تبیین تاب آوری بافت شهری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیل (مطالعه موردی: شهر ایذه)

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

مجتبی محمدی ¹ (علوم انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی،لارستان، ایران)
محمدابراهیم عفیفی ² (دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول))
عبدالرسول قنبری ³ (استادیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران)

تاریخ دریافت : 1402/09/24 تاریخ پذیرش : 1403/01/19 تاریخ انتشار : 1403/03/16

کلید واژه:

چکیده مقاله :

شهرها نظامی پویا داشته و در پی تعامل انسان و محیط در طی زمان ایجاد شده‌اند. با توجه به آسیب‌پذیر بودن و تغییرات کاربری‌ها و تبدیل شدن به اراضی شهری مخاطرات شهری افزایش‌یافته است. هدف پژوهش حاضر، تحلیل فضایی تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیلاب با استفاده از مدل AHP و ANP در شهر ایذه می‌باشد. روش پژوهش پیمایشی و توصیفی– تحلیلی است. جهت اجرای روش پژوهش، پرسش‌نامه‌هایی طراحی و در بین متخصصان توزیع شد. پرسش‌نامه‌ها بر اساس مقیاس 9 کمیتی ساعتی ارزش‌گذاری شد. یافته‌های پژوهش حاکي از آن است که در ارزیابی پارامترهای مؤثر در سیل در مدل AHP، پارامتر کاربری اراضی با وزن 0.348 بالاترین تأثیر و پارامتر فاصله از جاده با وزن 0.056 کمترین تأثیر را از نظر کارشناسان دارد. در مدل ANP نتایج نشان داد پارامتر کاربری اراضی با وزن 0.107 بیشترین و پارامتر ارتفاع با وزن 0.044 کمترین تأثیر را از نظر کارشناسان دارد. در مدل AHP، کلاس خطرپذیری سیل زیاد با مساحت 244.691 هکتار بیشترین و در مدل ANP نیز کلاس خطر زیاد با مساحت 216.92 هکتار بیشترین مساحت را به خود اختصاص داده است. همچنین دقت تکنیك ANN در شناسایي مناطق دارای استعداد سیل محدوده مطالعاتی در مقایسه با مدل AHP مناسب‌تر می‌باشد. با بررسی نتایج به دست آمده می‌توان نتیجه گرفت استفاده از تکنیك GIS و تلفیق اطلاعات مکانی و توصیفی در ارزیابي خطر سیل گرفتگي، مفید و قابل‌اعتماد است.

منابع و مأخذ:

اردلان، حامد،(1402)، مروری بر مدیریت سیل: از کنترل سیل تا تاب آوری سیل، هشتمین کنگره ملی سالانه یافته های نوین در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، محیط زیست و گردشگری،تهران،https://civilica.com/doc/1828031.
حاتمی نژاد، حسین و صادقی، علیرضا،1402،سنجش تاب آوری شهری در برابر مخاطره سیل با استفاده از رویکردی چندمعیاره مورد مطالعه: مناطق واقع بر مسیر رودخانه های شهر تهران،.https://civilica.com/doc/1919939
رمضان زاده لسبوئي، مهدي.، (1395)، مباني و مفاهيم تاب آوري شهرها، معاونت مطالعات و برنامه ريزي امور زيرساخت و طرح جامع، مركز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران.
زیاری، کرامت الله.، معمارزاده، محمدرضا.، (1399)، سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی مناطق شهری در برابر سوانح(مطالعة موردی: جزیرة کیش)، پژوهش های جغرفیای برنامه ریزی شهری، دورة8، شماره 1، صص 23-43.
سازمان مدیریت و برنامه ریزی(1395)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
شفیعی دستجردی، مسعود.، غفاری، علی.، لک، آزاده.، (1401)، تبیین انگاشت تاب آوری فضایی در طراحی شهری: یک مرور نظام مند کیفی، نشریۀ علمی باغ نظر،19(109)، 69-80.
عفیفی، محمد ابراهیم،(1401)، ارزیابی تاب آوری بافت فرسودة شهر در برابر زلزله با استفاده از GIS (مطالعه موردی: منطقه 2 شهرداری بندرعباس)، نشریه علمی مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، سال سوم، شماره دوم، پیاپی 9 ، صفحات 69 -88.
کمالی، زهرا.، قاسمی، مریم.، (1402). بررسی تاب آوری کالبدی مساکن خانوارهای روستایی در برابر سیل (مطالعه موردی: شهرستان درگز، روستا و توسعه پایدار فضا،4(3), 111-135. doi: 10.22077/vssd.2023.5126.1086 .
نصیری هنده خاله، اسماعیل، افتخاری، الهام، نظافت تکله، حسن، (1400)، ارزیابی مولفه های تاب آوری کالبدی محیطی بافت های ناکارآمد شهری در جهت کاهش بحران زلزله (مطالعه موردی: شهر ملارد)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دوره 8، شماره 29، صص 149-169.
هادي، الناز.،(1395)، امكان سنجي ميزان تاب آوري شهري دربرابرِ زلزله، رويكرد توسعة پايدار، پايان نامة كارشناسي ارشد، گروه جغرافيا و برنامه ريزي شهري، دانشگاه تبريز، استاد راهنما: دكتر محمدرضا پورمحمدي.
Asadi., Mehdi. Karami., Mokhtar.(2016), Locating of Wind Power Farms by Analytic Hierarchy Process Method (Case Study: Sistan and Baluchistan Province, Iran), Computational Water, Energy, and Environmental Engineering 06(01),DOI:10.4236/cweee.2017.61004.
Cova T.J., 1999. GIS in emergency management, Geographical Information Systems: Principles,Techniques, Applications, and Management, In: Longley P.A. et al., 1999. Geographical nformation Systems: Principles, Techniques, Management and Applications, John Wiley & Sons, 580 p.
Meerow S., Newell J.P., Stults M., 2016. Defining urban resilience: A review, Landscape and Urban Planning, 147, 38–49.
Ren C., Spit T., Lenzholer S., Yim H. L. S., Heusinkveld B., van Hove B., Chen L., Kupski S., Burghardt R.,Katzschner L., 2013, Urban Climate Map System for Dutch spatial planning, International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation. 18, 207-221.
Sen, M. K., Dutta, S. & Kabir, G. (2021). Development of flood resilience framework for housing infrastructure system: Integration of best-worst method with evidence theory. Journal of Cleaner Production, 290, 125197. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.125197.
Sen, M. K., Dutta, S. & Kabir, G. (2023). Modelling and quantification of time-varying flood resilience for housing infrastructure using dynamic Bayesian Network. Journal of Cleaner Production, 361, 132266. http://dx.doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.132266
Tehrany Shafapour, M., B. Pradhan and M.N. Jebur. 2013. Spatial prediction of flood susceptible areas using rule based Decision Tree (DT) and a novel ensemble bivariate and multivariate statistical models in GIS. Journal of Hydrology, 504: 69-79.
Tomaszewski B., 2015. Geographic Information Systems (GIS) for disaster management, CRC Press,295 p.

