• صفحه اصلی
  • بررسی عوامل موثر بر تاب آوری شهر ساری در برابر مخاطرات طبیعی

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : geographic-1121013 بازدید : 246 صفحه: 21 - 35

نوع مقاله: پژوهشی

بررسی عوامل موثر بر تاب آوری شهر ساری در برابر مخاطرات طبیعی

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

عیسی قاسمی طوسی 1 , کیا بزرگمهر 2 , لیلا ابراهیمی 3 , آمنه حقزاد 4

1 - دانشجوی دکتری، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس، ایران
2 - گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس ایران
3 - استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس
4 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس، گروه تخصصی جغرافیا و برنامه ریزی شهری

تاریخ دریافت : 1402/07/12 تاریخ پذیرش : 1402/09/18 تاریخ انتشار : 1403/03/07

کلید واژه:

چکیده مقاله :

شهرها به عنوان پیچیده ترین سازه های دست بشر با رشد بی رویه جمعیت روبه رو هستند و گسترش آنها در مناطق پرخطر تشدید شده است و شواهد موجود نیز حاکی از افزایش مستمر انواع بحران های طبیعی از نظر شدت و فراوانی است. یافته های علمی نشان می دهد که بهترین راه مقابله با ریسک، ارتقای تاب آوری سکونتگاه ها در ابعاد مختلف است. این پژوهش به ارزیابی و تحلیل مولفه های تاب آوری در شهر ساری پرداخته است.روش مطالعه حاضر ازنظر هدف کاربردی و ازنظر ماهیت توصیفی- تحلیلی و میدانی است. جامعه آماری در این پژوهش شهروندان شهر ساری بوده که حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 383 نفر تعیین گردیده که از میان جامعه آماری به روش نمونه‌گیری طبقه‌بندی‌شده در سطح مناطق شهر ساری انتخاب‌شده‌اند. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی و مهم‌ترین ابزار آن پرسشنامه است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و آمار استنباطی (آزمون تی تک نمونه ای ، همبستگی پیرسون و مدل رگرسیون) توسط نرم‎افزار SPSS استفاده شده است. نتايج پژوهش حاكي از آن است وضعیت شهر ساری به لحاظ مؤلفه‌های اجتماعی دارای شرایط بهتری نسبت به سایر ابعاد تاب‌آوری برخوردار هستند و ازنظر مؤلفه‌های بعد نهادی دارای وضعیت آسیب‌پذیری می‌باشند. براساس ضرایب همبستگی مؤلفه‌های دانش و آگاهی، مهارت، توانایی جبران خسارت، توانایی برگشت به شرایط قبلی ، مقاومت ابنیه و رعایت تراکم دارای بیشترین ارتباط و اثرگذاری می‌باشند ولی مؤلفه‌هایی چون دسترسی ، روابط نهادی، سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی دارای اثرگذاری ضعیف بوده که به‌منظور ارتقای تاب‌آوری شهری باید برنامه‌ریزی‌ها بدان توجه بیشتری گردد.

چکیده انگلیسی:

منابع و مأخذ:

• بشارتی، رضا،تیموری، ایرج و محمودزاده، حسن (1401) بررسی تطبیقی عوامل تبیین‌کننده‌ی تاب‌آوری در بافت‌های جدید و قدیم شهری (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز). جغرافیا و توسعه فضای شهری. (DOI): 10.22067/JGUSD.2022.74678.1161
• پرتوی، پروین، بهزادفر، مصطفی و زهرا شیرانی (1395)، طراحی شهری و تاب¬آوری اجتماعی بررسی موردی: محله جلفا اصفهان، مجله نامه معماری و شهرسازی، دوره 9، شماره 17، صص 117-99.
• داداش¬پور، هاشم و زینب عادلی (1394)، سنجش ظرفیت¬های تاب¬آوری در مجموعه¬ی شهری قزوین، دو فصلنامه مدیریت بحران، دوره 4، شماره 2 (پیاپی 8)، صص 84-73.
• رفیعیان، مجتبی و عاطفه پارسائیان (1394)، سنجش الگوی فضایی ادراک خطر به تفکیک محله¬ها در شهر یزد، دو فصلنامه مدیریت بحران، دوره 4، شماره 2 (پیاپی 8)، صص 46-37.
• زنگنه¬شهرکی، سعید، زیاری، کرامت¬الله و محمد پوراکرمی (1396)، ارزيابي و تحليل ميزان تاب¬آوري كالبدي منطقه 12 شهر تهران در برابر زلزله با استفاده از مدل FANP و ويكور، فصلنامه جغرافیا (انجمن جغرافیای ایران) ، سال 15، شماره 52، صص 101-81.
• سرایی، محمدحسین و سمیه منافی (1395)، مديريت يکپارچه بحران با تأکيد بر ايمني شريان¬هاي حياتي در شهر تهران، فصلنامه دانش پیشگیری و مديريت بحران، دوره 6، شماره 2، صص 132-120.
• ساسان پور، فرزانه آهنگری نوید حاجی ،نژاد صادق(1396) ارزیابی تاب آوری منطقه ۱۲ کلان شهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. سال چهارم. شماره ٣. ٩٨-٨٥
• سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی (1394)، سالنامه آماری استان مازندران ، وزارت کشور.
• سلمانی، محمد. کاظمی ثانی عطاالله، نسرین. بدری، سید علی. مطوف، شریف (1396)، شناسایی و تحلیل تأثیر متغیرها و شاخص‌های تاب‌آوری: شواهدی از شمال و شمال شرقی تهران، تحلیل فضایی مخاطرات طبیعی، دوره 3، شماره 2.
• سلمانی مقدم، محمد؛ امیر احمدی ابوالقاسم؛ فرزانه، کاویان (1393) کاربرد برنامه‌ریزی کاربری اراضی در افزایش تاب‌آوری در برابر زمین‌لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS (مطالعه موردی: شهر سبزوار)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال پنجم، شماره 17، ص 17-34.
• عسگری زاده، محمد؛ محمدنیاقرائی، سهراب؛ ظهور، مجتبی (1389) برنامه‌ریزی مدیریت بلایا و مخاطرات محیطی در راستای توسعه پایدار، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافیدانان جهان اسلام.ICIWG 2010. ایران، زاهدان، فروردین، 1-16.
• فردوسی، سجاد و پری شکری¬فیروزجاه (1393)، بررسی میزان تاب¬آوری شبکه معابر شهری، فصلنامه پدافند غیرعامل، سال 5، شماره 3، پیاپی 19، صص 62-51.
• قدرتی امیری، غلامرضا و رضویان امرئی، علی و حیدری، ایمان(1385) ،تحلیل خطر لرزه ای برای مناطق مختلف شهر ساری،هفتمین کنگره بین المللی مهندسی عمران،تهران.
• مبارکی، امید، لاله¬پور، منیژه و زهرا افضلی¬گروه (1396)، ارزيابي و تحليل ابعاد و مؤلفه¬هاي تاب¬آوري شهر كرمان، مجله جغرافیا و توسعه، دوره 15، شماره 47، صص 104-89.
• محمودزاده، حسن، باکویی، مائده(1397) پهنه بندی سیلاب با استفاده از تحلیل فازی (مطالعه موردی: شهر ساری)، مخاطرات محیط طبیعی ، دوره7، شماره 18 ،51-68.
• مدیری،مهدی، اسکندری، محمد و حسن زاده، سمیرا (1399) تخمین خسارت ناشی از زلزله با استفاده از مدل RADIUS در محیط GIS (مطالعه موردی: استان مازندران، شهر ساری).جغرافیا و مخاطرات محیطی،دوره9 ، شماره3 ،39-56 .
• مرکز آمار ایران ، (1335-1395)، سرشماری نفوس و مسکن.
• مهندسان مشاور ابردشت (1385) طرح تفضیلی ویژه بافت کهن ساری، سازمان عمران و بهسازی شهری.
• مهندسین مشاور مازند طرح (1394) طرح جامع شهر ساری، اداره کل راه و شهرسازی استان مازندران.
• Ainuddin, Syed, Routray, Jayant. Kumar (2012), Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol 2, PP 25–36.
• Brown Katrina, (2016), Resilience, Development and Global Change,Routledge, Taylor&francis group London&new york
• Beatley, T. & Newman, P. (2013). Biophilic cities are sustainable, resilient cities. Sustainability, 5, 3328-3345.
• Harody, J. Ruete, R. (2013), Incorporating Climate Change Adaptation into Planning for a Livable City in Rosario; Argentina. Environment and Urbanization, Vol. 25, No. 2, 339- 360.
• Korkmaz, C. & Balaban, O. (2020) Sustainability of Urban Regeneration in Turkey: Assessing the Performance of the North Ankara, Urban Regeneration Project, Habitat International, Vol. 95, pp.90-123.
• Mitchell, T. & Harris, K. (2012). Resilience: A Risk Management Approach. ODI Background Note
• Naim,K, Yue,G, Yago,M & Zoe,W (2021)Urban resilience for building a sustainable and safe environment, Urban Governance,Volume 1, Issue 1, November 2021, Pages 10-16
• Rui,B,Chenyang,W,Luyao,K,Xiaojing,G & Hui,Z (2022)Rethinking the urban resilience: Extension and connotation, Journal of Safety Science and Resilience ,Volume 3, Issue 4, December 2022, Pages 398-403
• Szewrański, S. & Świąder, M. & Kazak, J. K. & Tokarczyk‐Dorociak, K. & Van Hoof, J. (2018) Socio‐environmental vulnerability mapping for environmental and flood resilience assessment: the case of ageing and poverty in the City of Wrocław, Poland, Integrated environmental assessment and management, Vol. 14, No.5, pp. 592-597.
• Szewrański, S. & Świąder, M. & Kazak, J. K. & Tokarczyk‐Dorociak, K. & Van Hoof, J. (2018) Socio‐environmental vulnerability mapping for environmental and flood resilience assessment: the case of ageing and poverty in the City of Wrocław, Poland, Integrated environmental assessment and management, Vol. 14, No.5, pp. 592-597

