فرار مالیاتی در پایه مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی در ایران ) برآوردهای سالانه 1392-1352(
محورهای موضوعی : اقتصاد مالیرضا امیدی پور 1 , جمشید پژویان 2
1 - پژوهشگر سازمان امور مالیاتی کشور و دکتری اقتصاد دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران، ایران
2 - استاد و عضو هیأت علمی گروه اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران،
کلید واژه: H26, O17, واژه‌های کلیدی: فرار مالیاتی, پایه مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی, تابع تقاضای پولی تانزی, الگوی تصحیح خطای‌برداری (VEC), ایران. طبقه بندی JEL : C32, H30,
چکیده مقاله :
کشور ایران در سال های اخیر به منظور اجرای صحیح اقتصاد مقاومتی و جایگزینی درآمدهای مالیاتی با درآمدهای نفتی درپی کشف منابع بیشتر درآمدی است. از طرفی این کشور نیز همانند اغلب اقتصادهای جهان با مشکل فرار مالیاتی مواجه است. در چنین شرایطی با توجه به خلاء مطالعاتی از حیث سنجش و اندازه‌گیری کمّی حجم فرار مالیاتی به ویژه در پایه مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، مطالعه حاضر با هدف برآورد حجم فرار مالیاتی در پایه مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی در ایران با استفاده از رهیافت تابع تقاضای پولی تانزی و الگوی تصحیح خطای برداری (VEC) برای داده های سالانه 1352 تا 1392 انجام گرفته است. در این مدل نسبت پول نقد در گردش به حجم نقدینگی به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای بار مالیاتی اشخاص حقوقی، نسبت حقوق و دستمزد به درآمد ملی، درآمد سرانه ملی حقیقی، نرخ بهره حقیقی و درآمدهای نفتی حقیقی به عنوان متغیرهای توضیحی برای بررسی انتخاب شدهاند. بر اساس یافته های تحقیق، سه متغیر بار مالیاتی اشخاص حقوقی، نسبت حقوق و دستمزد به درآمدملی و درآمدهای نفتی حقیقی بر نسبت پول نقد در گردش به حجم نقدینگی در بلندمدت اثر مثبت و متغیرهای درآمد سرانه ملی حقیقی و نرخ بهره حقیقی در بلندمدت بر این نسبت اثر منفی دارند. همچنین، نتایج تحقیق نشان می دهد که حجم فرار مالیاتی برآوردی در پایه مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی طی دوره مورد بررسی روندی صعودی دارد. In order to correctly implement the resistance economy in the recent years and to substitute the tax revenues with the oil revenues, Iran has made efforts to discover more income sources in this regards. On the other hand, like most other economies, the country has been encountering tax evasion. Under such circumstances and due to the existing research gap on the topic, the present study is carried out with the aim to estimate the level of tax evasion in the Iranian corporate taxation using the Tanzi's currency demand approach and vector error correction model (VECM) for 1973-2013 time series data. In this model, the dependent variable is assumed "the ratio of currency holdings (C) to money (denoted as M2)" and the independent variables are as follows: "the ratio of wages and salaries to national income (WSNI) ", "the real per capita national income (YNR) ", "the real rate of interest paid on time deposits (RL) ", "the corporate tax burden (CITGDP) " and "the real oil revenues (OILRR)". Based on the research results, three variables of Corporate Tax Burden, WSNI and OILRR have positive effects on the ratio of C to M2 and the variables of RL and YNR have negative effects on this ratio in the long-run. Moreover, the research results show that the estimated tax evasion levels have an ascending trend during the period of the study. Keywords: Tax Evasion, Corporate Taxation, Tanzi's currency demand approach, VECM, Iran Classification JEL: C32, H30, H26, O17
1) آذرمند، حمید(1386)، "ارزیابی اقتصاد پنهان در ایران". فصلنامة حساب های اقتصادی ایران، سال دوم، شمارة 3، شهریور 1386.
2) امین خاکی، علیرضا (1390)، " برآورد فرار مالیاتی و عوامل تعیین کننده آن در اقتصاد ایران "، رسالۀ دکتری اقتصاد، دانشکدۀ علوم اقتصاد و اداری دانشگاه مازندران.
3) امیدی پور، رضا (1394)، "برآورد فرار مالیاتی و بررسی عوامل مؤثر بر آن در کوتاهمدت و بلندمدت: مطالعه موردی ایران"، رسالۀ دکتری اقتصاد، دانشکدۀ مدیریت و اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.
