بررسی و ارزیابی تاب آوری شهری در برابر خطرات سیلاب(مطالعه موردی منطقه 3 شهر شیراز)

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

محمدرسول پروری ¹ , مرضیه موغلی ² , محمدابراهیم عفیفی ³

1 - دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران (نویسنده مسئول)
3 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

تاریخ دریافت : 1402/11/29 تاریخ پذیرش : 1403/02/13 تاریخ انتشار : 1403/03/16

کلید واژه:

چکیده مقاله :

هدف از انجام این پژوهش بررسی وضعیت تاب آوری در برابر مخاطرات سیلاب در منطقه 3 شهر شیراز می باشد. تحقیق حاضر با ترکیب داده های عینی برگرفته از اسناد آماری و گزارشات مکتوب و نیز داده های پرسشنامه حاصل از بررسی های پیمایشی انجام شده است.نمونه آماری پژوهش 30 نفر از متخصصان درگیر مدیریت بحران و تاب آوری ناحیه 3 شهرداری شیراز می باشد.حجم نمونه با استفاده از روش اشباع نظری تعیین و برای نمونه گیری از روش گلوله برفی استفاده شده است.به منظور تعیین وزن شاخص ها و اهمیت آنها در تاب آوری از روش آنتروپی شانون و همچنین به منظور ارزیابی تاب آوری ناحیه های محدوده مورد مطالعه از روش کوپراس استفاده شده است. نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که در ابعاد چهارگانه ( کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی) مورد بررسی ناحیه های 6 و 5 دارای عملکرد بهتری از منظر تاب آوری می باشند و ناحیه های7 و 2 دارای عملکرد ضعیف در متغیرهای تاب آوری در برابر سیلاب می باشند.

منابع و مأخذ:

پورطاهری، مهدی(1389) کاربرد روش های تصمیم گیری چند شاخصه در جغرافیا، تهران:انتشارات سمت،ص88.
حاجی نژاد،علی، بذرافشان،جواد،وثوقی حمزه خانلو، جلال، بدری،سیدعلی(1395)ارزیابی راهبردهای اسکان مجدد پس از مخاطره زلزله در نواحی روستایی مطالعه موردی دهستان آبگرم شهرستان اردبیل،مجله مخاطرات محیط طبیعی،سال 5،شماره9،صص20-1.
حسينيون، سولماز( 1395 )، تاب آورى در سكونتگاه هاى فقيرنشين، فصلنامه شهرسازى و معمارى هفت شهر، شماره 53 . صص 156-152.
حیدرزاده، حمیده، بالیست، جهانبخش، کریمی، سعید، جعفری، حمیدرضا(1395)پهنه بندی تاب آوری بافت های شهری در برابر زلزله با استفاده از منطق فازی و FAHP (مطالعه موردی منطقه 12 شهرداری تهران)،مجله محیط زیست و توسعه، سال 7، شماره 14،صص72-61.
خالدی، شهریار، قهرودی تالی، منیژه، فرهنمد، قاسم(1399)سنجش وارزیابی میزان تاب آوری مناطق شهری در برابر سیلاب های شهری(مطالعه موردی:شهر ارومیه)فصلنامه توسعه پایدار محیط جغرافیایی،سال دوم،شماره سوم،صص182-169.
روستا، مجتبی، ابراهیم زاده، عیسی و ایستگلدی، مصطفی، (1396)، تحلیل تاب آوری کالبدی در برابر زلزله:مطالعه موردی بافت فرسوده شهر مرزی زاهدان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره46، صص18-1.
زارع، صدیقه، (1395)، برنامه ریزی فضایی باهدف افزایش تاب¬آوری شهری با استفاده از مدل مکانی کاتر در شهرهای ساحلی مازندران: مطالعه مکانی شهرسرخرود، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده معماری و شهرسازی، گروه برنامه ریزی شهری، اصفهان،ص22.
زيارى، يوسفعلى؛ عباداله زاده ملكى، بهناز؛ بهزاد پور، الناز( 1397)ارزيابى ميزان تاب آورى كالبدى در برابر مخاطرات زلزله با رويكرد دستيابى به مديريت پايدار( مورد مطالعه: منطقه يك تهران)، فصلنامه علمى-پژوهشى نگرش هاى نو در جغرافياى انسانى، سال دهم، شماره دوم،112-97.
صفاری، امیر، ساسان پور، فرزانه، موسی وند، جعفر(1390) ارزیابی آسیب پذیری مناطق شهری در برابر خطر سیل با اسـتفاده از سیستم اطالعات جغرافیایی و منطق فازی مطالعه موردی:منطقه3تهران،نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دوره17، شماره20، صص.150-129.
ناهید، مصطفی، زندمقدم، محمدرضا،کرکه آبادی، زینب(1400)سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری مناطق شهری در برابر سیلاب های شهری(مطالعه موردی:منطقه 4تهران)فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره23، شماره12، پیاپی115،صص145-125.
نیکمردنمین، سارا، (1390)، کاهش خطرات زلزله با تاکید بر عوامل اجتماعی رویکرد تاب¬آوری: مطالعه موردی منطقه 22 تهران، پایان¬نامه¬ی کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر، دانشکده معماری و شهرسازی، برنامه ریزی شهری،ص21.
Campana, N.A. and Tucci, E.M.C., 2001. Predicting floods from urban development scenarios: Case study of the Diluvio basin, Porto Alegre, Brazil. Urban Water, 3, p. 113-124. https://www.sciencedirect.com/science/article.
USAID. (1772). Making cities work: USAID, s urban strategy. An Initiative launched by the Administrator and prepared by the Urbanization task force.
NOAA/ NWS, 2009. Flood losses: complication of flood loss statistics [Online], NOAA gov climate research Center. Available: http://www.weather.gov /oh/hic/flood stats/Flood Loss time series, shtml .
Sun, R., Shi, S., Reheman, Y., & Li, S. (2022). Measurement of urban flood resilience using a quantitative model based on the correlation of vulnerability and resilience. International Journal of Disaster Risk Reduction, 103344.
Eslamian, S., & Maleki, M. (2021). Disaster Resilience and Computational Methods for Urban Infrastructures. In Handbook of Disaster Risk Reduction for Resilience (pp. 279-298). Springer, Cham.
Eslamian, S., Parvizi, S., & Behnassi, M. (2021). New Frameworks for Building Resilience in Hazard Management. In Handbook of Disaster Risk Reduction for Resilience (pp. 107-130). Springer, Cham.
Nazif, S., Mohammadpour Khoie, M. M., & Eslamian, S. (2021). Urban Disaster Management and Resilience. In Handbook of Disaster Risk Reduction for Resilience (pp. 157-185). Springer, Cham.
Mayunga, J. S. 2007. Understanding and applying the concept of community disaster resilience: a capital-based approach, summer academy for social vulnerability and resilience building, Munich, Germany, 1, 16. https://www.
Ainuddin, S., & Routray, J. K. (2012). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2, 15-36.
Yang, Qiaoyun Yang, Dan; Li, Peng; Liang, Shilu; Zhang, Zhenghu (1712). Discrete Dynamics in Nature and Society; New York. DOI:27.2255/1712/55.
Mitchell, T., & Harris, K.. 2012. Resilience: A risk management approach, ODI Background Note, Overseas Development Institute: London, England. http://www.sciepub.com/
Cutter, Susan. L. Lindsey Barnes, Melissa Berry, Christopher Burton, Elijah Evans, Eric Tate, and Jennifer Webb.2008 Community and Regional Resilience: Perspectives From Hazards, Disasters, and Emergency Management, CARRI Research Report 2 https://www.degruyter.com/
Ghadiri, M. Roknaddin Eftekhari, A. Shayan, S. Parhizkar, (2011)0 “Explaining the Socio-Spatial Focus of Tehran’s Vulnerability against Earthquake”0 Journal of Planning and Space Planning, Volume 26, No. http://jzpm. miau.ac.ir/article_3662_en.htm.
Prerna S,Adjo ,A, Brian ,W, Sanskruti, J (2022) Lessons from case studies of flood resilience: Institutions and built systems, Journal, Transportation Research Interdisciplinary Perspectives, Volume 6.
Bastaminia, Amir; Rezaie, Mohammad reza; Tazesh, Y.; & Dastoorpoor, Maryam. (2021). Evaluation of Urban Resilience to Earthquake A Case Study: Dehdasht City. International Journal of Ecology & DevelopmentTM, 32(4), 46-56.
Falco, G. J. (2015). City Resilience through Data Analytics: A Human-centric Approach. Procedia Engineering, 222, 2772 -1314. Retrieved from: www.sciencedirect.com/science/ article/pii/S2200075225712606.
Bodoque, J. M., Amérigo, M., Díez-Herrero, A., García, J. A,. Cortés, B., Ballesteros-
Cánovas, J. A., & Olcina, J. (2016) Improvement of resilience of urban areas by integrating social perception in flash-flood risk management. Journal of Hydrology. Pp665–606. Retrieved from : http://www. sciencedirect.com/science/article/pii.
Wehn Uta a, Maria Rusca a, Jaap Evers a, Vitavesca Lanfranchi b,(2015). Participation in flood risk management and the potential of citizen observatories: A governance analysis environmental science & policy, 42: 115 – 136.