متن کامل:


img0  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 46، بهار 1403، صص 35-21

 

بررسی عوامل موثر بر تاب آوری شهر ساری در برابر مخاطرات طبیعی

عیسی قاسمی طوسی

دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس،ایران

 کیا بزرگمهر

 استادیار گروه جغرافیا، واحد چالوس،دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس ، ایران (نویسنده مسئول)

bozorgmehr51@iauc.ac.ir        

لیلا ابراهیمی جمنانی

استادیار گروه جغرافیا، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران 

آمنه حقزاد

استادیار گروه جغرافیا، واحد چالوس،دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران

دريافت: 12/7/1402 پذيرش: 18/9/1402

چکیده

شهرها به عنوان پیچیده ترین سازه های دست بشر با رشد بی رویه جمعیت روبه رو هستند و گسترش آنها در مناطق پرخطر تشدید شده است و شواهد موجود نیز حاکی از افزایش مستمر انواع بحران های طبیعی از نظر شدت و فراوانی است. یافته های علمی نشان می دهد که بهترین راه مقابله با ریسک، ارتقای تاب آوری سکونتگاه ها در ابعاد مختلف است. این پژوهش به ارزیابی و تحلیل مولفه های تاب آوری در شهر ساری پرداخته است.روش مطالعه حاضر ازنظر هدف کاربردی و ازنظر ماهیت توصیفی- تحلیلی و میدانی است. جامعه آماری در این پژوهش شهروندان شهر ساری بوده که حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 383 نفر تعیین گردیده که از میان جامعه آماری به روش نمونه‌گیری طبقه‌بندی‌شده در سطح مناطق شهر ساری انتخاب‌شده‌اند. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی و مهم‌ترین ابزار آن پرسشنامه است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و آمار استنباطی (آزمون تی تک نمونه ای ، همبستگی پیرسون و مدل رگرسیون) توسط نرم‎افزار SPSS استفاده شده است. نتايج پژوهش حاكي از آن است وضعیت شهر ساری به لحاظ مؤلفه‌های اجتماعی دارای شرایط بهتری نسبت به سایر ابعاد تاب‌آوری برخوردار هستند و ازنظر مؤلفه‌های بعد نهادی دارای وضعیت آسیب‌پذیری می‌باشند. براساس ضرایب همبستگی مؤلفه‌های دانش و آگاهی، مهارت، توانایی جبران خسارت، توانایی برگشت به شرایط قبلی ، مقاومت ابنیه و رعایت تراکم دارای بیشترین ارتباط و اثرگذاری می‌باشند ولی مؤلفه‌هایی چون دسترسی ، روابط نهادی، سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی دارای اثرگذاری ضعیف بوده که به‌منظور ارتقای تاب‌آوری شهری باید برنامه‌ریزی‌ها بدان توجه بیشتری گردد.

کلیدواژه: تاب‌آوری شهری،مدل رگرسیون، شهر ساری

 

 

 