متن کامل:



  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 47، تابستان 1403، صص 99-82

 

تبیین تاب آوری بافت شهری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیل (مطالعه موردی: شهر ایذه)

مجتبی محمدی

دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

 محمد ابراهیم عفیفی

دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول)

[e-mail]

 عبدالرسول قنبری

استادیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

دريافت: 24/9/1402 پذيرش: 19/1/1403

چکیده

شهرها نظامی پویا داشته و در پی تعامل انسان و محیط در طی زمان ایجاد شده‌اند. با توجه به آسیب‌پذیر بودن و تغییرات کاربری‌ها و تبدیل شدن به اراضی شهری مخاطرات شهری افزایش‌یافته است. هدف پژوهش حاضر، تحلیل فضایی تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیلاب با استفاده از مدل AHP و ANP در شهر ایذه می‌باشد. روش پژوهش پیمایشی و توصیفی– تحلیلی است. جهت اجرای روش پژوهش، پرسش‌نامه‌هایی طراحی و در بین متخصصان توزیع شد. پرسش‌نامه‌ها بر اساس مقیاس 9 کمیتی ساعتی ارزش‌گذاری شد. یافته‌های پژوهش حاکي از آن است که در ارزیابی پارامترهای مؤثر در سیل در مدل AHP، پارامتر کاربری اراضی با وزن 0.348 بالاترین تأثیر و پارامتر فاصله از جاده با وزن 0.056 کمترین تأثیر را از نظر کارشناسان دارد.  در مدل ANP نتایج نشان داد پارامتر کاربری اراضی با وزن 0.107 بیشترین و پارامتر ارتفاع با وزن 0.044 کمترین تأثیر را از نظر کارشناسان دارد. در مدل AHP، کلاس خطرپذیری سیل زیاد با مساحت 244.691 هکتار بیشترین و در مدل ANP نیز کلاس خطر زیاد با مساحت 216.92 هکتار بیشترین مساحت را به خود اختصاص داده است. همچنین دقت تکنیك ANN در شناسایي مناطق دارای استعداد سیل محدوده مطالعاتی در مقایسه با مدل AHP مناسب‌تر می‌باشد. با بررسی نتایج به دست آمده می‌توان نتیجه گرفت استفاده از تکنیك GIS و تلفیق اطلاعات مکانی و توصیفی در ارزیابي خطر سیل گرفتگي، مفید و قابل‌اعتماد است.