متن کامل:



  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 47، تابستان 1403، صص 62-44

 

بررسی و ارزیابی  تاب آوری شهری در برابر خطرات سیلاب(مطالعه موردی منطقه 3 شهر شیراز)

محمد رسول پروری

 دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

مرضیه موغلی  

 دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران (نویسنده مسئول) [e-mail]

محمد ابراهیم عفیفی 

 دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

دريافت: 29/11/1402 پذيرش: 13/2/1403

 

چکیده

هدف از انجام این پژوهش بررسی وضعیت تاب آوری در برابر مخاطرات سیلاب در منطقه 3 شهر شیراز می باشد. تحقیق حاضر با ترکیب داده های عینی برگرفته از اسناد آماری و گزارشات مکتوب و نیز داده های پرسشنامه حاصل از بررسی های پیمایشی انجام شده است.نمونه آماری پژوهش 30 نفر از متخصصان درگیر مدیریت بحران و تاب آوری ناحیه 3 شهرداری شیراز می باشد.حجم نمونه با استفاده از روش اشباع نظری تعیین و برای نمونه گیری از روش گلوله برفی استفاده شده است.به منظور تعیین وزن شاخص ها و اهمیت آنها در تاب آوری از روش آنتروپی شانون و همچنین به منظور ارزیابی تاب آوری ناحیه های محدوده مورد مطالعه از روش کوپراس استفاده شده است. نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که در ابعاد چهارگانه ( کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی) مورد بررسی ناحیه های 6 و 5 دارای عملکرد بهتری از منظر تاب آوری می باشند و ناحیه های7 و 2 دارای عملکرد ضعیف در متغیرهای تاب آوری در برابر سیلاب می باشند.

واژگان کلیدی:تاب آوری شهری، خطرات سیل، شهر شیراز

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

امروزه حدود نیمی از جمعیت هفت میلیاردی کره زمین در شهرها ساکن هستند و اکثریت جهان و زمین رفته رفته به شهر تبدیل می شود (حیدرزاده و همکاران، 1395). پیشبینی شده است که برای 30 سال آینده، از 2.2 میلیارد جمعیتی که به ساکنان زمین افزوده خواهند شد، 2.1 میلیارد ساکن شهرها خواهند بود و انتظار می رود 2 میلیارد از این جمعیت در شهرهای کشورهای در حال توسعه متولد شوند (2001 USAID,). بلایای طبیعی به عنوان پدیده ای طبیعی در طول دوران حیات کره زمین وجود داشته و خواهند داشت(حاجی نژاد و همکاران ،1395). بلایای اتفاق افتاده در سالیان اخیر بیانگر اين موضوع است كه جوامع و افراد به صورت فزاينده اي آسیب پذيرتر شده و ريسکها نیز افزايش يافته اند. با اين حال، كاهش ريسک و آسیب پذيري اغلب تا بعد از وقوع سوانح ناديده انگاشته مي شوندMayunga,2007 ) و (Ainuddin and Routray,2012. سیلاب از معمول ترین و مصیب آمیزترین مخاطرات طبیعی است که جهان امروز با آن مواجه است. این مخاطره بیش از هر پدیده اقلیمی دیگری خسارت و تخریب به بار می آورد(خالدی و همکاران،1399 به نقل از Noaa,2009). سیلاب ها زندگی و جان هزاران نفر را می گیرند و میلیاردها تومان خسارت به امول انسان ها وارد می کنند. در مقایسه با سایر بلایای طبیعی، حدودا 30 درصد مرگ و میرها و33 درصد خسارت های اقتصاد جهانی را این مخاطره سبب می شود(Campana et al,2001).این پدیده هر ساله موجب بروز خسارت های عدیده ای به بخش کشاورزی، راهها، سازهای آبی، تخریب جاده ها، مساکن و در برخی مواقع باعث مرگ بسیاری از انسان ها و دیگر موجودات شده که در نتیجه باعث تخریب ساختار اجتماعی و خسارات مالی و جانی بسیاری می گردد(Eslamian et al., 2021; Nazif et al ,2021). تاب آوری شهری به عنوان مفهومی جدید با توجه به کمک به شهرها برای مقابله با ریسک ها و چالش هایی که ممکن است با آن مواجه شوند، توجه جهانی را به خود معطوف داشته است(Yang et al,2021).تاب آورى شهرى اشاره به توانايى يك سيستم شهرى و شبكه هاى تشكيل دهنده آن اعم از شبكه هاى اجتماعى- زيست محيطى و اجتماعى - فنى براى پايدارى در مقياس هاى زمانى و فضايى هنگام مواجه شدن با اختلالات، براى بازيابى سريع عملكردهاى خود، جهت انطباق با تغييرات و همچنين تغيير سريع وضعيت سيستم با توجه به محدوديت هاى ظرفيت انطباقى حال و آينده آن دارد(Meerow et al,2016:39). امروزه سطح وسيع خسارات و تلفات ناشى از بحران هاى ناشناخته، لزوم پرداختن به مفهوم تاب آورى را بيش از پيش آشكار مى سازد، بطوريكه تحليل و افزايش تاب آورى در مقابل كاهش آسيب پذيرى در برابر مخاطرات طبيعى به حوزه اى مهم و گسترده در زمينه برنامه ريزى و مديريت مخاطرات تبديل شده است (زيارى و همكاران،1397 به نقل از Mitchell, 2012). بر اين اساس تاب آورى مفهومى است كه در رقابت با توسعه پايدار، در رأس برنامه هاى ملى و بين المللى اغلب نقاط جهان قرارگرفته است (حسينيون ،1395). در دو دهه اخير در جهان، تغييرات چشمگيرى در نگرش به مخاطرات ديده مى شود؛ به طورى كه ديدگاه غالب از تمركز صرف بر كاهش آسيب پذيرى به افزايش تاب آورى در مقابل سوانح تغيير يافته است.بر اساس اين نگرش، برنامه هاى كاهش مخاطرات در راستاى ايجاد و تقويت ويژگى هاى جوامع تاب آور تدوين شده اند و در زنجيره مديريت سوانح به مفهوم تاب آورى توجه ويژه اى شده است(Cutter et al, 2008). در واقع تاب آورى ويژگى است كه توصيف مى كند يك سيستم چه مقدار اختلال را بدون از دست دادن ساختار و عملكرد اصلى، مى تواند تحمل نمايد(Ghadiri et al, 2011). هدف از انجام این پژوهش بررسی وضعیت تاب آوری منطقه 3 شهر شیراز در برابر مخاطرات سیل می باشد. چرا که سیلابهای متعدد در سنوات گذشته خسارات زیادی را به این منطقه وارد کرده اند.