مقدمه

در سرتاسر جهان، کشورها به‌طور فزاینده‌ای در حال شهری شدن هستند. مطابق پیش‌بینی سازمان ملل تا سال 2050، حدود 80 درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی خواهند کرد، به این معنی که مناطق شهری به محل اصلی بسیاری از بلایای طبیعی و انسانی تبدیل خواهند شد (سلمانی مقدم و همکاران، 1393). شهرها به عنوان پیچیده ترین سازه های ساخته شده توسط انسان، به دلیل طیف وسیعی از مخاطرات و آسیب پذیری های چندگانه‌شان ، با طیف وسیعی از خطرات مواجه هستند (Szewranski,2018). یافته های علمی و تجربی نشان می دهد که بهترین راه مقابله با ریسک، ارتقای تاب آوری سکونتگاه در ابعاد مختلف است.. تاب‌آوری به‌عنوان یک هدف دارای ویژگی‌هایی چون توانایی انطباق‌پذیری، خودتنظیمی و توانایی تغییر شکل دادن است (Beatley & Newman, 2013). در واقع سیستم های شهری و جوامع آنها باید توانایی مقابله با فشارها، حوادث و بلایا را داشته باشند. آنها همچنین باید بتوانند در مدت کوتاهی پس از بحران به مسیر اصلی خود بازگردند (Harody & Ruete, 2013). ازاین‌رو در حال حاضر دیدگاه غالب از تمرکز بر روی صرفاً کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر پیداکرده است. همچنین با توجه به اینکه هر شهری ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارا می‌باشد بنابراین نوع تاب‌آوری با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی زیست‌محیطی آن با سایر شهرها متفاوت خواهد بود (Brown, 2016). بررسی میزان تاب‌آوری در برابر مخاطرات، درواقع شناخت نحوه أثرگذاری ظرفیت‌های سیاسی ، اقتصادی، اجتماعی، نهادی و اجرایی و جوامع شهری در افزایش تاب‌آوری و شناسایی ابعاد مختلف تاب‌آوری در شهرها است. در این میان نوع نگرش به مقوله تاب‌آوری و نحوه تحلیل آن، از طرفی در چگونگی شناخت تاب‌آوری وضع موجود و علل آن نقش مهمی دارد و از طرفی سیاست ها و اقدامات کاهش ریسک و نحوه برخورد با آن را تحت تاثیر قرار می دهد (Mitchell, 2012). در سال‌های اخیر، بیشتر تحقیقات مرتبط با بحرانها، الگوی خود را از مدل کاهش تلفات و آسیب به مدل جامع‌تر تاب‌آوری جامعه محلی تغییر داده‌اند. بر این اساس دیدگاه ها و نظریه های مدیریت بلایا و توسعه پایدار به دنبال ایجاد جوامع تاب آور در برابر مخاطرات طبیعی است. امروزه مفهوم تاب آوری با گرایش های مختلف (اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، مدیریتی و ...) وارد عرصه برنامه ریزی شده است، هرچند که همچنان بیشترین توجه آن معطوف به مسائل زیست محیطی است و بخش بزرگی از اکتشافات آن مربوط به مدیریت کاهش خطرات محیطی مانند زلزله، سیل، طوفان و غیره تعیین شده است (ساسان پور و همکاران، 1395).کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و زمین‌شناسی خود را ازجمله ده کشور سانحه خیز جهان به شمار می‌آید و همواره براثر سوانحی چون سیل، زلزله، خشک‌سالی، طوفان و غیره خسارات جانی و مالی قابل‌توجهی به کشور وارد آمده است (عسکری زاده و همکاران، 1389). این خود سبب شده است شهرها و روستاهای ایران آسیب‌پذیری بالایی داشته باشند، شهرهای استان مازندران همانند دیگر شهرهای ایران، دارای معضلات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی می‌باشد که به دنبال خود توجه به مبحث تاب­آوری در این شهرها را ضروری می‌سازد. شهر ساری به‌عنوان یکی از شهرهای پرجمعیت شمال کشور، در ناحیه‌ای زلزله‌خیز واقع‌شده و مهیب‌ترین زمین‌لرزه‌های که تابه‌حال شهر ساری شاهد آن بوده، در سال‌های ۱۰۱۷ و ۱۰۹۸ و ۱۲۲۳ خورشیدی روی‌داده است(مهندسان مشاور ابردشت ،1385)که دلیل وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در ساری ، قرار گرفتن این شهر در مسیر کمربند آلپاین می‌باشد، این شهر 3.5 کیلومتر با گسل خزر و 37.5 کیلومتر با گسل البرز فاصله دارد(مدیری و همکاران،1399). از طرفی به دلیل دارا بودن ویژگی‌هایی چون وجود صنایع و کارخانه‌ها در حاشیه شهر، بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین، بافت گسترده شهری و عبور رودخانه از بافت شرقی شهر و احتمال زیاد وقوع سیلاب(محمودزاده و باکویی،1397) و همچنین معضلات اقتصادی و اجتماعی از آسیب‌پذیری بسیاری برخوردار است که به سبب آن توجه به مبحث تاب‌آوری در جهت کاهش آسیب‌پذیری ضرورت پیدا می‌کند. ازاین‌رو مسئله اصلی پژوهش حاضر ارزیابی و تحلیل مؤلفه‌های تاب‌آوری شهر ساری است تا بررسی نماید کدام مؤلفه‌ها تأثیرات بیشتری در تاب‌آوری این شهردارند؟

مبانی نظری

طی 25سال گذشته، میلیون­ها نفر از جمعیت جهان به‌شدت تحت تأثیر انواع مخاطره­ها قرار­گرفته­اند (رفیعیان و پارسائیان، 1394: 37). تا دهــه­ی­1980، رویکرد کاهش میزان آسیب­پذیری و مقابله با بحران در متون نظری مدیریت بحران حاکم بـود و از دهـه­ی 1980 و به‌ ویژه 1990، پژوهشگران علوم اجتماعی رویکرد علوم طبیعی در مدیریت بحران را مورد انتقاد قرار دادند و معتقد بودند آسیب­پذیری یک خصوصیت اجتماعی نیز داشته و به خسارت فیزیکی و محدود نمی­شود. ازآن‌پس رفته­رفته تلاش­هایی جهت تغییر در پارادایم غالب مدیریت بحران صورت گرفته است (داداش پور و عادلی، 1394). رایج­ترین تعریف تاب­آوری درزمینه‌ی بلایا ''تاب­آوری توانایی یک سیستم اجتماعی برای پاسخ و بهبود پیشامدها است و شامل موقعیت­های طبیعی است که سیستم را برای جذب اثرات و مقابله با یک رویداد نیز تأیید می­کند  (Ainuddin and Routray, 2012). به‌طورکلی، تاب­آوري نوعي قدرت تحمل است که به‌موجب آن سیستم یا جامعه بحران­زده، مي­تواند با استفاده از منابع، جامعه یا سیستم را به‌پیش از بحران بازگرداند و در این مدت بتواند شرایط ایجادشده را تحمل کند و فروپاشي کامل در آن رخ ندهد (سرایی و منافی، 1395). تاب­آوری در دهه 1990 در مطالعات شهری مطرح شد. در این مطالعات ، تاب‌آوری عمدتاً اشاره به ظرفیت بهبود در برابر فجایع طبیعی دارد و تاب‌آوری شهری را به عنوان توانایی یک شهر جهت مقاومت در برابر صف وسیعی از تنش ها و شوک‌ها تعریف می‌کنند. تاب‌آوری به‌عنوان یک هدف و روندی برای تطابق با شرایط بحرانی و بازگشت به وضعیت عادی است (2020 Balaban, & Korkmaz). درواقع، همان­طور که شهرها در حال گسترش می­باشند و با احتمال­ها و چالش­هایی درگیرند، تاب­آوری به‌طور فزآینده­ای یک مفهوم مطلوب شده است . در مقياس شهري، تاب­آوري به ميزان توانايي یک سيستم براي حفاظت از دارايي­ها و تضـمين ادامـه دسترسي به خدمات و عملكردهايي كه رفاه شهروندان را تامین می کند بستگي دارد. همچنین تاب­آوري شهري به ميزان شكنندگي سيستم شهري و به ظرفيت نهادهاي اجتماعي نظير افراد، خانواده­، گروه­ و بخش خصوصی یا عمومی در راستاي انطباق با تغييرها و جذب شوك­هـا بسـتگي دارد (زنگنه­شهرکی و همکاران، 1396). بر همین راستا، تاب­آوری دارای ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی- معیشتی ،کالبدی-فضایی و نهادی است (پرتوی و همکاران، 1395). به عبارت دیگر، تاب­آوري هم در ابعاد انسانی و هم در ابعاد محیطی به‌طور فراگير افزايش مي­يابد (مبارکی و همکاران، 1396).بنابراین، تاب­آوری بر یادگیری دروس از وقایع مخرب و اتخاذ رویکردهای سازگار و تحول­پذیر که منجر به سیر تکاملی بلندمدت در سیستم می­شود، اشاره دارد . تاب­آوری به دو دلیل ، اینکه آسیب­پذیری سیستم­های اجتماعی و فناوری شده به‌طور کامل قابل پیش‌بینی نیست و اینکه مردم و دارایی­ها باید در مواجهه با حوادث، بهتر از مکان­ها و جوامعی که کمتر انطباق­پذیر هستند، عمل کنند مهم است (فردوسی و شکری­فیروزجاه، 1393).