کلمات کلیدی: تاب‌آوری، مخاطرات طبیعی، سیل، ایذه

 

 

 

مقدمه

مدت‌هاست که نقشه‌ها برای درک جغرافیایی بلایا در طیف وسیعی از حوزه‌های نظامی، مهندسی یا برنامه‌ریزی شهری مورد استفاده قرار گرفته‌اند(36؛Tomaszewski, 2015). یکی از اهداف نقشه ها و تحلیل های مکانی GIS، ارائه اطلاعات علمی قابل درک برای تصمیم گیرندگان است.(2؛Ren et al., 2013). GIS به یک ابزار مهم پشتیبانی تصمیم گیری و مدیریت اطلاعات برای بسیاری از جنبه های مدیریت بلایا تبدیل شده است(64؛ Tomaszewski, 2015). که به طور گسترده ای برای تهیه نقشه های خطر، آسیب پذیری و ریسک، درک و مدیریت موثرتر مخاطرات در شهرها استفاده شده اند.(9؛ 1999، Cova). مخاطرات در زندگي انسانها تأثيرات منفي برجاي مي گذارند؛ بدون ترديد در اغلب موارد خسارت ها و هزينه هاي گزافي را بر كشور تحميل مي كند كه اين امر سبب تأخير در توسعة اقتصادي و توسعة پايدار كشورها مي شود(هادی،1395؛3). با این رویکرد، برای چندین سال، مفهوم جدیدی با عنوان تاب آوری شهری، به طور فزاینده ای برای مدیریت ریسک در شهرها و ادغام در سیاست های عمومی وارد شده است. بنابراین بررسی مناسب ترین راه ها برای ترسیم این مفهوم و درک ارزش افزوده ساخت و استفاده از نقشه های تاب آوری مهم است. در این پژوهش نیز هدف، تحلیل فضایی تاب آوری شهر ایذه با استفاده از تکنیک GIS و مدل های AHP و ANP در برابر مخاطره طبیعی سیل است. 

اصطلاح تاب آوری به طرق مختلفی تعریف شده است که اخیراً در جایگاه های دیگر مورد بحث قرار گرفته است(Meerow et al., 2016؛3). تاب‌آوری شهری به توانایی یک سیستم شهری و همه شبکه‌های اجتماعی_اکولوژیکی و اجتماعی- فنی سازنده آن در مقیاس زمانی و مکانی - برای حفظ یا بازگشت سریع عملکردهای مورد نظر در مواجهه با یک اختلال، برای سازگاری با تغییر اشاره دارد(39؛Meerow et al., 2016). با توجه به خصوصيات احتمالي بلاياي طبيعي، اتخاذ رويكردي كه پاسخگوي شرايط حساس باشد، تاب آوري مكاني و تاب آوري شهروندان در فرايند مديريت بلاياي طبيعي در شهرهاست(رمضانزاده لسبوئي،1395؛13). به طور كلي بررسي هاي آماري و تاريخي شهر ايذه نشان مي دهد كه اين شهر تاكنون حوادث طبيعي بسياري را تجربه كرده است. از اين روست كه تبيين رابطة تاب آوري در برابرِ تهديدات و كاهش اثرات آن با توجه به نتايجي كه در بر خواهد داشت از اهميت بالايي برخوردار است. در این باره تحقیقاتی در ایران و جهان کار شده است.