در ادامه به بررسی مطالعات داخلی و خارجی انجام شده در مورد پژوهش می پردازیم

ناهید و همکاران(1400)در مقاله ای به بررسی سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری مناطق شهری در برابر سیلاب‌های شهری (مطالعه‌ی موردی: منطقه 4 تهران) پرداختند. یافته های پژوهش در بخش ارزیابی و تحلیل تاب آوری نشان داد که ناحیه 5 منطقه 4 تهران مطلوبترین منطقه و ناحیه 1 و 8 منطقه 4 نامطلوبترین منطقه از لحاظ تاب آوری در برابر سیلاب شهری می‌باشد.میراسداللهی و همکاران (1399) در پژوهشی به تحلیل تاب آوری سکونتگاه های شهری در برابر سیلاب با تاکید بر شاخص های اقتصادی و اجتماعی(مطالعه موردی: شهر گرگان) پرداختند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد بین همه ابعاد اجتماعی و اقتصادی با میزان تاب آوری شهری در مقابل سیلاب رابطه معناداری وجود دارد. تقویت ارگانها و سازمانهای محلی در حالت عدم تمرکز، یکی از شیوه های مهم افزایش مشارکتهای اجتماعی شهروندان گرگان در زمان وقوع بحران بود. از طریق تأمین مشارکت مردم و تقویت توانمندی اقتصادی مردم در زمان وقوع مخاطرات طبیعی از جمله سیلاب، قوه ابتکار و ابداع مردم تقویت شده و زمینه کاهش آسیب های ناشی از سیلاب کاهش می یابد.صفاری و همکاران(1390)در پژوهشی به ارزیابی آسیب پذیری مناطق شهری در برابر خطر سیل با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و منطق فازی در منطقه 3 تهران پرداختند. معیارهای مورد بررسی جهت ارزیابی آسیب پذیری شامل حریم مسیلهای رودخانه، ساختار، جهـت و عـرض شـبکه ارتباطی، کاربری زمین، تراکم ساختمانها و توان کلی دفع سیلاب منطقه اسـت و بـا بهره گیـری از داده هـای بـارش از ایستگاههای مستقر در منطقه موردنظر و منطقه مجاور به تحلیل روند تغییرات نزولات جوی پرداخته و حداکثر آبدهی هر حوضه از طریق روش استدلالی و به کمک منحنی های شـدت،مـدت،فراوانـی ایسـتگاههای مهرآبـاد و سـعدآباد بـرای دوره های25و50ساله محاسبه گردید و در نهایت نتایج پژوهش نشان داد که منطقه3مستعد خطـرات ناشـی از سـیل است و رعایت نکردن حریم مسیل،کم بودن مقاومت ساختمانها،ضریب رواناب بالا در مناطق مسکونی،تراکم و تعـداد طبقات بالا و کم عرض بودن شبکه ارتباطی بیشترین اهمیت در آسیب پذیری منطقه را دارد و بیش از12درصد از منطقه مورد مطالعه کاملا آسیب پذیر است.سان و همکاران¹ (2022)با استفاده از مدل کمی به بررسی تاب آوری شهری در برابر سیل پرداختند. هدف این تحقیق توسعه یکمدل کمی از منظر همبستگی آسیب پذیری و تاب آوری برای دستیابی به ارزیابی کمی تاب آوری در برابر سیل شهری است. نتایج تأثیر عوامل مختلف بر تاب آوری سیل مانند:ویژگی های عناصر تاب آوری، ویژگیهای پیش از رخداد بلایا، اواسط بلایا وپس از رخداد بلایا و همچنین تنوع شرایط مکانی در تاب آوری. پرنا و همکاران (2021) در پژوهشی به بررسی تاب آوری جوامع شهری در برابر سیلاب در شهرهای نیویورک(امریکا)، توکیو(ژاپن) و روتردام کشور هلند پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد دولت های مورد مطالعه از شهرداری تا سطح ملی در حال توسعه پیشگیری از خطر سیلاب و روش های مدیریتی برای مقابله و تاب آوری جوامع در برابر خطرات سیلاب هستند. (2016) Bastaminya et al در مطالعه ای که بر روی عوامل تأثیرگذار بر مقاومت و تاب آوری شهر دهدشت در مقابل زلزله انجام شده، نشان داده اند که عوامل اجتماعی، اقتصادی، سازمانی و فنی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر مقاومت و تاب آوری شهر بوده است. البته آمار کلی نشان داده که میزان تاب آوری این شهر از نسبت بالایی برخوردار نبوده و رقم نهایی به دست آمده کمتر از 5 بوده است.(2016) Bodoque et al در مقاله ای با عنوان بهبود تاب آورى شهرى با يكپارچه سازى آگاهى اجتماعى در مديريت خطر سيل برق آسا به اين مهم دست يافتند كه مطلوبيت يكپارچه سازى آگاهى اجتماعى در برنامه هاى اضطرارى و طراحى استراتژى هاى ارتباطى به افزايش درك و آگاهى در جامعه و در نتيجه افزايش تاب آورى اجتماعى در هنگام سيل منجر مى شود. (2015) Falco در مقاله اى با عنوان تاب آورى شهرى از طريق تحليل داد ها: يك رويكرد انسان محور يك مدل جديد براى توسعه استراتژى جامع انعطاف پذيرى شهرى با يكپارچه سازى داده ها، اثرات اجتماعى و بستر مى پردازد. (2015 ) Wehn et al در مقاله ای تحت عنوان نقش مشارکت های مردمی بر کاهش خطرات ناشی از سیلاب به مطالعه نقش و اهمیت جوامع محلی در افزایش تاب آوری پرداختند. این مطالعه در سه کشور بریتانیا، هلند و ایتالیا انجام شده است، محققان به این نتیجه رسیدند که مشارکت های مردمی نقش مهمی در بهبود اطلاع رسانی صحیح در زمان وقوع سیلاب دارند و همچنین تقویت مشارکت مردمی در پیشگیری، آمادگی، واکنش و بازیابی می تواند اثرگذار باشد.