در ارتباط با موضوع تاب آوری شهری تحقیقات مختلفی در داخل و خارج انجام‌گرفته که براساس نتایج هریک از مطالعات، اهمیت جنبه خاصی آز تاب آوری توجه شده است. نعیم کاپوکو و همکاران1 (2021) ، نقش حیاتی شبکه‌ها و مشارکت‌ها برای ایجاد تاب‌آوری و نقش تسهیل‌کننده بالقوه حاکمیت شبکه در اجرای چشم‌اندازها و سیاست‌های تاب‌آوری شهری برای اقدامات جمعی را مؤثر نشان می‌دهد. علاوه بر تسهیل تعامل ذینفعان، حاکمیت شبکه می تواند به ادغام ابعاد طبیعی/محیطی، زیرساختی، مالی/اقتصادی، انسانی و فرهنگی، اجتماعی و نهادی برای تاب آوری شهری کمک کند. در این پژوهش پاسخ مؤثر و راهبردهای کاهش آسیب پذیری، مشارکت دولت در همه سطوح و همچنین بخش‌های خصوصی و غیرانتفاعی و کلیه ذینفعان و بازیگران جامعه شهری را ضروری می‌سازد. روی دانگ زاهو و همکاران2 (2022)در پژوهشی به ارزیابی و تحلیل موانع تاب آوری شهری از دیدگاه چند بعدی در شهرهای چین پرداخته است ، نتایج نشان می‌دهد عواملی که مانع تاب آوری بودند به طور پویا از عوامل زیربنایی-اقتصادی به عوامل اجتماعی و بوم شناسی تغییر کرده اند. ازنظر سلمانی و همکاران (1396) دو متغیر نهادی و اجتماعی تأثیرگذارترین متغیرهای تاب­آوری در جامعه­ هستند که در این میان شناخت میزان اثرگذاری ظرفیت­های اقتصادی،اجتماعی، نهادی و ... جوامع شهری در افزایش تاب­آوری از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. ازنظر بذرافشان و همکاران (1397) تاب‌آوری در مناطق شهري در درجه اول تحت تأثیر سرمايه اقتصادي مي­باشد، لذا براي افزايش تاب‌آوری جوامع در برابر مخاطرات، بايد براي هر يک از آن‌ها با توجه ظرفیت‌های محلي، استراتژي متناسب اتخاذ گردد. بشارتی و همکاران(1401) در مطالعه ای تطبیقی عوامل تبیین‌کننده‌ی تاب‌آوری در بافت‌های جدید و قدیم شهری کلان‌شهر تبریز ، نتایج نشان می‌دهد که بافت جدید شهری از منظر استحکام سازه‌ای و کالبد در وضعیت مطلوب‌تری قرار داشته، درحالی‌که بافت قدیمی دارای سرمایه‌های انسانی و اجتماعی مناسب‌تری می‌باشد. این موضوع ناشی از نظام مدیریتی حاکم یعنی تکنوکرات‌گرا بوده که اثرات مختلفی بر روی بافت‌های قدیم و جدید شهر داشته است.

روش پژوهش

 روش پژوهش در مقاله‌ی حاضر به‌صورت توصیفی و تحلیلی- پیمایشی است. روش گردآوری اطلاعات نیز به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی از طریق پرسشنامه در قالب طیف لیکرت طراحی و وضعیت شهر ساری بر اساس مؤلفه‌های تاب‌آوری شهری بررسی شد. جامعه آماری پژوهش، شهروندان شهر ساری می‌باشند که بر اساس فرمول کوکران حجم نمونه 383 نفر تعیین‌شده است. روایی ابزار سنجش به‌صورت روایی محتوایی با کسب نظر از اساتید مورد تأیید قرار گرفت. در این پژوهش پایائی پرسشنامه یا قابلیت اعتماد آن با استفاده از روش اندازه‌گیری آلفای کرونباخ محاسبه‌شده است. بر اساس ضریب به‌دست‌آمده برابر 0.740، بالاتر از 7/0 نشان می‌دهد پرسشنامه ازنظر پایایی در سطح مناسب برخوردار می‌باشد. داده های بدست آمده در این پژوهش براساس روش کمی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و آمار استنباطی (آزمون تی تک نمونه ای ، همبستگی پیرسون و مدل رگرسیون) توسط نرم‎افزار SPSS استفاده شده است. به‌منظور سنجش توزیع نرمال داده‌ها ، مقادیر کشیدگی و چولگی موردبررسی قرار گرفت . مقدار چولگی  و کشیدگی مشاهده‌شده برای متغیرهای پژوهش در بازه (2+، ۲-) قرار دارد؛ یعنی ازلحاظ کجی و کشیدگی  متغیرها نرمال بوده و توزیع آن متقارن است.

محدوده موردمطالعه

شهر ساري به‌عنوان مرکز سیاسی - اداري استان مازندران ازلحاظ موقعیـت جغرافیـایی در طـول شرقی 53 درجه و عرض شمالی 36 درجه واقع‌شده است (سالنامه آماری استان مازندران،1394). جمعیت شهر ساری (در محدوده قانونی) از 26 هزار نفر در سال 1335 به 347402 نفر در سال 1395 رسیده است. به‌طورکلی ضریب افزایش جمعیت شهر ساری از اولین دوره سرشماری (1335) تا 1395 برابر با 4.21 بوده است که بیانگر افزایش رشد کلی جمعیت می‌باشد (سرشماری نفوس و مسکن،1335-1395). در پی رشد جمعیت، مساحت شهر ساری از 110 هکتار در سال 1335 به 4208 هکتار در سال 1394 رسیده است (مهندسین مشاور مازند طرح،1394). بر اساس مطالعات انجام‌شده در پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه‌ای، ضلع جنوبی شهر ساري در پهنه با خطر لرزه‌ای بالا و پهنه شهر ساري در محدود خطر متوسط قرارگرفته است (مهندسین مشاور مازند طرح،1394). بر طبق داده هاي برگرفته ازسايت پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله ، تعداد ١٧٤٠ ركورد زلزله ثبت شده از سال ١٩٩٠ تا ٢٠١٨ ميلادي با بزرگاي٢ الي ٧ در شعاع ٢٠٠كيلومتري از شهربدست آمده که دو زلزله با بزرگای 6 و 6.8 در محدوده فریم- چهاردانگه ساری رخ داده است که با توجه به فاصله شهر لز گسل های بهشهر(50کیلومتر) گرگان (105 کیلومتر)خطواره بابل(50 کیلومتر) خزر(130 کیلومتر و شمال البرز(135 کیلومتر) احتمال وقوع زلزله در این شهرستان با دوره بازگشت 25 ساله زیاد ارزیابی شده است(قدرتی امیری و همکاران،1385).  وجود رودخانه تجن، بافت شهر ساری را به دو قسمت شرقی و غربی تقسيم مي‏نمايد و وجود نهرها و مسیل‌های متعدد در شهر (نهر بالا دزا، نهر پائين دزا، نهر اسفي ورد، نهر ساري رود، نهر پل گردن، شهر رود و نهر نامل رود) احتمال وقوع سیلاب در سطح شهر ساری را افزایش می‌دهد(محمودزاده و باکویی،1397).

img0 

شکل(1). موقعیت شهر ساری در تقسیمات کشوری

بحث و یافته‌های پژوهش

وضعیت شهر ساری بر اساس مؤلفه‌های تاب‌آوری شهری

در این بخش از تحقیق وضعیت شهرسازی به لحاظ شاخص‌های تاب‌آوری شهری موردسنجش قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه فرض نرمال بودن داده‌ها در سطح خطای 05/0 در قالب مقادیر کشیدگی و چولگی تأییدشده بود. برای بررسی موضوع از روش پارامتری استفاده‌شده است، آزمون بکار رفته در این بخش آزمون تی یک نمونه‌ای می‌باشد. برای اینکه نشان دهیم شاخص‌ها در سطح مطلوب واقع‌اند باید ازنظر آماری مقدار میانه مشاهده‌شده بیشتر از میانه مورد انتظار باشد.