زیاری و معمارزاده(1399؛ 14)، سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی مناطق شهری در برابر سوانح را در جزیرة کیش انجام دادند. نتایج نشان داد که بعد کالبدی جزیرة کیش در رتبه بندی مؤلفه های تاب آوری در پایین ترین ردیف قرار گرفته است و نیاز است در رشد و توسعة جزیرة کیش در مقایسه با تقویت شاخص های تاب آوری کالبدی اقدامات جدی صورت بگیرد. نصیری و همکاران(1400؛1)، در پژوهش خود سعی کردند شاخص های کالبدی محیطی تاب آوری شهری در بافت‌های ناکارآمد را شناسایی کنند. نتایج پژوهش ایشان نشان داد که براساس معیارها و عوامل تاثیرگذار برای کاهش بحران زلزله در منطقه مورد بررسی نه تنها عوامل موثر تاثیرگذار هستند بلکه بافت های فرسوده شهری نیز تاثیر فراوانی دارند. شفیعی دستجردی و همکاران(1401؛ 10)، تبیین انگاشت تاب آوری فضایی در طراحی شهری پرداختند. نتایج نشان داد فضایی بودن تاب آوری بر جنبه های مکانی و محلی سیستم شهری و یکپارچگی آن با مقیاس های فراتر تأکید دارد. عفیفی(1401؛1)، درتحقیقی به ارزیابی تاب آوري بافت فرسوده در مقابل زلزله با استفاده از روش هاي تصمیم گیري چندمعیاره در منطقه 2 شهر بندرعباس شامل محلات نایبند، خواجه عطا، چاهستانی ها و کمربندي پرداخت. مقایسه نتایج حاصل از دو روش تصمیم گیري، نشان داد که روش ANP عملکرد بهتری داشته است. (اردلان، 1402؛ 2)، مروری بر مدیریت سیل، از کنترل سیل تا تاب آوری سیل انجام داد. با بررسی تحقیقاتی از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۱ بینش جدیدی در مورد روند تحقیقاتی سیل فراهم نمود. نتایج نشان داد روند تحقیقات سیل گذار از کنترل سیل به تاب آوری سیل را تجربه کرده است. این بررسی نشان داد که تحقیقات سیل از مدیریت سیل سنتی، که استراتژی های کاهشی را فراهم می کند، به مدیریت خطر سیل، که یک رویکرد انطباقی - اقدامات تعدیلی را فراهم می کند منتقل شده است.(کمالی و قاسمی، 1402؛1)، بررسی تاب آوری کالبدی مساکن خانوارهای روستایی در برابر سیل را در شهرستان دره گز بررسی کردند. نتایج نشان داد با افزایش سکونت در روستا و افزایش سن مالکین، تاب آوری کالبدی مسکن با شدت ضعیف کاهش می یابد اما با افزایش سال های تحصیل و درآمد تاب آوی کالبدی مسکن با شدت ضعیف افزایش می یابد. همچنین با افزایش قدمت بنا و تعداد طبقات ساختمان، تاب آوری کالبدی مسکن به طور معنی داری کاهش می یابد.(Asadi & Karami,2016)، مکان یابی نیروگاه های بادی را با روش روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در استان سیستان و بلوچستان ایران انجام دادند. پس از تجزیه و تحلیل داده ها، منطقه مورد مطالعه، از نظر حساسیت برای ساخت نیروگاه های بادی، به چهار سطح تقسیم شد: عالی، خوب، متوسط، ضعیف. نتایج نشان داد که سیستم اطلاعات جغرافیایی به عنوان یک سیستم تصمیم گیری بسیار مفید و موثر است. (32؛2019، et al Keys)، در پژوهشى مرتبط با امنيت آب به این نتيجه رسيدند كه مكانيزم مرئى و نامرئى آب (مانند سیل) از طريق تعيين پوشش گياهى و كاربرى اراضى قابل كنترل است و مىتوان تاب آورى را مطابق با آنها مديريت كرد. (32؛2021، et al Sen)، در مطالعه ای با عنوان توسعه چارچوب تاب آوری سیل برای سیستم زیرساخت مسکن: ادغام بهترین و بدترین روش با نظریه شواهد، چارچوبی برای ارزیابی تاب آوری برای زیرساخت های مسکن را با استفاده از رویکرد ترکیبی بهترین-بدترین روش و استدلال شواهد سلسله مراتبی بر اساس نظریه دمپستر-شافر در برابر خطر سیل ارائه داد. چارچوب پیشنهادی در دره باراک در شمال شرقی هند اجرا شد تا میزان انعطاف پذیری آن دره و ارزیابی مدل مورد ارزیابی قرار گیرد. مدل ارزیابی تاب آوری سیل پیشنهادی نتایج رضایت بخشی را نشان داد و وضعیت تاب آوری همراه با درجه باور یا عدم قطعیت تعیین نشده را نشان داد. (2؛2023، et al Sen)، در مطالعه خود با عنوان مدل سازی و کمی سازی تاب آوری سیل متغیر با زمان برای زیرساخت مسکن با استفاده از شبکه پویا بیزی به اندازه گیری تاب آوری زیرساخت های مسکن ( از نظر آسیب پذیری، استحکام و سناریوهای بازیابی) در برابر خطرات سیل با استفاده از یک شبکه پویا بیزی DBN در دره باراک پرداخت. این مطالعه در کنار اندازه گیری تاب آوری زیرساخت های مسکن، به مقامات دولتی کمک می کند تا تصمیم های مبتنی بر تاب آوری اتخاذ کنند. (حاتمی نژاد و همکاران، 1402)، سنجش تاب آوری شهری در برابر مخاطره سیل را با استفاده از رویکردی چندمعیاره در مناطق واقع بر مسیر رودخانه های شهر تهران بررسی کردند. پژوهش با توسعه یک روش تصمیم گیری چندمعیاره ترکیبی انجام گرفته است، مدل AHP برای اولویت بندی شاخص های انتخابی و مدل TOPSIS به منظور رتبه بندی مناطق واقع بر مسیر رودخانه های شهر تهران بر اساس سطوح تاب آوری آن ها استفاده شده است. نتایج نشان داد که منطقه ۲۲ تاب آورترین منطقه است، درحالی که مناطق ۴، ۵ و ۱۴ دارای کمترین سطح تاب آوری هستند. بررسی مطالعات پیشین نشان می دهد تحقیقاتی این چنین می تواند به سازمان های برنامه ریزی شهری کمک کند تا تاب آوری در برابر بلایا را در برنامه ریزی شهری ادغام کند و از برنامه های واکنشی به استراتژی های انطباقی شهری پیشگیرانه مانند برنامه ریزی کاربری اراضی شهری حساس به ریسک تغییر دهند.
 