 

مبانی نظری

واژه تاب آوری در فرهنگ آکسفورد به معنای توانایی مردم یا چیزها به این منظور که بعد از حوادث ناگوار مانند شوك،آسیب و...به سرعت به احساس بهتری دست یابند و نیز به معنای توانایی مواد به منظور بازگشت به حالت اولیه بعد از خم شدن، کشش و یا فشرده شدن معنا شده است (2005:1300 Oxford,). مفهوم تاب¬آوري ريشه در علم فيزيك و رياضي دارد و براي توصيف توانايي يك ماده يا سيستم براي بازگشت به حالت تعادل پس از جابجايي يا حركت به كار مي¬رود(روستا و همکاران،1396). مفهوم تاب¬آوری اولین بار در سال1973 توسط هولینگ در مقاله¬ای تحت عنوان تاب آوری و پایداری سیستم¬های اکولوژیکی با دیدگاه محیط زیستی مطرح شد. در پژوهش¬های هولینگ با پیدایش یک شاخص گمشده در مفهوم تاب¬آوری به نام ظرفیت تغییر مواجهیم که پایه و¬ اساس تفکر تاب¬آوری است(نیکمردنمین،1390). در فرهنگ لغات، توانایی بازیابی، بهبود سریع، تغییر، شناوری، کشانی و همچنین خاصیت فنری و ارتجاعی ترجمه شده است. ریشه تاب آوری در علم فیزیک، به معنی جهیدن به عقب است. عده¬ای هم معتقدند که واژه¬ی تاب آوری از قوانین روانشناسی و روانپزشکی گرفته شده است و مربوط به گارمزی، وارنر و اسمیت است(زارع،1395). واژه تاب¬آوری، اغلب به مفهوم بازگشت به گذشته به کار می¬رود که از ریشه لاتین Resilio به معنای برگشت به عقب گرفته شده است. حوزه¬ای که این کلمه در اصل از آن استفاده شده هنوز هم مورد بحث است: برخی آنرا به بوم شناسی برخی دیگر آنرا به فیزیک و عده¬ای هم معتقدند که مطالعه تاب¬آوری از قوانین روانشناسی و روانپزشکی در دهه 1940 میلادی گرفته شده است؛ و مربوط به گارمزی، وارنر و اسمیت است(رضایی،1389: 20).

تایمرمن(1981) نخستین فردی بود که مفهوم تاب آوری را در حوزه بلایا و مخاطرات مطرح کرد (مایونگا،3:2007). دفتر استراتژیهای بین المللی سازمان ملل متحد برای کاهش فجایع تعریفی بدین شرح ارائه داده است: تاب آوری توانایی یک سیستم یا جامع در معرب خطر برای مقاومت، تحمل، انطباق و بازیابی از اثرات یک مخاطره به طور آنی و موثر از طریق حفظ و بازسازی ساختارهای اساسی است (UNISDR,2011).

مفهوم	بعد	تعریف	شاخص
تاب آوری	اجتماعی	اصطلاح تاب آوری اجتماعی اولین بار توسط ادگر مطرح شد. وی تاب آوری اجتماعی را به عنوان توانایی گروهها و یا جوامع برای مقابله با تنشهای خارجی و اختلالات در مواجهه با تغییرات اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی تعریف میکند. به طور کلی قابلیت تاب آوری اجتماعی، توان یک اجتماع برای برگشت به تعادل یا پاسخ مثبت به مصیبتها است(پرتوی و همکاران، 102:1395).	جمعیت
			جمعیت زیر9سال
			جمعیت بالای 65 سال
			بی سوادی
			زن سرپرست خانوار
			مهاجرت
			تراکم جمعیت
	اقتصادی	تاب آوری در اقتصاد، به عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات است؛ به طوری که آنها را قادر به کاهش خسارات و زیانهای بالقوه ناشی ازمخاطرات سازد (رضایی،29:1392).	اشتغال
			بیکاری
			مسکن(رهن و اجاره)
	کالبدی	یکی از ابعاد تاثیرگذار در سنجش سطح تاب آوری، بعد کالبدی است که از طریق آن میتوان وضعیت جامعه را از نظر ویژگیهای فیزیکی و جغرافیایی تاثیرگذار در مواقع بروز سانحه ارزیابی کرد. سیستمهای کالبدی، مؤلفه های ساخته شده و طبیعی شهرند که شامل جاده ها، ساختمانها و زیرساختها و... هستند. شهر بدون سیستم کالبدی تاب آور در برابر حوادث بسیار آسیب پذیر خواهد بود (صالحی و همکاران،101:1389)	مساحت ساختمانی(خانه های تا 20مترمربع)
			نوع سازه(اسکلت)ساختمانی
			نوع مصالح ساختمانی

جدول شماره 1:ابعاد و شاخص های بکار رفته تاب آوری(ماخذ،بررسی نگارندگان:1402)

 

---

[1]  Sun et al

 

 

مواد و روشها

پژوهش حاضر با ترکیب داده های عینی برگرفته از اسناد آماری و گزارشات مکتوب و نیز داده های پرسشنامه حاصل از بررسی های پیمایشی صورت گرفته است.نمونه آماری پژوهش 30 نفر از متخصصان درگیر مدیریت بحران و تاب آوری ناحیه 3 شهرداری شیراز می باشد.حجم نمونه با استفاده از روش اشباع نظری تعیین و برای نمونه گیری از روش گلوله برفی استفاده شده است.به منظور تعیین تاب آوری ناحیه های محدوده مورد مطالعه از روش کوپراس استفاده شده است.در ادامه متغیرهای پژوهش در سه طیف ارزش بالا، ارزش متوسط و ارزش کم مورد سنجش قرار گرفت وزن شاخص ها و اهمیت آنها در تاب آوری از روش آنتروپی شانون و همچنین به منظور ارزیابی. برای متغیرهای منفی، نمرات یک تا سه به ارزش¬های بالا(یک)، متوسط(دو) و کم(سه) و برای متغیرهای مثبت برعکس به صورت ارزش بالا سه، متوسط دو و ارزش پایین یک تعلق گرفت و در ادامه برای وزن¬دهی به متغیر¬ها از آنتروپی شانون به شرح زیر استفاده شد.

 

ماتریس تصمیم گیری از مدل¬های چند شاخصه حاوی اطلاعاتی است که آنتروپی می¬تواند به جای متغیری برای ارزیابی آن استفاده کند. محتوای اطلاعاتی موجود از این ماتریس ابتدا به صورت Pij محاسبه می¬شود

 

و آنتروپی شاخص j ام (Ej)به صورت تابع محاسبه می¬شود: 

میزان عدم اطمینان یا درجه انحراف(dj) نیز از تابع زیر بدست می¬آید:Ej-1= djآنگاه می¬توان میزان وزن متغیرها را با استفاده از تابع زیر بدست آورد(پورطاهری،1389).

 

جدول شماره2 :متغیرهای پژوهش(ماخذ،بررسی نگارندگان:1402)

ابعاد	شاخص	نوع متغیرZ
کالبدی-محیطی	تراکم ساختمانیx1	+
	ریزدانگی بافت مساکن(قطعات زیر 200مترمربع)x2	-
	نفوذ ناپذیری بافت مساکن(شبکه دسترسی کمتر از6متر)x3	-
	کیفیت بناها x4	+
	نوع مصالح ساختمانیx5	+
	شبکه های دسترسی سریع به مراکز خدماتیx6	+
	شبکه های دسترسی سریع به مراکز امدادیx7	+
	دسترسی به حمل ونقل عمومیx8	+
	دسترسی به مراکز بهداشتی و درمانیx9	+
	نزدیکی مساکن به بستر و حریم رودخانهx10	-
	میزان خطرات سیلاب برای شبکه آبرسانیx11	-
	میزان خطرات سیلاب برای شبکه برق رسانی 12x	-
اقتصادی	توانایی جبران خسارت سیلابx13	+
	وجود خیرین در محلهx14	+
	توانایی بازگشت به شرایط مناسب اقتصادیx15	+
	پس انداز مالی برای مواقع بحرانx16	+
	میزان درآمد خانوارx17	+
	اشتغال ثابت و پایدار x18	+
	استفاده از تسهیلات دولتیx19	+
	توانایی مالی احداث بناهای مستحکم20x	+
اجتماعی-فرهنگی	مشارکت عمومی در زمان وقوع سیلابx21	+
	امنیت اجتماعیx22	+
	حس تعلق محله ایx23	+
	روابط همسایگیx24	+
	آگاهی ساکنان از خطرات سیلابx25	+
	آگاهی ساکنان از دوره های بازگشت سیلاب x26	+
	دانش ساکنان از کمک های اولیه در زمان وقوع سیلابx27	+
	وضعیت برگزاری دوره های آموزشی مدیریت بحرانx28	+
	میزان پوشش بیمه ساکنان در زمان وقوع سیلابx29	-
نهادی	منابع و امکانات سازمان های امداد رسانx30	+
	منابع و امکانات شهرداریx31	+
	همکاری مردم و سازمان هاx32	+
	وضعیت آگاهی شهروندان از وجود نهادهایی در زمان وقوع بحرانx33	+
	آشنایی با طرح های اسکان اضطرارx34	+
	عملکرد شهرداری و نهادهای خدمات رسان در زمان وقوع سیلx35	+
	میزان رعایت قانون ساخت وساز در میان ساکنان شهرx36	-
	عملکرد خدماتی نهادهای شهری در زمان وقوع سیلابx37	-