جدول شماره (1) وضعیت مؤلفه‌های تاب‌آوری شهری در شهر ساری

مولفه ها

متغیرها

میانگین

انحراف معیار

آماره تی

سطح معناداری

 

 

تاب‌آوری اجتماعی

 

سلامت اجتماعی

3.08

0.413

3.82

0.000

دانش و آگاهی

3.13

0.740

3.45

0.001

سرمایه اجتماعی

2.96

0.300

2.24-

0.070

مهارت

2.93

0.395

3.27-

0.083

تعلق مکانی

3.3

0.936

6.38

0.000

نگرش

2.99

0.565

0.316-

0.091

بعد اجتماعی

3.06

0.269

4.92

0.000

تاب‌آوری نهادی

روابط نهادی

3.02

0.599

0.852

0.026

عملکرد نهادی

2.62

0.833

8.7-

0.370

بستر نهادی

2.50

0.375

25.75-

0.494

بعد نهادی

2.72

0.351

15.56-

0.279

تاب‌آوری اقتصادی

توانایی جبران خسارت

2.91

0.481

3.29-

0.080

توانایی برگشت به شرایط قبلی

2.93

0.491

2.42-

0.060

بعد اقتصادی

2.92

0.368

3.77-

0.070

تاب‌آوری زیرساختی و کالبدی

مقاومت

2.73

0.415

12.3-

0.261

دسترسی

2.98

0.351

0.930-

0.067

تراکم

3.04

0.720

1.34

0.049

کاربری ناسازگار

3.02

0.765

0.534

0.020

بعد کالبدی و زیرساختی

2.94

0.311

3.25-

0.083

تاب‌آوری

2.91

0.152

10.76-

0.051

منبع: یافته‌های پژوهش،1400

همان‌گونه که بر اساس آزمون تی تک نمونه‌ای مشاهده می‌گردد، از میان مؤلفه‌های اجتماعی ، مؤلفه‌های سلامت اجتماعی، دانش و آگاهی ، تعلق مکانی با میانگین بیش از میانه نظری پژوهش و آماره تی بیش‌ازحد استاندارد 1.64 دارای شرایط نسبتاً مطلوب و وضعیت مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی، مهارت و نگرش دارای وضعیت چندان مطلوبی در سطح مناطق شهر ساری نمی‌باشد. از میان مؤلفه‌های نهادی، مؤلفه روابط نهادی به دلیل میزان اطلاع‌رسانی دستگاه­های ذی‌ربط در زمینه اتفاقات غیرمترقبه دارای شرایط نسبتاً بهتری نسبت به سایر مؤلفه‌های بعد نهادی می‌باشد. براساس مؤلفه های اقتصادی ، توانایی کم جبران خسارت مربوط به عدم‌حمایت مالی مدیریت شهری از طریق اعطای تسهیلات و میزان پس‌انداز کم شهروندان برای مواقع بحرانی و ضروری از عوامل افزایش آسیب‌پذیری اقتصادی در سطح مناطق شهر ساری است.از میان مؤلفه‌های بعد کالبدی و زیرساختی ، مؤلفه‌های تراکم و کاربری ناسازگار با توجه میانگین نزدیک به میانه نظری تحقیق و آماره تی بافاصله کم از حد استاندارد نسبت به سایر مؤلفه‌ها دارای تحقق‌پذیری بیشتری دارد. در مجموع ، وضعیت  تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات از بعد اجتماعی از شرایط بهتری برخورداری می‌باشند و از بعد مؤلفه‌های نهادی دارای وضعیت آسیب‌پذیرتری می‌باشند. 

در ادامه با توجه به نرمال بودن توزیع داده‌ها ضرايب همبستگي بين متغيرهاي پژوهش در قالب آزمون پیرسون موردسنجش قرار می‌گیرد.

جدول شماره (2) ماتريس همبستگي متغيرهاي پژوهش

ابعاد

مؤلفه‌ها

 

تاب‌آوری شهری

میزان تأثیر

نوع رابطه

اجتماعی

سلامت اجتماعی

همبستگی پیرسون

.032

اندک

غیر معنی‌دار

سطح معناداری

.538

دانش و آگاهی

همبستگی پیرسون

.318**

نسبتاً اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

سرمایه اجتماعی

همبستگی پیرسون

.057

اندک

غیر معنی‌دار

سطح معناداری

.267

مهارت

همبستگی پیرسون

.334**

نسبتاً اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

تعلق مکانی

همبستگی پیرسون

.181**

اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

نگرش

همبستگی پیرسون

.222**

نسبتاً اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

نهادی

روابط نهادی

همبستگی پیرسون

.083

اندک

غیر معنی‌دار

سطح معناداری

.106

بستر نهادی

همبستگی پیرسون

.291**

نسبتاً اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

عملکرد

همبستگی پیرسون

.186**

نسبتاً اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

اقتصادی

توانایی جبران خسارت

همبستگی پیرسون

.488**

متوسط

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

توانایی برگشت به شرایط قبلی

همبستگی پیرسون

.494**

متوسط

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

کالبدی و زیرساختی

مقاومت

همبستگی پیرسون

.310**

نسبتاً اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

دسترسی

همبستگی پیرسون

.011-

-

غیر معنی‌دار

سطح معناداری

.834

تراکم

همبستگی پیرسون

.358**

نسبتاً اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

کاربری ناسازگاری

همبستگی پیرسون

.196**

اندک

معنی‌دار

سطح معناداری

.000

01/0> P**، 05/0> P* منبع: یافته‌های پژوهش،1400

بر اساس ضرایب به‌دست‌آمده ارتباط و اثرگذاری مؤلفه‌های اجتماعی در تاب‌آوری شهر ساری در معیارهای سلامت اجتماعی و سرمایه اجتماعی غیرمعنی‌دار و در سطح اندک بوده و در معیارهای دانش و آگاهی، مهارت، تعلق مکانی و نگرش دارای رابطه معنی‌دار و با ضرایب 0.318، 0.334، 0.181 و 0.222 دارای میزان اثرگذاری اندک تا نسبتاً اندک داشته است. از بعد نهادی ارتباط و تأثیر مؤلفه روابط نهادی بر تاب‌آوری شهر ساری با توجه به sig برابر 0.106 غیرمعنی‌دار و اندک و مؤلفه‌های بستر نهادی و عملکرد نهادی با ضریب 0.291 و 0.186 دارای رابطه معنی‌دار و نسبتاً اندک بوده است. از بعد اقتصادی ارتباط و میزان اثرگذاری مؤلفه‌های توانایی جبران خسارت و توانایی برگشت به شرایط قبلی با ضرایب 0.448 و 0.494 در سطح متوسط ارزیابی‌شده است، از بعد کالبدی و زیرساختی تنها در مؤلفه دسترسی با sig برابر 0.011- میزان ارتباط و اثرگذاری غیرمعنی‌دار و در مؤلفه‌های مقاومت، تراکم و کاربری ناسازگار با ضرایب 0.31،0.358 و 0.196 میزان اثرگذاری در سطح اندک تا نسبتاً اندک ارزیابی‌شده است.

نتیجه آزمون همبستگی نشان می‌دهد از 15 مؤلفه موردبررسی، 12 مؤلفه دارای رابطه مثبت و در سطح معناداری 01/0 با تاب‌آوری شهری همبسته بودند. از میان مؤلفه‌ها موردبررسی بیشترین اثرگذاری مربوط به مؤلفه توانایی برگشت به شرایط قبلی (بعد اقتصادی) و کمترین میزان اثرگذاری مربوط به مؤلفه تعلق مکانی (بعد اجتماعی) بوده است.

به‌منظور بررسی رابطه بین مؤلفه‌های اجتماعی ، اقتصادی، نهادی و کالبدی با تاب‌آوری شهری از تحلیل رگرسیون استفاده‌شده است. مفروضه‌های تحلیل رگرسیون سنجش عامل تورم واريانس3 (VIF) و ضريب تحمل4 متغیرهای پژوهش است.