4) باقری گرمارودی، احمدرضا (1377)، "اقتصاد زیرزمینی؛ تخمین و آثار آن بر کسری بودجه و سرمایه گذاری بخش خصوصی طی سال های 1374-1350"، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم اقتصادی و سیاسی دانشگاه شهید بهشتی.
5) بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بانک اطلاعات سری زمانی.
6) بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، مجموعه گزارشهای حسابهای ملی ایران، سنوات مختلف.
7) بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، نماگرهای اقتصادی و خلاصه تحولات اقتصادی، سنوات مختلف.
8) توماس، جی جی و دیگران، (1376)، "اقتصاد غیررسمی"، ترجمه و تلخیص: منوچهر نوربخش و کامران سپهری، مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی، تهران.
9) حسن پور صباغی، مریم ( 1378)، "برآورد فرار مالیاتی در ایران و اهمیت آن در ساختار مالیاتی کشور"، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران.
10) خان جان، علیرضا (1384)، "نقش نهادهای غیررسمی در فرار مالیاتی(مطالعه موردی شهرستان مشهد)"، وزارت امور اقتصادی و دارایی، پژوهشکدۀ امور اقتصادی، طرح مطالعاتی، کد 299.
11) خلعت بری، فیروزه(1369)، "اقتصاد زیرزمینی"، مجله رونق، سال اول، شماره 1.
12) سازمان تأمین اجتماعی، معاونت اقتصادی و برنامهریزی، دفتر آمار و محاسبات اقتصادی و اجتماعی، سالنامه آماری سنوات مختلف.
13) سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور، فصل اول ماده واحده و جداول کلان منابع و مصارف بودجه از قانون بودجه سنوات مختلف.
14) سوزان اِم لیونز(1390)، "فرهنگ توصیفی اصطلاحات بینالمللی مالیاتی: انگلیسی به فارسی و فارسی به انگلیسی همراه با شرح اصطلاحات و حواشی و تعلیقات"، ترجمه و تألیف محمد توکل. انتشارات دانشکده علوم اقتصادی،چاپ دوم، تهران.
15) عبدالله میلانی، مهنوش، و نرگس اکبر پور روشن (1391)، "فرار مالیاتی ناشی از اقتصاد غیررسمی در ایران"، پژوهشنامه مالیات، سال 20، شماره 13 (پیاپی 61)، بهار.
16) عرب مازار یزدی، علی (1380)، "اقتصاد سیاه در ایران:یک رویکرد کلان اقتصادی"، رسالۀ دکتری اقتصاد، دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی.
17) محمدی، افشین(1377)، "برآورد آثار اقتصادی فرار مالیات در ایران"، پایان نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ علوم اقتصادی و سیاسی دانشگاه شهید بهشتی.
18) مرکز آمار ایران، دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سنوات مختلف.
19) Allingham, M., and Sandmo, A. (1972), "Income Tax Evasion: A Theoretical Analysis", Journal of Public Economics, No. 1(3-4), PP. 323-338.
20) Alm, J. (1998), "Tax compliance and Administration"; Department of Economics, University of Colorado at Boulder, Colorado, Working Paper No. 98-12, March.
21) Alm, J., and J. Martinez – Vazquez, (2001), "Institutions, paradigms, and tax evasion in developing and transition countries", paper prepared for Public Finance in Developing and Transition Countries: A Conference in Honor of Richard Bird, Andrew Young School of Policy Studies, Georgia State University (Augus).
22) Alm, J. (2012), "Measuring, explaining, and controlling tax evasion: lessons from theory, experiments, and field studies", Int Tax Public Finance, 19, pp: 54–77.
23) Andreoni, J., Erard, B., and Feinstein, J. (1998), "Tax compliance", Journal of Economic Literature, 36, pp. 818 – 860.
24) Ariyo, A., and Bekoe, W. (2011), "Currency Demand, the Underground Economy and Tax Evasion: The Case of Nigeria", Journal of Monetary and Economic Integration, Vol. 11, No.2. P130-157.
25) Basile, R., Chiarini, B., and Marzano, E. (2011), "Can we Rely upon Fiscal Policy Estimates in Countries with Unreported Production of 15 Per Cent (or more) of GDP? ", CESIFO WORKING PAPER, NO. 3521.