 

 

معرفی منطقه مورد مطالعه

منطقه 3 شهرداری شیراز در شمال شرقی شهر شیراز قرار دارد و یکی از بزرگترین مناطق شهر محسوب می شود.این منطقه از جنوب به بلوار مدرس و کوی زهرا،از شرق به بلوار سرداران، از شمال به خیابان چهل مقام (شهرک سعدی)تا دروازه قرآن،از غرب به خیابان دروازه قرآن و ادامه آن تا خیابان حافظ و دروازه اصفهان و از جنوب غربی به خیابان تختی تا فلکه خاتون ختم می شود. این منطقه با جمعیتی برابر با 180379 نفر یکی از مناطق بزرگ شهر شیراز است و اماکن مهم آن شامل آرامگاه سعدی و حافظ و...می باشد.

 

 

شکل شماره 1:موقعیت محدوده مورد مطالعه

یافته های پژوهش

در این قسمت از پژوهش ابتدا بر اساس متغیرهای جدول شماره 2، اطلاعات میدانی جمع آوری شده است. در این جدول متغیرها شامل 37 متغیر از1x تا 37x هستند. نتایج بررسی ها از وزن متغیرهای بدست آمده از طریق آنتروپی شانون(جدول شماره 2) نشان می دهد که متغیرهای نفوذ ناپذیری بافت مساکن، میزان درآمد خانوار، توانایی مالی احداث بناهای مستحکم، آگاهی ساکنان از خطرات و دوره های بازگشت سیلاب و میزان رعایت قانون ساخت و ساز در میان ساکنان شهر بیشترین تاثیر را در افزایش تاب آوری در برابر مخاطرات سیلاب داشته اند.

بررسی متغیرهای کالبدی نشان می دهد که متغیرهای نفوذ ناپذیری بافت مساکن،تراکم ساختمانی،کیفیت بناها و شبکه های دسترسی سریع به مراکز امدادی بیشترین تاثیر را در تاب آوری منطقه 3 شهر شیراز در برابر خطرات سیلاب داشته اند.همچنین متغیرهای نزدیکی مساکن به بستر و حریم رودخانه و ریزدانگی مساکن موجب کاهش تاب آوری در برابر سیلاب شده است.

 

جدول شماره 3:وزن متغیرهای کالبدی بدست آمده از روش آنتروپی شانون(محاسبات نگارندگان:1402)

ردیف	متغیر	z	وزن
1	تراکم ساختمانیx1	+	1095/0
2	ریزدانگی بافت مساکنx2	-	0450/0
3	نفوذ ناپذیری بافت مساکنx3	+	1276/0
4	کیفیت بناها x4	+	0755/0
5	نوع مصالح ساختمانیx5	+	0454/0
6	شبکه های دسترسی سریع به مراکز خدماتیx6	+	0619/0
7	شبکه های دسترسی سریع به مراکز امدادیx7	+	0789/0
8	دسترسی به حمل و نقل عمومیx8	+	0793/0
9	دسترسی به مراکز بهداشتی و درمانیx9	+	0455/0
10	نزدیکی مساکن به بستر و حریم رودخانهx10	-	0453/0
11	میزان خطرات سیلاب برای شبکه آبرسانیx11	-	0924/0
12	میزان خطرات سیلاب برای شبکه برق رسانی 12x	-	0748/0

 

در ادامه اطلاعات دریافتی از مدل شانون در مدل تصمیم¬گیری چند شاخصه کوپراس به شرح زیر مورد محاسبه قرار گرفت:

در مرحله سوم، پس از محاسبه ی وزن متغیرها، نرمالیزه کردن ماتریس وضع موجود بر اساس رابطه زیر انجام می شود: 

 

در این رابطهqi برابر با وزن هر یک از متغیرهاست که از روش آنتروپی شانون بدست آمده و   نیز مجموع متغیرها برای هر گزینه است.

 

جدول شماره 4:ماتریس نرمالیزه شده شاخص های کالبدی(محاسبات نگارندگان1402)

نام ناحیه	1x	2x	3x	4x	5x	6x	7x	8x	9x	10x	11x	12x
ناحیه یک	0.1875	0.1111	0.1875	0.2308	0.2308	0.2308	0.1538	0.1538	0.1538	0.0769	0.0769	0.1429
ناحیه دو	0.1250	0.1111	0.1250	0.1538	0.1538	0.0769	0.0769	0.0769	0.0769	0.0769	0.0769	0.0714
ناحیه سه	0.1875	0.1667	0.1875	0.2308	0.2308	0.1538	0.2308	0.2308	0.2308	0.2308	0.1538	0.1429
ناحیه چهار	0.1250	0.1667	0.1875	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.2308	0.1538	0.1538	0.1429
ناحیه پنج	0.1250	0.1667	0.1250	0.2308	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1429
ناحیه شش	0.1875	0.1111	0.1250	0.1538	0.2308	0.2308	0.2308	0.1538	0.1538	0.1538	0.2308	0.2143
ناحیه هفت	0.0625	0.1667	0.0625	0.1538	0.0769	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1538	0.1429

 

مرحله چهارم:بعد از نرمالیزه کردن متغیرها، محاسبه و انجام می­شود. برای همین منظور برای هر گزینه متغیر های مثبت و منفی جداگانه محاسبه می­شوند.

در گام پنجم محاسبه یQj بر اساس متغیرهای مثبت و منفی از طریق رابطه ی زیر انجام می­شود:

 

با توجه به محاسبات به عمل آمده، نواحی ای کمترین میزان تاب آوری نسبت به دیگر نواحی  را  دارا می­باشند که مقدار Q آنها کمتر از بقیه گزینه­ها باشد. بنابراین رتبه­بندی نواحی بر اساس مقدار Q در جدول شماره5 انجام شده است.

در جدول شماره 5 به رتبه بندی و پهنه بندی(شکل شماره 2) متغیرهای کالبدی نواحی 7 گانه منطقه 3 شهر شیراز پرداخته شده است.نتایج بررسی ها نشان می دهد که نواحی 3 و6 دارای تاب آوری بالا می باشند.همچنین نواحی یک،4 و5 در پهنه تاب آوری متوسط قرار دارند و نواحی 7 و 2 از تاب آوری پایین در برابر خطرات سیلاب برخوردار می باشند. نتایج بررسی های میدانی نیز موید این نکته می باشد که در ناحیه 2(محدوده سعدی)در سنوات گذشته سیلاب های متعددی به وقوع پیوسته است.