جدول شماره(3) بررسی مفروضه‌های تحلیل رگرسیون

ابعاد

متغیرها

ضریب تحمل

تورم واریانس(VIF)

 

 

تاب‌آوری اجتماعی

 

سلامت اجتماعی

0.663

1.507

دانش و آگاهی

0.714

1.401

سرمایه اجتماعی

0.687

1.455

مهارت

0.550

1.818

تعلق مکانی

0.664

1.505

نگرش

0.682

1.466

تاب‌آوری نهادی

روابط نهادی

0.795

1.257

بستر نهادی

0.683

1.463

عملکرد نهادی

0.863

1.158

تاب‌آوری اقتصادی

توانایی جبران خسارت

0.635

1.574

توانایی برگشت به شرایط قبلی

0.614

1.628

تاب‌آوری زیرساختی و کالبدی

 

مقاومت

0.672

1.488

دسترسی

0.507

1.971

تراکم

0.710

1.408

کاربری ناسازگار

0.834

1.199

تاب‌آوری شهری

متغیر ملاک

متغیر ملاک

منبع: یافته‌های پژوهش،1400

به‌منظور ارزیابی مفروضه هم خطی بودن عامل تورم واريانس (VIF) و ضريب تحمل موردبررسی قرار گرفت. جدول فوق نشان می‌دهد که ضریب تحمل و تورم واریانس متغیرهای پژوهش به ترتیب بزرگ‌تر از 1/0 و کوچک‌تر از 10 است. این مطلب نشان‌دهنده آن است که پديده هم خطی بودن در متغيرهاي پژوهش رخ نداده است. شاخص دوربین واتسون در تحلیل حاضر برابر با 2.498 بود. این مقدار از شاخص دوربین واتسون بیانگر برقراری مفروضه استقلال خطاها در بین متغیرهای پیش‌بین است.

 

 

 

 

 

جدول شماره(4) مدل رگرسیون در بررسی رابطه مؤلفه‌های اجتماعی با تاب‌آوری شهری

متغيرها

b

SE

β

t

سطح معناداری

سلامت اجتماعی

0.020

0.019

0.053

1.101

0.272

دانش و آگاهی

0.064

0.010

0.310

6.315

0.000

سرمایه اجتماعی

0.000

0.024

0.001

0.015

0.988

مهارت

0.127

0.020

0.329

6.33

0.000

تعلق مکانی

0.007

0.008

0.043

0.829

0.407

نگرش

0.034

0.013

0.128

2.564

0.011

01/0>P 20.49=F        234/0 adjR20.=   246/0 R2=       496/0R=

منبع: یافته‌های پژوهش،1400

به‌منظور پیش‌بینی تاب‌آوری براساس مجموع متغیرهای مستقل معنی‌دار، از رگرسیون استفاده شد كه در نهایت ملاحظه می‌شود ضریب همبستگی مؤلفه‌های اجتماعی با تاب‌آوری شهری برابر  0/496، ضریب تعیین برابر 0/246و ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر  0/234به‌دست‌آمده و ضریب تعیین نشان می دهد با استفاده از واریانس تركیب خطی متغیرهای مستقل در معادله رگرسیونی، 24.6درصد از واریانس تاب‌آوری را می‌توان توضیح داد و مدل تبیین شده با توجه به آزمون تحلیل واریانس خطی و معنادار است زیرا مقدار آزمون Fبرای تعیین معنی‌داری اثر 6 مؤلفه بعد اجتماعی بر تاب‌آوری شهری برابر20.49 و با سطح معناداری 0.000 می‌باشد. همچنین قابل‌ذکر است مقدار ثابت با آماره 1.953 و sig برابر 0.00 در مدل معنادار شده است. از میان 6 مؤلفه بعد اجتماعی سه مؤلفه سلامت اجتماعی، سرمایه اجتماعی و تعلق مکانی با آماره تی کمتر از 1.96 و سطح معناداری بیش از 0.05 نشان می‌دهد تأثیر معناداری بر تاب‌آوری شهری ندارد.

جدول شماره(5) مدل رگرسیون در بررسی رابطه مؤلفه‌های نهادی با تاب‌آوری شهری

متغيرها

b

SE

β

t

سطح معناداری

روابط نهادی

0.028

0.012

0.111

2.29

0.022

بستر نهادی

0.054

0.009

0.297

6.17

0.000

عملکرد نهادی

0.072

0.019

0.179

3.73

0.000

01/0>P 18.68=F        122/0 adjR20.=   129/0 R2=       359/0R=

منبع: یافته‌های پژوهش،1400

ضریب همبستگی مؤلفه‌های نهادی با تاب‌آوری شهری برابر  0/359، ضریب تعیین برابر 0/129 و ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر  0/122 به‌دست‌آمده و ضریب تعیین نشان می دهد با استفاده از واریانس تركیب خطی متغیرهای مستقل در معادله رگرسیونی، 12.9 درصد از واریانس تاب‌آوری را می‌توان توضیح داد و مدل تبیین شده با توجه به آزمون تحلیل واریانس  خطی و معنادار است زیرا مقدار آزمون F برای تعیین معنی‌داری اثر سه مؤلفه بعد نهادی بر تاب‌آوری شهری برابر18.68 و با سطح معناداری 0.000 می‌باشد. همچنین قابل‌ذکر است مقدار ثابت  با آماره 2.507 و sig برابر 0.00 در مدل معنادار شده است.

جدول شماره(6) مدل رگرسیون در بررسی رابطه مؤلفه‌های اقتصادی با تاب‌آوری شهری

متغيرها

b

SE

β

t

سطح معناداری

توانایی جبران خسارت

0.134

0.012

0.426

10.79

0.000

توانایی برگشت به شرایط قبلی

.133

0.011

0.433

10.97

0.000

01/0>P 138.54=F        419/0 adjR20.=   422/0 R2=       649/0R=

منبع: یافته‌های پژوهش،1400

ضریب همبستگی مؤلفه‌های بعد اقتصادی با تاب‌آوری شهری برابر  0/649 ، ضریب تعیین برابر  0/422و ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر  0/419 به‌دست‌آمده و ضریب تعیین نشان می دهد با استفاده از واریانس تركیب خطی متغیرهای مستقل در معادله رگرسیونی، 42.2 درصد از واریانس تاب‌آوری را می‌توان توضیح داد و مدل تبیین شده با توجه به آزمون تحلیل واریانس خطی و معنادار است زیرا مقدار آزمون F برای تعیین معنی‌داری اثر دو مؤلفه بعد اقتصادی بر تاب‌آوری شهری برابر138.54 و با سطح معناداری 0.000 می‌باشد. همچنین قابل‌ذکر است مقدار ثابت با آماره 2.13 و sig برابر 0.00 در مدل معنادار شده است.

جدول شماره(7) مدل رگرسیون در بررسی رابطه مؤلفه‌های کالبدی و زیرساختی با تاب‌آوری شهری

متغيرها

b

SE

β

t

سطح معناداری

مقاومت

0.110

0.16

0.301

6.76

0.000

دسترسی

0.23-

0.019

0.053-

1.18-

0.238

تراکم

0.077

0.009

0.384

8.19

0.000

کاربری ناسازگار

0.034

0.009

0.171

3.82

0.000

01/0>P 32.79=F        250/0 adjR20.=   258/0 R2=       508/0R=

منبع: یافته‌های پژوهش،1400

ضریب همبستگی مؤلفه‌های کالبدی و زیرساختی با تاب‌آوری شهری برابر  0/508، ضریب تعیین برابر 0/258و ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر  0/250 به‌دست‌آمده و ضریب تعیین نشان می دهد با استفاده از واریانس تركیب خطی متغیرهای مستقل در معادله رگرسیونی،  25.8 درصد از واریانس تاب‌آوری را می‌توان توضیح داد و مدل تبیین شده با توجه به آزمون تحلیل واریانس خطی و معنادار است زیرا مقدار آزمون F برای تعیین معنی‌داری اثر 4 مؤلفه بعد کالبدی بر تاب‌آوری شهری برابر32.79 و با سطح معناداری 0.000 می‌باشد. همچنین قابل‌ذکر است مقدار ثابت با آماره 2.34 و sig برابر 0.00 در مدل معنادار شده است. از میان 4 مؤلفه بعد کالبدی تنها مؤلفه دسترسی با آماره تی کمتر از 1.96 و سطح معناداری بیش از 0.05 نشان می‌دهد تأثیر معناداری بر تاب‌آوری شهری ندارد.