26) Becker, G. S. (1968), "Crime and punishment: An economic approach", Journal of Political Economy, 76, pp.169 – 217.
27) Bhattacharya, D. K. (1990), "An Econometric Method of Estimating the 'Hidden Economy', United Kingdom (1960 - 1984): Estimating and Tests", The Economic Journal, Vol. 100, No. 402, September.
28) Cagan, P. (1958), "The Demand for Currency Relative to Total Money Supply", National Bureau of Economic Research, Occasional Paper 62 (New York).
29) Chiarini, B., Marzano, E., and Schneider, F. (2013)."Tax Rates and Tax Evasion: An Empirical Analysis of the Long-Run aspects in Italy", European Journal of Law and Economics, 35, pp: 273–293.
30) Cowell, F. A. (1990), "Cheating the government: the economics of evasion", Cambridge: The MIT Press.
31) Embaye, A., and Yu W. C. (2010), "Tax Evasion and Currency Ratio: Panel Evidence from Developing Countries", College of Business, USA, July 30.
32) Enders, W. (2004), "Applied Econometrics Time Series", 2nd edition, John Wiley& Sons, Inc.
33) EViews 8 User's Guide, Different Pages.
34) Faal, E. (2003), "Currency Demand, the Underground Economy, and Tax Evasion: The Case of Guyana", IMF Working Paper, Western Hemisphere Department, January.
35) Feige, E. L. (1979), "How Big is the Irregular Economy?", Challenge , Vol. 22, (Nov. –Dec.), pp. 5-13.
36) Feige, E. L. (1997), "Underground Activity and Institutional Change: Productive, Protective, and Predatory Behavior in Transition Economies", in Nelson, Tilley and Walker (eds) Transforming Post-Communist Political Economies, National Academy Press, Washington D.C. 19-34, available at: http://econwpa.repec.org/eps/dev/papers/0305/0305001.pdf .
37) Franzoni, L. A. (1998), "Tax Evasion and Tax compliance", Encyclopedia of Law and Economics.
38) Gërxhani, K. (2002a), "The Informal Sector in Transition: Tax Evasion in an Institutional Vaccum", Ph.D. thesis, (Amsterdam: University of Amsterdam, 2002a).
39) Gërxhani, K. (2002b), "Tax evasion in Albania: An institutional vacuum? ", working paper. Institute for Advanced Studies (AIAS), (University of Amsterdam, Feb. 2002b).
40) Grossman, G. (1977), "The Second Economy of the USSR", Problems of Communism, 26(5), 25-40.
41) Grossman, G. (1992), "Sub-Rosa Privatization and Marketization in the USSR", reprinted in Kennett, David and Lieberman, Marc ed. The Road to Capitalism: Economic Transformation in Eastern Europe and the Former Soviet Union. The Dryden Press Harcouurt Brace Javanovich, Inc.
42) Guttman, P. M. (1977), "Subterranean Economy", Financial Analysts Journal, Vol. 33, No. 6 (Nov. - Dec.), pp. 26-27, 34.
43) Ivanov, V. and Kilian, L. (2005), "A Practitioner’s Guide to Lag Order Selection for VAR Impulse Response Analysis", Studies in Nonlinear Dynamics & Econometrics, Vol 9. Issue1. Article2.
44) Kemal, M. Ali. (2007), "Fresh Assessment of the Underground Economy and Tax Evasion in Pakistan: Causes, Consequences, and Linkages with the Formal Economy", MPRA Paper 2226, University Library of Munich, Germany.
45) Lütkepohl, H. (1991), "Asymptotic Distributions of Impulse Response Functions and Forecast Error Variance Decompositions of Vector Autoregressive Models", Review of Economics and Statistics, Vol72, pp: 116-125.
46) Nerré, B., (2001a), "The emergence of a tax culture in Russia", paper presented at The 57th Congress of the International Institute of Public Finance: The Role of Political Economy in the Theory and Practice of Public Finance. Linz, Austria (August 27-30, 2001a).
47) Nerré, B., (2001b), "The role of tax culture in the Russian transformation process", in Stierle, M. H. and Birringer, T. (eds.), Economics of Transition: Theory, Experiences and EU Enlargement. INFER Annual Conference 2001 (2001b), INFER Research Edition, Vol. 6, Berlin: VWF, pp.111-128.