 

جدول شماره5: رتبه بندی نهایی متغیرهای کالبدی منطقه 3 شیراز بر اساس مدل کوپراس(محاسبات نگارندگان،1402)

نام ناحیه	S	Q	رتبه
ناحیه یک	116/0	973/0	3
ناحیه دو	108/0	914/0	7
ناحیه سه	119/0	999/0	1
ناحیه چهار	115/0	968/0	4
ناحیه پنج	113/0	953/0	5
ناحیه شش	117/0	984/0	2
ناحیه هفت	112/0	937/0	6

 

شکل شماره2:پهنه بندی متغیرهای تاب آوری کالبدی منطقه 3 شهر شیراز

ماخذ،ترسیم نگارندگان،1402

 

در جدول شماره 6 به بررسی متغیرهای اقتصادی در تاب آوری در برابر سیلاب در منطقه 3 شیراز پرداخته ایم.نتایج بررسی ها نشان می دهد که متغیرهای میزان درآمد خانوار، توانایی مالی احداث بناهای مستحکم، اشتغال ثابت و پایدار و پس انداز مالی برای مواقع بحران بیشترین تاثیر را در تاب آوری اقتصادی در برابر سیلاب داشته اند. ضمن اینکه متغیرهای وجود خیرین در محله و استفاده از تسهیلات دولتی دارای تاثیر کمی در تاب آوری در برابر سیلاب می باشند.

 

جدول شماره 6:وزن متغیرهای اقتصادی بدست آمده از روش آنتروپی شانون(محاسبات نگارندگان،1402)

ردیف	متغیر	z	وزن
1	توانایی جبران خسارت سیلابx13	+	1058/0
2	وجود خیرین در محلهx14	+	0963/0
3	توانایی بازگشت به شرایط مناسب اقتصادیx15	+	1176/0
4	پس انداز مالی برای مواقع بحرانx16	+	1270/0
5	میزان درآمد خانوارx17	+	1723/0
6	اشتغال ثابت و پایدار x18	+	1272/0
7	استفاده از تسهیلات دولتیx19	+	1056/0
8	توانایی مالی احداث بناهای مستحکم20x	+	1483/0

جدول شماره 7:ماتریس نرمالیزه شده شاخص های اقتصادی(محاسبات نگارندگان،1402)

نام ناحیه	13x	14x	15x	16x	17x	18x	19x	20x	رتبه
ناحیه یک	0.1765	0.1667	0.1667	0.1176	0.1765	0.1176	0.1765	0.1875	4
ناحیه دو	0.1765	0.1667	0.1667	0.1176	0.1765	0.1176	0.1765	0.1875	5
ناحیه سه	0.1176	0.1667	0.1111	0.1176	0.0588	0.1176	0.1176	0.1250	3
ناحیه چهار	0.1765	0.1667	0.1667	0.1765	0.1765	0.1765	0.1765	0.1250	6
ناحیه پنج	0.1765	0.1667	0.1667	0.1765	0.1765	0.1765	0.1765	0.1250	2
ناحیه شش	0.1765	0.1667	0.1667	0.1765	0.1765	0.1765	0.1765	0.1250	1
ناحیه هفت	0.1176	0.1111	0.1111	0.1176	0.0588	0.1176	0.1176	0.0625	7

 

 

در جدول شماره 8 به رتبه بندی و پهنه بندی(شکل شماره 3) متغیرهای اقتصادی محدوده مورد مطالعه پرداخته شده است.نتایج بررسی ها نشان می دهد که نواحی 5 و6 دارای تاب آوری بالا می باشند. همچنین نواحی یک،3 و2 در پهنه تاب آوری متوسط قرار دارند و نواحی 7 و 4 از تاب آوری پایین در برابر خطرات سیلاب برخوردار می باشند.

 

جدول شماره8: رتبه بندی نهایی متغیرهای اقتصادی منطقه 3 شیراز بر اساس مدل کوپراس(محاسبات نگارندگان،1402)

نام ناحیه	S	Q	رتبه
ناحیه یک	186/0	917/0	4
ناحیه دو	183/0	914/0	5
ناحیه سه	188/0	920/0	3
ناحیه چهار	182/0	908/0	6
ناحیه پنج	190/0	924/0	2
ناحیه شش	192/0	926/0	1
ناحیه هفت	181/0	905/0	7

 

 

شکل شماره3:پهنه بندی متغیرهای تاب آوری اقتصادی منطقه 3 شهر شیراز

ماخذ،ترسیم نگارندگان،1402

 

در جدول شماره 9 به بررسی متغیرهای اجتماعی-فرهنگی در تاب آوری سیلاب در منطقه 3 شیراز پرداخته ایم.نتایج بررسی ها نشان می دهد که متغیرهای آگاهی ساکنان از خطرات سیلاب و دوره های بازگشت آن، دانش ساکنان از کمک های اولیه در زمان وقوع سیلاب و وضعیت برگزاری دوره های آموزشی مدیریت بحران بیشترین تاثیر را در تاب آوری اجتماعی در برابر سیلاب داشته اند. ضمن اینکه متغیرهای امنیت اجتماعی و مشارکت عمومی در زمان وقوع سیلاب دارای تاثیر کمی در تاب آوری در برابر سیلاب می باشند.

 

جدول شماره 9:وزن متغیرهای اجتماعی-فرهنگی بدست آمده از روش آنتروپی شانون(محاسبات نگارندگان،1402)

ردیف	متغیر	z	وزن
1	مشارکت عمومی در زمان وقوع سیلابx21	+	0959/0
2	امنیت اجتماعیx22	+	0935/0
3	حس تعلق محله ایx23	+	1209/0
4	روابط همسایگیx24	+	1036/0
5	آگاهی ساکنان از خطرات سیلابx25	+	1038/0
6	آگاهی ساکنان از دوره های بازگشت سیلاب6 x2	+	1307/0
7	دانش ساکنان از کمک های اولیه در زمان وقوع سیلابx27	+	1134/0
8	وضعیت برگزاری دوره های آموزشی مدیریت بحرانx28	+	1279/0
9	میزان پوشش بیمه ساکنان در زمان وقوع سیلابx29	+	1105/0

جدول شماره 10:ماتریس نرمالیزه شده شاخص های اجتماعی-فرهنگی(محاسبات نگارندگان،1402)

نام ناحیه	21x	22x	23x	24x	25x	26x	27x	28x	29x
ناحیه یک	0.1111	0.2000	0.1250	0.1176	0.1176	0.1176	0.1765	0.1429	0.1333
ناحیه دو	0.1111	0.2000	0.1250	0.1176	0.1176	0.1176	0.1765	0.1429	0.1333
ناحیه سه	0.1667	0.0667	0.1875	0.1765	0.1176	0.0588	0.1176	0.0714	0.0667
ناحیه چهار	0.1667	0.2000	0.1250	0.1176	0.1765	0.1765	0.1765	0.2143	0.2000
ناحیه پنج	0.1667	0.2000	0.1250	0.1176	0.1765	0.1765	0.1765	0.2143	0.2000
ناحیه شش	0.1667	0.2000	0.1250	0.1176	0.1765	0.1765	0.1765	0.2143	0.2000
ناحیه هفت	0.1111	0.1333	0.0625	0.1176	0.1176	0.1176	0.0588	0.0714	0.1333

 

 

در جدول شماره 11 به رتبه بندی و پهنه بندی(شکل شماره 4) متغیرهای اجتماعی-فرهنگی تاب آوری در محدوده مورد مطالعه پرداخته شده است.نتایج بررسی ها نشان می دهد که نواحی 5 و6 دارای تاب آوری بالا می باشند. همچنین نواحی یک،4 و2 در پهنه تاب آوری متوسط قرار دارند و نواحی 3 و 7 از تاب آوری پایین در برابر خطرات سیلاب برخوردار می باشند.