مواد و روش ها

·       محدوده مطالعاتی

شهر ایذه محدوده مطالعاتی پژوهش، مرکز شهرستان ایذه می باشد که در مختصات 49 درجه و 52 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 50 دقیقه عرض شمالی در شمال شرق خوزستان قرار گرفته است. اطراف این شهر مملو از ارتفاعات است و متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 840 متر می باشد. مساحت محدوده مطالعاتی 2329.1 هكتار است. کوه گژگرد در شمال و کوه سفید در شرق شهر شیب تندی دارد و ارتفاع قله آن 2200 متر است. کوه گنجانک در غرب این شهر با ارتفاع پایین 1296 قرار گرفته است که دامنه سمت شهر ایذه شیب ملایمی دارد. کوه تنوش در جنوب این شهر ارتفاع بالایی دارد و مسیر ارتباطی ایذه اهواز از تنگه های بین این کوه عبور می کند. در سمت شمال، شمال شرقی و شرق شهر تالاب های  میان گران و آب بندان قرار گرفته است. در جهات جنوب و جنوب غربی و جنوب شرقی این شهر توپوگرافی زیاد و شیب شدید می باشد بنابراین گسترش شهر در این جهات محدود است. جمعیت شهرستان ایذه در سرشماری ۱۳۹۵، در حدود ۱۹۸۰۰۰ نفر بوده‌ است،‌ ساکنان آن لر بختیاری می باشند. جمعیت شهر ایذه در سرشماری 1390، 122013 نفر و در سرشماری سال 1395، به ١١٩٣٩٩ نفر رسید(سازمان مدیریت و برنامه ریزی،1395). در شکل 1 نمایی از محدوده مطالعاتی در ایران و استان خوزستان و شهرستان ایذه نمایش داده شده است.

 

شکل 1- نمایی از محدوده مطالعاتی

·       روش پژوهش

در این مطالعه در بخش جمع‌آوری مستندات و مدارک برای شناسایی شاخص‌های تاب‌آوری کالبدی بافت‌های شهری با رویکرد مخاطرات طبیعی از شیوه پیمایشی و توصیفی– تحلیلی استفاده شد. در مرحله تحلیلی اطلاعات گردآوری‌شده مصاحبه با مسئولین سازمان نوسازی، ساکنین محله و همچنین با کارشناسان شورایاری‌ها و مشاوران طرح‌های تفصیلی، نظرات و دیدگاه‌های علمی و اجرایی درباره محدوده‌ی موردمطالعه اخذ شد، درنتیجه مطالعه حاضر به لحاظ هدف کاربردی میباشد.. در تحلیل کمی نیز با بررسی ارتباط بین پارامترها در مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و تحلیل شبکه ANP و وزن دهی و ارزش‌گذاری متغیرها پرداخته شد. خروجی این بخش از پژوهش، دارای بعد مکان و در بخشی توصیفی و به‌صورت کمی است. متغیرهای انتخابی پژوهش، فاصله از رودخانه، ارتفاع از سطح دریا، درجه شیب، جهت شیب، کاربری اراضی، فاصله از جاده می باشد. ارزش گذاری معیارها در پرسش نامه با استفاده از مقیاس 9 کمیتی ساعتی توسط کارشناسان انجام پذیرفت. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزارExpert Choice و Super Decision استفاده شد. نتایج تحلیل های انجام پذیرفته در بخش نتایج تحقیق ارائه گردیده است.

 

نتایج پژوهش

·       معیارهای موثر تبیین تاب آوری بافت شهری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر سیل

رودخانه های شهر ایذه

این عامل به‌عنوان یکی از عوامل مهم در ارزیابی خطر سیل بسیار حائر اهمیت است. آب‌های جاری می‌تواند از طریق فرسایش یا اشباع مواد در پای دامنه، شکست‌های شیب را تحت تأثیر قرار دهد. درواقع به‌عنوان یک اصل شناخته‌شده با فاصله گرفتن از آبراهه‌ها پتانسیل وقوع سیل کاهش می‌یابد و در شکل 2 نشان داده‌شده است. مناطق نزدیک به رودخانه حساسیت بالاتری در وقوع سیل دارند که در شمال، جنوب، شرق و مرکز محدوده مطالعاتی مشاهده می شود.

 

شکل 2- فاصله از رودخانه های محدوده مطالعاتی

 

 

ارتفاع از سطح دریا

ارتفاع متوسط نقش مهمی در پراکنش بارندگی و همچنین وضعیت کمی و کیفی پوشش گیاهی مناطق مختلف داشته و از این طریق می‌توان بر مقدار رواناب حاصل مؤثر واقع شد. با استفاده از تحلیل‌های GIS ارتفاع متوسط نقشه ارتفاعی برابر 870 متر می‌باشد و همچنین حداکثر و حداقل ارتفاع منطقه موردنظر از 917.29 متر شروع تا 823.76 متر می‌باشد. در شکل3، مناطق جنوبی محدوده مطالعاتی دارای ارتفاع بالاتر است در وقوع سیلاب، مناطقی که ارتفاع کمتری دارند به دلیل قرار گرفتن در ارتفاع کمتر، بیشتر در معرض خطر می باشند که در شمال محدوده مطالعاتی قرار دارند.

 

شکل 3- طبقات ارتفاع محدوده مطالعاتی

درجه شیب

درجه شیب یک پارامتر کنترل‌کننده ضروری در ارزیابی پایداری شیب است. به‌طورکلی با افزایش زاویه شیب، خطر سیل نیز افزایش می‌یابد و انتظار می‌رود میزان وقوع سیل در دامنه‌های پرشیب بیشتر از دامنه‌های با شیب ملایم باشد. نقشه شیب از مدل رقومی ارتفاعی DEM در 5 طبقه آماده‌سازی شد. توزیع پراکنش بر روی نقشه شیب منطقه مطالعاتی نشان‌دهنده آن است که کلاس 0 -2.61 درجه بیشترین مساحت را به خود اختصاص داده است. در شکل 4، مناطق پرشیب در مرکز و جنوب شرق محدوده مطالعاتی قرار داشته بنابراین حساسیت بیشتری در وقوع سیل دارند و مناطق کم شیب در شمال و شرق محدوده مطالعاتی واقع شده و حساسیت کمتری به وقوع سیلاب دارند.