48) Nerré, B., (2001c), "The concept of tax culture", in National Tax Association Proceedings Ninethy – Forth Annual Conference 2001 (2001c), Baltimore, Maryland. Edited by Sally Wallace. NTA, Washington DC, pp. 288-295.
49) Nerré, B. (2004), "Modeling tax culture", paper prepared for the European Public Choice Society Annual Meeting 2004. Berlin, Germany (April 15-18).
50) North, D. (1990), "Institutions, Institutional Change and Economic Performance". Cambridge, England: Cambridge University Press.
51) North, D. (1994), "Economic Performance through Time", the American Economic Review, 84(3), 359-68, available at: http://www.ppge.ufrgs.br/giacomo/arquivos/diremp/north-1994.pdf.
52) Orviská, M., Čaplánová, A., Medved, J., and Hudson, J. (2006), "A Cross Section Approach to Measuring the Shadow Economy", Journal of Policy Modeling, 28(7), 713-724.
53) Perotti, R. (2004), "Estimating the effects of fiscal policy in OECD countries.Proceedings", Federal Reserve Bank of San Francisco.
54) Phillips, P.C. and Ploberger, W. (1994), "Posterior odd Testing for a Unit root with data-based Model Selection", Econometric Theory, Vol 10. pp: 774-808.
55) Richupan, Somchai (1984), "Measuring Tax Evasion", Finance and Development, 21(4), pp: 38-40.
56) Sandmo, A. (2005), "The theory of tax evasion: a retrospective view", National Tax Journal, 58(4), pp. 643–663.
57) Schneider, F. (1986), "Estimating the Size of the Danish Shadow Economy Using the Currency Demand Approach: An Attempt", Scandinavian Journal of Economics 88/4, 643-668.
58) Schneider, F., and Enste, D. (2000), "Shadow Economies: Sizes, Causes and Consequences", Journal of Economic Literature, Vol. 38. No. 1.
59) Schneider, F. (2006), "Shadow Economies of 145 Countries around the World! What Do We Know? ", erscheint in: B.-A. Wickström (ed.), Schattenwirtschaft, Schriften des Vereins für Socialpolitik, Duncker&Humblot, Berlin.
60) Slemrod, J., and Yitzhaki, S. (2002), "Tax avoidance, evasion, and administration". In A. J. Auerbach and M. Feldstein (Eds.), Handbook of public economics (pp. 1423–1470). Amsterdam: Elsevier.
61) Tanzi, V. (1980), "The Underground Economy in the United States: Estimates and Implications", Paper presented at the 1980 Meeting of American Economic Association held in Denver, Colorado, September 5-7 and so at Rome. Banca Nazionale Del Lavoro, Quarterly Review, (December), No.135 (4), pp. 427-453.
62) Tanzi, V. (ed.) (1982), "The Underground Economy in the United States and abroad. Lexington": Lexington Books, Massachusetts, 340 pages.
63) Tanzi, V. (1983), "The Underground Economy in the United States: Annual Estimates, 1930-80'' , Palgrave Macmillan Journals, Staff Papers , International Monetary Fund, Vol. 30, No. 2 , Jun., pp. 283-305.
64) Thomas, J.J. (1992), "Informal Economic Activity", LSE Handbooks in Economics, Brighton: Harvester Wheatsheaf.
65) Thomas, J. J. (1999), "QUANTIFYING THE BLACK ECONOMY: 'MEASUREMENT WITHOUT THEORY' YET AGAIN? ", The Economic Journal, 109 (June), F381-F389.
66) Torgler, B. (2003), "Tax morale in Latin America", Third International Research Conference: Responsive Regulation (International Perspective on Taxation.) University of Basel
یادداشت‌ها
Richupan,Somchai (1984). "Measuring Tax Evasion", Finance and Development, 21(4), pp: 38-40
Alm, J.(2012). "Measuring, explaining, and controlling tax evasion: lessons from theory, experiments, and field studies", Int Tax Public Finance, 19, 54–77.
46 .National accounts method
47. Sampling method
48. Budget survey method
49. Direct tax payer survey
50. Tax Capacity
51. Laplace transforms approach
52. Fuzzy Logic method
53. Physical input Approach
54. Labor Market Approach
55. Bhattacharya, D. K. (1990)
56. Thomas, J. J. (1999)
57. Currency Demand Function
58. Multiple Indicators, Multiple Causes (MIMIC)
59. بهعنوان مثال میتوان به مطالعات فال(2003)، ارویسکا و دیگران(2004)، کمال (2007)، امبای و یو(2010)، آریو و بکواِ (2011) اشاره نمود.