جدول شماره11: رتبه بندی نهایی متغیرهای اجتماعی-فرهنگی منطقه 3 شیراز بر اساس مدل کوپراس(محاسبات نگارندگان،1402)

نام ناحیه	S	Q	رتبه
ناحیه یک	179/0	917/0	4
ناحیه دو	178/0	912/0	5
ناحیه سه	180/0	908/0	6
ناحیه چهار	182/0	919/0	3
ناحیه پنج	185/0	923/0	2
ناحیه شش	197/0	925/0	1
ناحیه هفت	175/0	905/0	7

 

شکل شماره4:پهنه بندی متغیرهای تاب آوری اجتماعی-فرهنگی منطقه 3 شهر شیراز

ماخذ،ترسیم نگارندگان،1402

 

در جدول شماره 12 به بررسی متغیرهای نهادی در تاب آوری سیلاب در منطقه 3 شهر شیراز پرداخته ایم.نتایج بررسی ها حاکی از آن است که متغیرهای عملکرد شهرداری و نهادهای خدمات رسان در زمان وقوع سیل و میزان رعایت قانون ساخت وساز در میان ساکنان شهر بیشترین تاثیر را در تاب آوری نهادی در برابر سیلاب داشته اند. ضمن اینکه متغیرهای عملکرد خدماتی نهادهای شهری در زمان وقوع سیلاب و منابع و امکانات سازمان های امداد رسان دارای تاثیر کمی در تاب آوری در برابر سیلاب می باشند.

 

جدول شماره 12:وزن متغیرهای نهادی بدست آمده از روش آنتروپی شانون(محاسبات نگارندگان،1402)

ردیف	متغیر	z	وزن
1	منابع و امکانات سازمان های امداد رسانx30	+	1055/0
2	منابع و امکانات شهرداریx31	+	1269/0
3	همکاری مردم و سازمان هاx32	+	1257/0
4	وضعیت آگاهی شهروندان از وجود نهادهایی در زمان وقوع بحرانx33	+	1057/0
5	آشنایی با طرح های اسکان اضطرارx34	+	1267/0
6	عملکرد شهرداری و نهادهای خدمات رسان در زمان وقوع سیلx35	+	1811/0
7	میزان رعایت قانون ساخت وساز در میان ساکنان شهرx36	-	1269/0
8	عملکرد خدماتی نهادهای شهری در زمان وقوع سیلابx37	-	1008/0

 

جدول شماره 13:ماتریس نرمالیزه شده شاخص های نهادی(محاسبات نگارندگان،1402)

نام ناحیه	30x	31x	32x	33x	34x	35x	36x	37x
ناحیه یک	0.1765	0.1875	0.1176	0.1765	0.1176	0.1176	0.1875	0.1333
ناحیه دو	0.1765	0.1875	0.1176	0.1765	0.1176	0.1176	0.1875	0.1333
ناحیه سه	0.1176	0.1250	0.1765	0.1176	0.1176	0.0588	0.0625	0.1333
ناحیه چهار	0.1765	0.1875	0.1176	0.1765	0.1765	0.1176	0.1875	0.2000
ناحیه پنج	0.1765	0.1875	0.1176	0.1765	0.1765	0.1176	0.1875	0.2000
ناحیه شش	0.1765	0.1875	0.1176	0.1765	0.1765	0.1176	0.1875	0.2000
ناحیه هفت	0.1176	0.0625	0.1176	0.1176	0.1176	0.1176	0.1250	0.1333

 

 

در جدول شماره 14 به رتبه بندی و پهنه بندی(شکل شماره 5) متغیرهای نهادی تاب آوری در محدوده مورد مطالعه پرداخته شده است.نتایج بررسی ها موید این نکته است که نواحی 4 و6 دارای تاب آوری بالا می باشند. همچنین نواحی یک،3 و2 در پهنه تاب آوری متوسط قرار دارند و نواحی 5 و 7 از تاب آوری پایین در برابر خطرات سیلاب برخوردار می باشند.

 

جدول شماره14: رتبه بندی نهایی متغیرهای نهادی منطقه 3 شیراز بر اساس مدل کوپراس(محاسبات نگارندگان،1402)

نام ناحیه	S	Q	رتبه
ناحیه یک	137/0	943/0	3
ناحیه دو	136/0	932/0	5
ناحیه سه	137/0	937/0	4
ناحیه چهار	138/0	952/0	2
ناحیه پنج	134/0	930/0	6
ناحیه شش	139/0	956/0	1
ناحیه هفت	132/0	926/0	7

 

شکل شماره5:پهنه بندی متغیرهای تاب آوری نهادی منطقه 3 شهر شیراز

ماخذ،ترسیم نگارندگان،1402

 

نتیجه گیری 

یکی از مهمترین مخاطرات طبیعی در سطح جهان سیلاب می باشد که سالیانه علاوه بر هزینه مادی باعث از بین رفتن و کشته شدن بسیاری از جانداران(انسان و حیوانات)در سراسر نقاط جهان می شود.حمایت از تاب آوری در برابر فجایع و بلایای طبیعی در هر سطحی امکان پذیر است.بنابراین باید ملاحظات موثر در این زمینه تعیین شود و تاثیرات آن پس از واقعه مورد ارزیابی قرار گیرد.در پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل وضعیت تاب آوری شهری در برابر مخاطرات سیلاب در منطقه 3 شهر شیراز در ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی پرداخته شد.نتایج بررسی ها نشان می دهد که در بعد کالبدی متغیرهای نفوذ ناپذیری بافت مساکن، تراکم ساختمانی، کیفیت بناها و شبکه های دسترسی سریع به مراکز امدادی بیشترین تاثیر را در تاب آوری برابر خطرات سیلاب داشته اند.در بعد اقتصادی متغیرهای میزان درآمد خانوار، توانایی مالی احداث بناهای مستحکم، اشتغال ثابت و پایدار و پس انداز مالی برای مواقع بحران از بیشترین تاثیر در برابر سیلاب برخوردارند. در بعد اجتماعی-فرهنگی نیز متغیرهای آگاهی ساکنان از خطرات سیلاب و دوره های بازگشت آن، دانش ساکنان از کمک های اولیه در زمان وقوع سیلاب و وضعیت برگزاری دوره های آموزشی مدیریت بحران بیشترین تاثیر را در تاب آوری اجتماعی در برابر سیلاب داشته اند. در بعد نهادی متغیرهای عملکرد شهرداری و نهادهای خدمات رسان در زمان وقوع سیل و میزان رعایت قانون ساخت وساز در میان ساکنان شهر  بیشترین تاثیر در تاب آوری در برابر سیلاب دارند. همچنین نتایج بررسی ها از پهنه بندی نواحی هفتگانه منطقه 3 شهر شیراز نشان می دهد که در ابعاد چهارگانه مورد بررسی ناحیه 6 و 5 دارای عملکرد بهتری از منظر تاب آوری در ابعاد مورد بررسی می باشند و ناحیه 7 و 2 از عملکرد کمتری در متغیرهای تاب آوری در برابر سیلاب برخوردار می باشند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

پورطاهری، مهدی(1389) کاربرد روش های تصمیم گیری چند شاخصه در جغرافیا، تهران:انتشارات سمت،ص88. 