 

شکل4- شیب محدوده مطالعاتی  

جهت شیب

حداکثر جهت شیب از سطح زمین با توجه به شمال جهت شیب نامیده می‌شود. اثرات جهت شیب در بی‌ثباتی شیب از طریق تأثیر درروند هیدرولوژیکی از طریق تبخیر و تعرق، تأثیر بر روند هوازدگی، پوشش گیاهی و رشد ریشه می‌باشد. در شکل 5، نقشه جهت شیب در 10 کلاس نشان داده‌شده است. خطر پذیری بیشتر در وقوع سیلاب به جهت شیب جنوبی قسمت های از جنوب، و خطر کمتر به جهت های شمالی که اکثر قسمت های محدوده را پوشانده اختصاص دارد.

 

شکل5- جهت شیب محدوده مطالعه

کاربری اراضی

کاربری اراضی به‌عنوان یک عامل مهم در ارزیابی حساسیت زمین در نظر گرفته می‌شود. این عامل ویژگی‌های زمین را تحت تأثیر قرار داده و سبب رفتار آن می‌شود. در این پژوهش لایه کاربری اراضی در کلاس‌های آموزشی، اداری، انتظامی، فضای سبز، پارک ها، پارکینگ و ... آماده‌سازی شد که در شکل 6، نشان داده‌شده است. هرچه ساخت و سازها بیشتر باشد خطرپذیری بیشتری در وقوع سیل دارد، البته این پارامتر با سن مصالح و کیفیت ابنیه و نوع سازندها نیز در ارتباط است بنابراین خطرپذیرترین مناطق در شکل 6، مناطق شهری با تراکم ساخت بالا است. فضاهای سبز و پارک ها نیز کم خطرترین مناطق می باشند.

 

شکل6- نقشه کاربری اراضی محدوده مطالعه

فاصله از جاده

این عامل نیز یکی از عوامل تأثیرگذار در ارزیابی خطر سیل در نظر گرفته‌شده است. ساخت‌وسازهای جاده‌ای در نزدیکی دامنه ممکن است شرایط شیبی را که قبل از شروع ساخت‌وساز متعادل بوده، کاملاً تغییر دهد و موجب ایجاد حساسیت بیشتر در وقوع سیل شود(Yalcin،2008؛2) در شکل 7، نقشه فاصله از راه‌های محدوده مطالعاتی مشاهده می‌شود. لازم به توضیح است حساسیت بالاتر در نقشه در مناطق نزدیک به حریم راه که ساخت و سازها در آن انجام شده می باشد.

 

شکل7- نقشه فاصله از راه‌های محدوده مطالعه

·       ارزش‌گذاری معیارها

ارزش گذاری معیارها با روش AHP و ANP و معیار 9 کمیتی ساعتی انجام شد. برای کسب اطلاعات بیشتر و دیدی جامع‌تر و مبتنی بر واقعیت، پرسشنامه‌هایی با استفاده از تکنیک دلفی در میان متخصصان توزیع شد و با تأکید بار نظرات کارشناسی و تخصصی این افراد و نظرخواهی آنان داده‌ها و اطلاعاتی برای انتخاب و رتبه‌بندی شاخص‌ها جمع‌آوری گردید. سپس داده‌های جمع‌آوری‌شده(مستخرج از مبانی نظری و بومی‌سازی بر اساس نظر کارشناسان این حوزه ) بر اساس مدل AHP و ANP در نرم‌افزار Expert choice، Super decision در قالب شاخص‌های انتخابی پژوهش مقایسه زوجی وزن دهی و تجزیه‌وتحلیل شد و خروجی‌های تحلیل به‌صورت نقشه، نمودار و جداول وزن دهی در اذامه مقاله ارائه شده است. 

 

شکل8- ماتریس مقایسه زوجی در Expert choice

 

شکل9- وزن های به دست آمده در Expert choice

 

در مدل ANP نیز مانند مدل AHP ابتدا سلسله مراتب تشکیل شد و پس از آن مقایسات، با توجه به روش ANP انجام پذیرفت که فرآیند تشکیل سلسله مراتب و مقایسات در شکل 10 و 11 نشان داده شده است.

 

شکل 10- سلسله مراتب مدل ANP

 

شکل 11- وزن های به دست آمده مدل ANP

با اعمال وزن های مقایسات زوجی در لایه ها در هر 2 مدل AHP و ANP نقشه های پهنه بندی خطر سیل شهر ایذه به دست آمد که در شکل های 12 و 13 نقشه های وزن دهی و در شکل های 14 و 15 نشان داده شده است.