60. Cagan, P. (1958)
61. Guttman, P. M., (1977)
62. Feige, E. L. (1979)
63. Tanzi, V. (1980)
64. Tanzi, V. (1983)
65. لازم به ذکر است، به دلیل اینکه در سالهای پس از انقلاب مباحث پولشویی مطرح نبوده است اشخاص گاهی از طریق حسابهای جاری نیز مبادلات خود را انجام میدادهاند و یا در سالهای اخیر، بهدلیل رکود بازار اشخاص حتی از طریق مبادله پایاپای مانند معاوضه اتومبیل و ملک با کالاهای دیگر مبادلات خود را انجام میدهند، اما بهدلیل محدود بودن موارد یاد شده و فقدان اطلاعات و آمار مستند در این خصوص، از بهکارگیری موارد نامبرده در انجام مبادلات صرفنظر نمودهایم. لذا در این مقاله بر مبنای ایده تانزی فرض بر استفاده از وجه نقد در مبادلات بخش غیررسمی است.
66. در این مطالعه نرخ مؤثر مالیاتی، نسبت بار مالیاتی اشخاص حقوقی به تولید ناخالص داخلی است.
67. Vector Autoregressions
68. ذکر این نکته لازم است که با اعمال نرخ مؤثر مالیاتی که در این مطالعه همان نسبت درآمدهای مالیاتی از منبع اشخاص حقوقی به تولید ناخالص داخلی(بار مالیاتی اشخاص حقوقی یا نرخ متوسط مالیاتی در این پایه) است، بهنوعی مسأله نرخهای مالیاتی، ضرایب مالیاتی و معافیتهای مالیاتی در آن بهصورت ضمنی لحاظ و منظور شده است. مطالعات تانزی(1980، 1983) و فال(2003) نیز از چنین پروکسی بهعنوان متغیر مالیاتی در برآورد فرار مالیاتی استفاده نمودهاند.
69. لازم به ذکر است، با وجود اینکه متغیر نرخ ارز به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر تقاضای پول در کشور ایران بهنظر میرسد، اما به دلیل نوسان این متغیر در سالهای پس از انقلاب، تأثیر آن بر نسبت پول نقد در گردش به حجم نقدینگی در مدلهای بررسی شده معنیدار بهدست نیامد، لذا در مدل رگرسیونی نهایی تنها تأثیر متغیرهای برگرفته از الگوی تقاضای پول تانزی بر نسبت پول نقد در گردش به حجم نقدینگی در کنار متغیر درآمدهای نفتی حقیقی مورد بررسی قرار گرفته است.
70. برای مشاهده جزئیات بیشتر این بحث، به مقالات تانزی (1980 و 1983) مراجعه شود.
71. http://www.cbi.ir/
72. http://www.amar.org.ir/
73. Time Series
74. Unit root test
75. در مورد متغیر نرخ بهره حقیقی، به منظور پرهیز از مشکل خود همبستگی جملات خطای رگرسیون، از روش ارائه شده توسط Phillips-Perron برای آزمون پایایی این متغیر استفاده شده است.
76. Lütkepohl, H. (1991)
77. Phillips, P.C. and Ploberger, W. (1994)
78. Ivanov, V. and Kilian, L. (2005)
79. Schwarz criterion
80. Johansen Cointegration Test.
81. Enders, W. (2004)
82. در ارتباط با دلایل مثبت و منفی شدن ضرایب مدل و انطباق آن با علائم مورد انتظار برگرفته از نظریه تانزی، به دلایل نظری عنوان شده در خصوص روابط میان متغیرهای مستقل مورد بررسی با متغیر وابسته، در بخش معرفی مدل و متغیرهای تحقیق مراجعه شود.
83. برای مشاهده جزئیات بیشتر این بحث، به بخش 4-1 مقاله (روش تقاضا برای پول) مراجعه شود.
84. Illegal Money
85. Legal Money
86. Velocity of Money
87. Underground Economy
88. در این مطالعه نرخ مؤثر مالیاتی، نسبت بار مالیاتی اشخاص حقوقی به تولید ناخالص داخلی است.
89. برای مشاهده جزئیات بیشتر این بحث، به مطالعات ذیل مراجعه نمایید:
Feige (1997), Grossman (1977, 1992) and North (1990, 1994).