حاجی نژاد،علی، بذرافشان،جواد،وثوقی حمزه خانلو، جلال، بدری،سیدعلی(1395)ارزیابی راهبردهای اسکان مجدد پس از مخاطره زلزله در نواحی روستایی مطالعه موردی دهستان آبگرم شهرستان اردبیل،مجله مخاطرات محیط طبیعی،سال 5،شماره9،صص20-1.

حسينيون، سولماز( 1395 )، تاب آورى در سكونتگاه هاى فقيرنشين، فصلنامه شهرسازى و معمارى هفت شهر، شماره 53 . صص 156-152.

حیدرزاده، حمیده، بالیست، جهانبخش، کریمی، سعید، جعفری، حمیدرضا(1395)پهنه بندی تاب آوری بافت های شهری در برابر زلزله با استفاده از منطق فازی و FAHP (مطالعه موردی منطقه 12 شهرداری تهران)،مجله محیط زیست و توسعه، سال 7، شماره 14،صص72-61.

خالدی، شهریار، قهرودی تالی، منیژه، فرهنمد، قاسم(1399)سنجش وارزیابی میزان تاب آوری مناطق شهری در برابر سیلاب های شهری(مطالعه موردی:شهر ارومیه)فصلنامه توسعه پایدار محیط جغرافیایی،سال دوم،شماره سوم،صص182-169.

روستا، مجتبی، ابراهیم زاده، عیسی و ایستگلدی، مصطفی، (1396)، تحلیل تاب آوری کالبدی در برابر زلزله:مطالعه موردی بافت فرسوده شهر مرزی زاهدان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره46، صص18-1.

زارع، صدیقه، (1395)، برنامه ریزی فضایی باهدف افزایش تاب¬آوری شهری با استفاده از مدل مکانی کاتر در شهرهای ساحلی مازندران: مطالعه مکانی شهرسرخرود، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده معماری و شهرسازی، گروه برنامه ریزی شهری، اصفهان،ص22.

زيارى، يوسفعلى؛ عباداله زاده ملكى، بهناز؛ بهزاد پور، الناز( 1397)ارزيابى ميزان تاب آورى كالبدى در برابر مخاطرات زلزله با رويكرد دستيابى به مديريت پايدار( مورد مطالعه: منطقه يك تهران)، فصلنامه علمى-پژوهشى نگرش هاى نو در جغرافياى انسانى، سال دهم، شماره دوم،112-97.

صفاری، امیر، ساسان پور، فرزانه، موسی وند، جعفر(1390) ارزیابی آسیب پذیری مناطق شهری در برابر خطر سیل با اسـتفاده از سیستم اطالعات جغرافیایی و منطق فازی مطالعه موردی:منطقه3تهران،نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دوره17، شماره20، صص.150-129.

ناهید، مصطفی، زندمقدم، محمدرضا،کرکه آبادی، زینب(1400)سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری مناطق شهری در برابر سیلاب های شهری(مطالعه موردی:منطقه 4تهران)فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره23، شماره12، پیاپی115،صص145-125.

نیکمردنمین، سارا، (1390)، کاهش خطرات زلزله با تاکید بر عوامل اجتماعی رویکرد تاب¬آوری: مطالعه موردی منطقه 22 تهران، پایان¬نامه¬ی کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر، دانشکده معماری و شهرسازی، برنامه ریزی شهری،ص21.

Campana, N.A. and Tucci, E.M.C., 2001. Predicting floods from urban development scenarios: Case study of the Diluvio basin, Porto Alegre, Brazil. Urban Water, 3, p. 113-124. https://www.sciencedirect.com/science/article.

USAID. (1772). Making cities work: USAID, s urban strategy. An Initiative launched by the Administrator and prepared by the Urbanization task force.

NOAA/ NWS, 2009. Flood losses: complication of flood loss statistics [Online], NOAA gov climate research Center. Available: http://www.weather.gov /oh/hic/flood stats/Flood Loss time series, shtml .

Sun, R., Shi, S., Reheman, Y., & Li, S. (2022). Measurement of urban flood resilience using a quantitative model based on the correlation of vulnerability and resilience. International Journal of Disaster Risk Reduction, 103344.

Eslamian, S., & Maleki, M. (2021). Disaster Resilience and Computational Methods for Urban Infrastructures. In Handbook of Disaster Risk Reduction for Resilience (pp. 279-298). Springer, Cham.

Eslamian, S., Parvizi, S., & Behnassi, M. (2021). New Frameworks for Building Resilience in Hazard Management. In Handbook of Disaster Risk Reduction for Resilience (pp. 107-130). Springer, Cham.

Nazif, S., Mohammadpour Khoie, M. M., & Eslamian, S. (2021). Urban Disaster Management and Resilience. In Handbook of Disaster Risk Reduction for Resilience (pp. 157-185). Springer, Cham.

Mayunga, J. S. 2007. Understanding and applying the concept of community disaster resilience: a capital-based approach, summer academy for social vulnerability and resilience building, Munich, Germany, 1, 16. https://www.

Ainuddin, S., & Routray, J. K. (2012). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2, 15-36.

Yang, Qiaoyun Yang, Dan; Li, Peng; Liang, Shilu; Zhang, Zhenghu (1712). Discrete Dynamics in Nature and Society; New York. DOI:27.2255/1712/55.

Mitchell, T., & Harris, K.. 2012. Resilience: A risk management approach, ODI Background Note, Overseas Development Institute: London, England. http://www.sciepub.com/

Cutter, Susan. L. Lindsey Barnes, Melissa Berry, Christopher Burton, Elijah Evans, Eric Tate, and Jennifer Webb.2008 Community and Regional Resilience: Perspectives From Hazards, Disasters, and Emergency Management, CARRI Research Report 2 https://www.degruyter.com/

Ghadiri, M. Roknaddin Eftekhari, A. Shayan, S. Parhizkar, (2011)0 “Explaining the Socio-Spatial Focus of Tehran’s Vulnerability against Earthquake”0 Journal of Planning and Space Planning, Volume 26, No. http://jzpm. miau.ac.ir/article_3662_en.htm.

Prerna S,Adjo ,A, Brian ,W, Sanskruti, J (2022) Lessons from case studies of flood resilience: Institutions and built systems, Journal, Transportation Research Interdisciplinary Perspectives, Volume 6.

Bastaminia, Amir; Rezaie, Mohammad reza; Tazesh, Y.; & Dastoorpoor, Maryam. (2021). Evaluation of Urban Resilience to Earthquake A Case Study: Dehdasht City. International Journal of Ecology & DevelopmentTM, 32(4), 46-56.

Falco, G. J. (2015). City Resilience through Data Analytics: A Human-centric Approach. Procedia Engineering, 222, 2772 -1314. Retrieved from: www.sciencedirect.com/science/ article/pii/S2200075225712606.

Bodoque, J. M., Amérigo, M., Díez-Herrero, A., García, J. A,. Cortés, B., Ballesteros-

Cánovas, J. A., & Olcina, J. (2016) Improvement of resilience of urban areas by integrating social perception in flash-flood risk management. Journal of Hydrology. Pp665–606. Retrieved from : http://www. sciencedirect.com/science/article/pii.

Wehn Uta a, Maria Rusca a, Jaap Evers a, Vitavesca Lanfranchi b,(2015). Participation in flood risk management and the potential of citizen observatories: A governance analysis environmental science & policy, 42: 115 – 136.

 

 

 

 

 

 

 

---