسی نظریه دوگانگی پروفسور آرتور لوئیز در منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار با تاکید بر بعد فیزیکی کالبدی. نخستین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، صص 1-12.
19. وارثي، حمیدرضا؛ محمدي، جمال؛ موسوي نور، علي. (1397). ارزيابي و تحليل مؤلفه‌های زيست پذيري کلان‌شهر تهران.فصلنامه جغرافيا، شماره 51 ، صص 258 – 138.
20. Landry, C., (2000). Urban Vitality: A New source of Urban Competitiveness. Prince Claus fund journal, ARCHIS issue Urban Vitality / Urban Heroes.
21. Farzaneh. Sasanpour. (2017). Livable City One Step Towards Sustainable Development. Journal of Contemporary Urban Affairs, number3, pages 13-17.
22. Oon Khar Ee, Christina and Khoo, Suet Leng. (2014). Issues and challenges of a liveable and creative city: the case of Penang, Malaysia. Geografia: Malaysian Journal of Society and Space, 10 (3). pp. 33-43. ISSN 2180-2491.
23. Southworth, Michael. (2022). Learning to make liveable cities, Journal of Urban Design, ISSN: 1357-4809 (Print) 1469-9664 (Online) Journal homepage: https://doi.org/10.1080/13574809.2022.1220152.
24. Sheikh Taraj, w.; Van Amejideh, J. (2022). Promoting livability through urban planning: A comprehensive framework based on the “theory of human needs”. Journal of Cities, Volume 131, December 2022, pages 6-14.
25. Wong, Alan T L. (2018). Sustainable development (urban transport and mobility) - “sharpening the saw’’ in shaping liveable cities towards quality of life experiences, 10th Malaysian Road Conference & Exhibition 2018, IOP Publishing.
26. Zanella, A.; Camanho, A.S.; Dias, T.G. (2015). The assessment of cities’ livability integrating human wellbeing and environmental impact. Ann. Oper. Res, 226, 695–726.
27. Zhang, w.; Yuan, Q.; Cai, H. (2023). Unravelling urban governance challenges: Objective assessment and expert insights on livability in Longgang District, Shenzhen. Ecological Indicators, Volume 155, November 2023, pages 9-21.