نتیجه‌گیری

برآيند حاصل از تحلیل‌های انجام‌گرفته در اين مطالعه نشان می‌دهد که با توجه به معيارهاي ارزيابي تاب‌آوری در شهر ساری، می‌توان گفت که نوعي تناوب و حتي تعارض در تاب‌آوری يا فقدان تاب‌آوری وجود دارد به اين دليل که تنها در بعد اجتماعی در محدوده‌های موردبررسی، ثبات نسبی در تاب‌آوری وجود داشته و بر اساس ارزيابي معيارها در سایر مولفه ها، تاب آور نشان نمی‌دهد. در بعد اجتماعی، متغیرهای سرمایه اجتماعی، مهارت و نگرش از طریق عواملی چون وجود اعتماد کم بین افراد جامعه، عضویت کم افراد در شبکه‌های اجتماعی و سازمان‌های مردم‌نهاد، میزان بازتوانی کم بعد از سانحه و نداشتن آمادگی و آموزش‌های لازم در افراد، تمایل کم افراد به کمک در نهادهای اجتماعی و میزان امدادرسانی در منطقه و مشارکت مدنی آن‌ها در زمان وقوع بحران از عوامل زمینه‌ساز آسیب‌پذیری اجتماعی در سطح مناطق شهر ساری می‌باشد. بر اساس مؤلفه‌ نهادی، نحوه مدیریت واکنش به سوانح توسط دستگاه‌های اجرایی، سطح کم مشارکت مردم ، رضایت کم شهروندان از وضعیت عملکردی نهادها در کاهش آثار ناشی از بحران، پای بندی کم سازمان‌ها به دستورالعمل‌های قانونی در جهت پیشگیری از بحران و عدم وجود مشوق‌های مالی یا فنی برای مشارکت با شهرداری در مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن از طریق متغیرهای بستر نهادی و عملکرد نهادی در افزایش آسیب‌پذیری شهر ساری از بعد نهادی تأثیر بسزایی دارد. از بعد اقتصادی، توانایی کم احیاء دوباره فعالیت‌های اقتصادی و توانایی کم جبران خسارت مربوط به عدم‌حمایت مالی مدیریت شهری از طریق اعطای تسهیلات و میزان پس‌انداز کم شهروندان برای مواقع بحرانی و ضروری از عوامل افزایش آسیب‌پذیری اقتصادی در شهر ساری می باشد.

بر اساس مؤلفه‌ کالبدی و زیرساختی، میزان توانایی کم برای تعمیر ساختمان‌های فرسوده، میزان کم ذخیره مسکن و عمر آن، دسترسی نسبتاً کم مناطق به فضای باز، سبز و آموزشی-فرهنگی، مراکز درمانی و امدادرسان و استحکام نسبتاً کم مناطق در برابر حوادث طبیعی در قالب متغیرهای دسترسی و مقاومت ابنیه منجر به کاهش تاب‌آوری در مناطق مختلف شهر ساری شده است. براساس آزمون همبستگی پیرسون میزان ارتباط و تأثیرگذاری 12 مؤلفه از 15 مؤلفه‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی- زیرساختی مؤثر بر تاب‌آوری شهر ساری در سطح معناداری 01/0 دارای رابطه مثبت بوده و تنها در مؤلفه‌های سلامت اجتماعی و سرمایه اجتماعی، روابط نهادی و دسترسی نوع رابطه غیرمعنی‌دار بوده است. از میان مؤلفه‌ها موردبررسی بیشترین اثرگذاری مربوط به مؤلفه توانایی برگشت به شرایط قبلی (بعد اقتصادی) و کمترین میزان اثرگذاری مربوط به مؤلفه تعلق مکانی (بعد اجتماعی) بوده است. با توجه به مدل رگرسیونی،24.6 درصد از واریانس تاب‌آوری شهری از طریق تغییرات مؤلفه‌های اجتماعی،12.9 درصد از طریق تغییرات مؤلفه‌های نهادی، 42.4 درصد از طریق تغییرات مؤلفه‌های اقتصادی و 25.8 درصد از طریق تغییرات مؤلفه‌های کالبدی و زیرساختی قابل تبیین است. براساس نتایج آزمون‌های تی نمونه‌ای ، ضریب همبستگی و مدل رگرسیون ، آسیب‌پذیری شهر ساری از بعد نهادی بیشتر بوده و از بعد اجتماعی دارای وضعیت مطلوب‌تری می‌باشند. با توجه به مطالعات رفیعیان و همکاران (1389) تاب‌آوری نهادی به‌عنوان ظرفیت جوامع برای کاهش ریسک و ایجاد پیوندهای سازمانی در جامعه تعریف می‌شود ، به گونه ای که شامل ویژگی های مربوط به کاهش ریسک، برنامه ریزی و تجربه بلایای قبلی است. در این بعد ویژگی های فیزیکی سازمان ها شامل تعداد نهادهای محلی، دسترسی به اطلاعات، نیروهای و افراد آموزش دیده و داوطلب، رعایت دستورالعمل های مدیریت بحران، به هنگام بودن قوانین و مقررات، قوانین و مقررات بازدارنده و تشویق کننده به ویژه در موضوع ساخت و ساز مسکن، تعامل نهادهای محلی با مردم و نهادهای دولتی، رضایت از عملکرد نهادها، پاسخگویی نهادها و نحوه مدیریت با پاسخگویی به حوادث مانند ساختار سازمانی ارزیابی می شود.

طبق مطالعه حاضر می‌توان نتیجه گرفت که نظرسنجی از شهروندان در برنامه‌های عمرانی نقش مهمی در تقویت مشارکت عمومی دارد. متعاقباً، مدیریت از طریق جوامع محلی همواره مؤثرتر از مدیریت از طریق سازمان های دولتی است، زیرا در صورت آگاهی و دانش لازم، جوامع محلی نسبت به سازمان های دولتی و افراد بیرونی بیشتر از نیازها و خواسته های ساکنان آگاهی دارند. در نگاهی جامع و سیستماتیک تمامی مؤلفه‌های تاب‌آوری به‌نوعی به هم وابسته و ضعف هر یک از این مؤلفه‌ها می‌تواند بر روند کلی تاب‌آوری اثرگذار باشد. تا زمانی که زیرساخت‌های لازم و مؤلفه‌های اقتصادی و نهادی در شهر ساری تقویت نشود نمی‌توان انتظار افزایش تاب‌آوری شهری را بالأخص در حوزه‌های چون کالبدی و زیرساختی داشت. طبق بررسی‌های به‌عمل‌آمده و شناخت نقاط ضعف و موانع افزایش تاب‌آوری شهری شهر ساری براساس نظرسنجی از شهروندان و نتایج آزمون های آماری، چنانچه اقدامات زیر در زمینه بهبود مؤلفه‌های تاب‌آوری در مناطق چهارگانه شهر ساری صورت پذیرد زمینه‌ساز کاهش آسیب‌پذیری این‌گونه مناطق و ارتقای پایداری و تاب‌آوری شهری فراهم می‌گردد:

اولویت اول: بعد نهادی (عملکرد نهادی- بستر نهادی)

·       تلاش برای هوشمند سازی شهر و مدیریت یکپارچه شهری برای مواجهه با خطرات سوانح طبیعی

·       تقویت تعامل و همکاری و ترويج هماهنگي ميان دستگاه‌های اجرایی براي كاهش خطرپذيري.

·       وجود مشوق‌های مالی یا فنی برای مشارکت با شهرداری در مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

·       مشارکت دادن مردم در اقدامات آمادگی و ایمن‌سازی در مقابل سوانح.

·       نظرخواهی از مردم در طرح‌های تاب‌آوری و به‌ویژه نحوه اجرای این طرح‌ها.