 

شکل12- نقشه وزن دهی شهر ایذه با روش AHP

 

شکل13- نقشه وزن دهی شهر ایذه با روش ANP

 

 

شکل14- نقشه پهنه بندی مدل سیل شهر ایذه با روش AHP و تلفیق کاربری ها

 

شکل15- نقشه پهنه بندی مدل سیل شهر ایذه با روش ANP و تلفیق کاربری ها

با توجه به نقشه های پهنه بندی و کلاس هایی کاربری مشاهده می شود، کلاس های خطرپذیر بر مناطق مسکونی، کاربری های صنعتی و مناطقی که از کاربری های سبز و فضای سبز به ساخت و سازهای شهری تبدیل شده است منطبق است.  مساحت کلاس های خطرپذیری سیل در شهر ایذه در جدول 1، نشان داده شده است.

جدول1- مساحت کلاس هاي نقشه هاي پهنه بندي نهایی و درصد آنها

کلاس	مدل AHP مساحت به هکتار	مدل ANP مساحت به هکتار
خیلی زیاد	161.577	161.613
زیاد	244.691	216.926
متوسط	229.391	178.185
کم	73.083	115.386
خیلی کم	29.219	65.924

 

بحث و نتیجه گیری

نتایج تحقیق حاضر که با تلفیق سامانه اطلاعات جغرافیایي(GIS)، و عوامل مؤثر بر شرایط سیل‌خیزی و مدل های AHP و ANP، انجام پذیرفت نشان داد می‌توان اثر متقابل عوامل مؤثر بر پتانسیل سیل‌خیزی محدوده مطالعاتی را بررسی کرد. (Rohani et al، 2005؛100)، بیان کردند خصوصیاتی همچون شیب، جهت، ارتفاع به‌طور مستقیم بر رژیم هیدرولوژیکي و به‌طور غیرمستقیم بر آب‌وهوای منطقه تأثیر می‌گذارند. یافته‌های پژوهش حاکي از آن است که در ارزیابی پارامترهای موثر در سیل در مدل AHP، پارامتر کاربری اراضی با وزن 0.348 بالاترین تاثیر و پارامتر فاصله از جاده با وزن 0.056 کمترین تاثیر را از نظر کارشناسان دارد.  در مدل ANP نتایج نشان داد پارامتر کاربری اراضی با وزن 0.107 بیشترین و پارامتر ارتفاع با وزن 0.044 کمترین تاثیر را از نظر کارشناسان دارد. همچنین دقت تکنیك ANN در شناسایي مناطق دارای استعداد سیل محدوده مطالعاتی در مقایسه با مدل AHP مناسب تر می‌باشد. بنابراین استفاده از تکنیك GIS در ارزیابي خطر سیل گرفتگي، مفید و قابل‌اعتماد است که با نتایج مطالعات(et al Tehrany Shafapour،2014)، مطابقت دارد. محدوده بافت فرسوده در شهر ایذه، 222.5 هکتار می باشد که در مرکز شهر با توجه به نقشه های وزن دهی پهنه بندی نشان داده شده است و در محلات(سرتل، سلطان دیناور، پارک جنگل، كشخالي ها، سرقنات، حافظ جنوبي و حافظ شمالي، جاده اصفهان و نورآباد) مشاهده مي شود. از جمله مهم ترین خیابان و منطقه واقع در محدوده بافت فرسوده شهر عبارت است از: محدوده مركزي شهر از میدان امام علي(ع) تا میدان امام خمیني(ره) كه محور اصلي تجاري شهر محسوب مي شود. در نقشه پهنه بندی به دست آمده نیز حدوده 30 درصد در مدل AHP و حدوده 40 درصد در مدل ANP در معرض خطر سیل قرار دارد. بنابراین تاب آوری این بافت در هنگام وقوع سیل کم است. با توجه به تجاري بودن این خیابان، گراني سرقفلي و زمین و ساختمان در این محور از تعریضي كه منجر به تخریب شود اجتناب مي شود و براي تشویق مالکین به نوسازي ساختمان ها در جوار این خیابان و به دست آمدن عرض مورد نظر مي توان تراكم املاک مجاور این خیابان را در صورت نوسازي برای ایجاد تاب آوری بیشتر در بافت فرسوده افزایش داد. جهت افزایش تاب آوری شهر در برابر خطر سیل به خصوص در شمال و شمال شرق شهر ایذه، باید از احداث و ساخت وسازها در نزديكي مناطق شناخته شدة خطر سیل جلوگيري نمود و زمين هاي ايمن را براي تمام فعاليت هاي استراتژيك و مسكن سازي تخصيص داد و بازسازي ساختمان هاي قديمي براي كاهش خطرات سیل را انجام داد. با توجه به نتایج پژوهش، روش‌های مختلف مثل روش رگرسیون لجستیك، WofE، درخت تصمیم‌گیری در تعامل با تکنیك سنجش‌ازدور، به‌صورت تلفیقي به‌منظور شناخت مناطق مستعد سیل در مطالعات آینده پیشنهاد می‌شود تا نتایج حاصل از آن‌ها با اطمینان بیشتری در کارهای مدیریتي و اجرایي مورداستفاده قرار گیرد. در این راستا با گرفتن تصمیمات و انجام اقداماتی ازجمله تدوین نظارت ساخت‌وسازها، ایجاد پوشش گیاهی و فضای سبز، فراهم کردن زمینه‌های مشارکت مردم و مدیریت زیرساخت‌ها مانند راه و عدم تغییر مسیل‌ها از مسیر طبیعی خود جهت جلوگیری از تخریب سیل و محیط‌زیست می‌توان زمینه‌ای را برای توسعه هر چه بیشتر شهر فراهم آورد.  