اولویت دوم: بعد اقتصادی (توانایی جبران خسارت- توانایی برگشت به شرایط قبلی)

·       گسترش حوزه پوشش بیمه‌های حوادث

·       میزان دسترسی به وام و تسهیلات بخصوص برای زمان بحرانی و نیاز شدید

·       جهت‌دهی و ساماندهی سرمایه خرد شهروندان (سرمایه­گذاری در تعاونی مسکن، زمین، تعاونی تولیدی و سپرده‌های بانکی)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

·       بشارتی، رضا،تیموری، ایرج و محمودزاده، حسن (1401) بررسی تطبیقی عوامل تبیین‌کننده‌ی تاب‌آوری در بافت‌های جدید و قدیم شهری (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز). جغرافیا و توسعه فضای شهری. (DOI): 10.22067/JGUSD.2022.74678.1161

·       پرتوی، پروین، بهزادفر، مصطفی و زهرا شیرانی (1395)، طراحی شهری و تاب­آوری اجتماعی بررسی موردی: محله جلفا اصفهان، مجله نامه معماری و شهرسازی، دوره 9، شماره 17، صص 117-99.

·       داداش­پور، هاشم و زینب عادلی (1394)، سنجش ظرفیت­های تاب­آوری در مجموعه­ی شهری قزوین، دو فصلنامه مدیریت بحران، دوره 4، شماره 2 (پیاپی 8)، صص 84-73.

·       رفیعیان، مجتبی و عاطفه پارسائیان (1394)، سنجش الگوی فضایی ادراک خطر به تفکیک محله­ها در شهر یزد، دو فصلنامه مدیریت بحران، دوره 4، شماره 2 (پیاپی 8)، صص 46-37.

·       زنگنه­شهرکی، سعید، زیاری، کرامت­الله و محمد پوراکرمی (1396)، ارزيابي و تحليل ميزان تاب­آوري كالبدي منطقه 12 شهر تهران در برابر زلزله با استفاده از مدل FANP و ويكور، فصلنامه جغرافیا (انجمن جغرافیای ایران) ، سال 15، شماره 52، صص 101-81.

·       سرایی، محمدحسین و سمیه منافی (1395)، مديريت يکپارچه بحران با تأکيد بر ايمني شريان­هاي حياتي در شهر تهران، فصلنامه دانش پیشگیری و مديريت بحران، دوره 6، شماره 2، صص 132-120.

·       ساسان پور، فرزانه آهنگری نوید حاجی ،نژاد صادق(1396) ارزیابی تاب آوری منطقه ۱۲ کلان شهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. سال چهارم. شماره ٣. ٩٨-٨٥

·       سازمان مدیریت و برنامه­ریزی (1394)، سالنامه آماری استان مازندران ، وزارت کشور.

·       سلمانی، محمد. کاظمی ثانی عطاالله، نسرین. بدری، سید علی. مطوف، شریف (1396)، شناسایی و تحلیل تأثیر متغیرها و شاخص‌های تاب‌آوری: شواهدی از شمال و شمال شرقی تهران، تحلیل فضایی مخاطرات طبیعی، دوره 3، شماره 2.

·       سلمانی مقدم، محمد؛ امیر احمدی ابوالقاسم؛ فرزانه، کاویان (1393) کاربرد برنامه‌ریزی کاربری اراضی در افزایش تاب‌آوری در برابر زمین‌لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS (مطالعه موردی: شهر سبزوار)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال پنجم، شماره 17، ص 17-34.

·       عسگری زاده، محمد؛ محمدنیاقرائی، سهراب؛ ظهور، مجتبی (1389) برنامه‌ریزی مدیریت بلایا و مخاطرات محیطی در راستای توسعه پایدار، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافیدانان جهان اسلام.ICIWG 2010. ایران، زاهدان، فروردین، 1-16.

·       فردوسی، سجاد و پری شکری­فیروزجاه (1393)، بررسی میزان تاب­آوری شبکه معابر شهری، فصلنامه پدافند غیرعامل، سال 5، شماره 3، پیاپی 19، صص 62-51.

·       قدرتی امیری، غلامرضا و رضویان امرئی، علی و حیدری، ایمان(1385) ،تحلیل خطر لرزه ای برای مناطق مختلف شهر ساری،هفتمین کنگره بین المللی مهندسی عمران،تهران.

·       مبارکی، امید، لاله­پور، منیژه و زهرا افضلی­گروه (1396)، ارزيابي و تحليل ابعاد و مؤلفه­هاي تاب­آوري شهر كرمان، مجله جغرافیا و توسعه، دوره 15، شماره 47، صص 104-89.

·       محمودزاده، حسن،  باکویی، مائده(1397) پهنه بندی سیلاب با استفاده از تحلیل فازی (مطالعه موردی: شهر ساری)، مخاطرات محیط طبیعی ، دوره7، شماره 18 ،51-68.

·       مدیری،مهدی، اسکندری، محمد و حسن زاده، سمیرا (1399) تخمین خسارت ناشی از زلزله با استفاده از مدل RADIUS در محیط GIS (مطالعه موردی: استان مازندران، شهر ساری).جغرافیا و مخاطرات محیطی،دوره9 ، شماره3 ،39-56 .

·       مرکز آمار ایران ، (1335-1395)، سرشماری نفوس و مسکن.

·       مهندسان مشاور ابردشت (1385) طرح تفضیلی ویژه بافت کهن ساری، سازمان عمران و بهسازی شهری.

·       مهندسین مشاور مازند طرح (1394) طرح جامع شهر ساری، اداره کل راه و شهرسازی استان مازندران.

·       Ainuddin, Syed, Routray, Jayant. Kumar (2012), Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol 2, PP 25–36.

·       Brown Katrina, (2016), Resilience, Development and Global Change,Routledge, Taylor&francis group London&new york

·       Beatley, T. & Newman, P. (2013). Biophilic cities are sustainable, resilient cities. Sustainability, 5, 3328-3345.

·       Harody, J. Ruete, R. (2013), Incorporating Climate Change Adaptation into Planning for a Livable City in Rosario; Argentina. Environment and Urbanization, Vol. 25, No. 2, 339- 360.

·       Korkmaz, C. & Balaban, O. (2020) Sustainability of Urban Regeneration in Turkey: Assessing the Performance of the North Ankara, Urban Regeneration Project, Habitat International, Vol. 95, pp.90-123.

·       Mitchell, T. & Harris, K. (2012). Resilience: A Risk Management Approach. ODI Background Note

·       Naim,K, Yue,G, Yago,M & Zoe,W (2021)Urban resilience for building a sustainable and safe environment, Urban Governance,Volume 1, Issue 1, November 2021, Pages 10-16

·       Rui,B,Chenyang,W,Luyao,K,Xiaojing,G & Hui,Z (2022)Rethinking the urban resilience: Extension and connotation, Journal of Safety Science and Resilience ,Volume 3, Issue 4, December 2022, Pages 398-403

·       Szewrański, S. & Świąder, M. & Kazak, J. K. & Tokarczyk‐Dorociak, K. & Van Hoof, J. (2018) Socio‐environmental vulnerability mapping for environmental and flood resilience assessment: the case of ageing and poverty in the City of Wrocław, Poland, Integrated environmental assessment and management, Vol. 14, No.5, pp. 592-597.

·       Szewrański, S. & Świąder, M. & Kazak, J. K. & Tokarczyk‐Dorociak, K. & Van Hoof, J. (2018) Socio‐environmental vulnerability mapping for environmental and flood resilience assessment: the case of ageing and poverty in the City of Wrocław, Poland, Integrated environmental assessment and management, Vol. 14, No.5, pp. 592-597

 

 

 

[1]  Naim Kapucu et al

[2]  RuidongZhao et al

[3]  - variance inflation factor

[4]  - tolerance        


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]