 

منابع

اردلان، حامد،(1402)، مروری بر مدیریت سیل: از کنترل سیل تا تاب آوری سیل، هشتمین کنگره ملی سالانه یافته های نوین در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، محیط زیست و  گردشگری،تهران،https://civilica.com/doc/1828031.

حاتمی نژاد، حسین و صادقی، علیرضا،1402،سنجش تاب آوری شهری در برابر مخاطره سیل با استفاده از رویکردی چندمعیاره مورد مطالعه: مناطق واقع بر مسیر رودخانه های شهر تهران،.https://civilica.com/doc/1919939

رمضان زاده لسبوئي، مهدي.، (1395)، مباني و مفاهيم تاب آوري شهرها، معاونت مطالعات و برنامه ريزي امور زيرساخت و طرح جامع، مركز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران.

زیاری، کرامت الله.، معمارزاده، محمدرضا.، (1399)، سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی مناطق شهری در برابر سوانح(مطالعة موردی: جزیرة کیش)، پژوهش های جغرفیای برنامه ریزی شهری، دورة8، شماره 1، صص 23-43.

سازمان مدیریت و برنامه ریزی(1395)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن.

شفیعی دستجردی، مسعود.، غفاری، علی.، لک، آزاده.، (1401)، تبیین انگاشت تاب آوری فضایی در طراحی شهری: یک مرور نظام مند کیفی، نشریۀ علمی باغ نظر،19(109)، 69-80.

عفیفی، محمد ابراهیم،(1401)، ارزیابی تاب آوری بافت فرسودة شهر در برابر زلزله با استفاده از GIS (مطالعه موردی: منطقه 2 شهرداری بندرعباس)، نشریه علمی مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، سال سوم، شماره دوم، پیاپی 9 ، صفحات 69 -88.

کمالی، زهرا.، قاسمی، مریم.، (1402). بررسی تاب آوری کالبدی مساکن خانوارهای روستایی در برابر سیل (مطالعه موردی: شهرستان درگز، روستا و توسعه پایدار فضا،4(3), 111-135. doi: 10.22077/vssd.2023.5126.1086 .

نصیری هنده خاله، اسماعیل، افتخاری، الهام، نظافت تکله، حسن، (1400)، ارزیابی مولفه های تاب آوری کالبدی محیطی بافت های ناکارآمد شهری در جهت کاهش بحران زلزله (مطالعه موردی: شهر ملارد)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دوره 8، شماره 29، صص 149-169.

هادي، الناز.،(1395)، امكان سنجي ميزان تاب آوري شهري دربرابرِ زلزله، رويكرد توسعة پايدار، پايان نامة كارشناسي ارشد، گروه جغرافيا و برنامه ريزي شهري، دانشگاه تبريز، استاد راهنما: دكتر محمدرضا پورمحمدي.

Asadi., Mehdi.  Karami., Mokhtar.(2016),  Locating of Wind Power Farms by Analytic Hierarchy Process Method (Case Study: Sistan and Baluchistan Province, Iran), Computational Water, Energy, and Environmental Engineering 06(01),DOI:10.4236/cweee.2017.61004.

Cova T.J., 1999. GIS in emergency management, Geographical Information Systems: Principles,Techniques, Applications, and Management, In: Longley P.A. et al., 1999. Geographical nformation Systems: Principles, Techniques, Management and Applications, John Wiley & Sons, 580 p.

Meerow S., Newell J.P., Stults M., 2016. Defining urban resilience: A review, Landscape and Urban Planning, 147, 38–49.

Ren C., Spit T., Lenzholer S., Yim H. L. S., Heusinkveld B., van Hove B., Chen L., Kupski S., Burghardt R.,Katzschner L., 2013, Urban Climate Map System for Dutch spatial planning, International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation. 18, 207-221.

Sen, M. K., Dutta, S. & Kabir, G. (2021). Development of flood resilience framework for housing infrastructure system: Integration of best-worst method with evidence theory. Journal of Cleaner Production, 290, 125197. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.125197.

Sen, M. K., Dutta, S. & Kabir, G. (2023). Modelling and quantification of time-varying flood resilience for housing infrastructure using dynamic Bayesian Network. Journal of Cleaner Production, 361, 132266. http://dx.doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.132266

Tehrany Shafapour, M., B. Pradhan and M.N. Jebur. 2013. Spatial prediction of flood susceptible areas using rule based Decision Tree (DT) and a novel ensemble bivariate and multivariate statistical models in GIS. Journal of Hydrology, 504: 69-79.

Tomaszewski B., 2015. Geographic Information Systems (GIS) for disaster management, CRC Press,295 p.