ترجیحات مسکن زنان در مجتمع های مسکونی بلندمرتبه
محورهای موضوعی : معماری
سارا عنبری
1
,
عباس یزدانفر
2
*
,
سید هادی قدوسی فر
3
,
آزاده شاهچراغی
4
1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - دانشیار معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران
3 - استادیار گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران.
4 - گروه معماری، دانشکده معماری ، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات ، تهران ، ایران
کلید واژه: سبک زندگی زنان, ترجیحات مسکن, مجتمع های مسکونی محصور, رفتار مسکن,
چکیده مقاله :
سبک زندگی به‌عنوان مجموعه‌ای از فعالیتها و الگوهای رفتاری، نقشی کلیدی در شکل‌گیری نیازها و ترجیحات افراد در محیط‌های مسکونی ایفا میکند. مطالعه این مفهوم میتواند به طراحی و برنامهریزی فضایی محیط‌های مسکونی کمک کرده و زندگی ساکنان را با نیازهای واقعی آنها همسو کند. ازآنجاکه زنان نیمی از جمعیت جامعه را تشکیل می‌دهają و نقش قابل‌توجهی در مدیریت خانه و خانواده دارند، شناخت سبک زندگی آنان از اهمیت بسیاری برخوردار است. این موضوع میتواند بینش‌هایی درباره تأثیر محیط مسکونی بر سلامت جسمی و روانی زنان ارائه دهد و همچنین به طراحی فضاهایی منجر شود که نیازهای متفاوت آنها را بهتر برآورده کند. بااین‌حال، سبک زندگی زنان و ارتباط آن با طراحی مسکن، در مطالعات گذشته کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. هدف این پژوهش، بررسی سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه محصور در شهر تهران بوده است که با تحلیل فعالیتهای روزمره، الگوهای سبک زندگی آنها را مشخص کرده و ترجیحات مسکونی مرتبط با هر سبک را دستهبندی کرده است.
استفاده از روش خود مردم‌نگاری و تحلیل کیفی داده‌ها از طریق کدگذاری و استخراج مضامین اصلی، ابزارهای اصلی این پژوهش برای درک عمیق‌تر از این موضوع بوده است. در این راستا، روایتهای زندگی ۳۵ زن ساکن در مجتمعهای شاخص منطقه ۲ تهران، که به صورت هدفمند انتخاب شده بودند، جمع‌آوری و سپس از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته تکمیل گردید. تحلیل داده‌ها با استفاده از روش تحلیل تماتیک براون و کلارک انجام شد که منجر به شناسایی الگوهای مشخصی از نیازها و اولویت‌ها گردید. جمعبندی ترجیحات زنان ساکن در مجتمعهای مسکونی محصور وجود چند دستهبندی کلی را نشان میدهد که بر اساس سبک زندگی و اولویتهای متفاوت آنان شکل‌گرفته‌اند. این دسته‌بندی‌ها شامل ترجیحات مرتبط با سبک زندگی پرمشغله (نیاز به فضاهای کارآمد و آرام)، خانواده‌محور (تمایل به فضاهای بزرگ و مشترک خانوادگی)، خلوت‌طلب (اولویت دادن به حریم خصوصی)، اجتماع‌محور (نیاز به فضاهای تعاملی)، همزیستی با حیوانات خانگی (نیاز به فضاهای ایمن برای حیوانات) و طبیعت‌گرا (تمایل به ارتباط با فضای سبز) است.
دامنه متنوعی از سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه ایجاب میکند که طراحی و برنامهریزی در مقیاسهای واحدهای خصوصی، فضای نیمه‌عمومی و عمومی به‌گونه‌ای انجام شود که انعطاف‌پذیری لازم برای پاسخگویی به سبکهای زندگی متنوع را دارا باشد. تنوع در نیازها و اولویتهای ساکنان، بر اهمیت طراحی فضاهایی تأکید میکند که بتوانند بهصورت هم‌زمان جنبههای گوناگون زندگی روزمره را، از فعالیتهای شخصی و حرفه‌ای گرفته تا نیازهای اجتماعی و ارتباط با طبیعت، در سطوح مختلف پاسخگو باشد. نتایج این پژوهش میتواند راهنمای معماران و برنامه‌ریزان شهری برای ایجاد محیط‌های مسکونی با کیفیت‌تر و منطبق با نیازهای واقعی ساکنان، به‌ویژه زنان، باشد.
Lifestyle, as a comprehensive set of activities and behavioral patterns, significantly influences the formation of spatial needs and preferences within residential environments. Investigating this concept can facilitate architectural design and spatial planning in housing developments, ensuring a closer alignment between residents’ lived experiences and their actual requirements. Women, constituting half of society’s population and holding pivotal roles in household management, represent a critical demographic for understanding these dynamics. Analyzing their lifestyle offers valuable insights into how residential architecture impacts women’s physical and psychological well-being. Furthermore, it can inform the design of built environments that address their diverse spatial and functional needs more effectively. Despite its importance, the correlation between women’s lifestyles and housing design has been insufficiently explored in architectural research. This study aims to identify women’s spatial preferences and housing needs within high-rise gated communities in Tehran by analyzing their daily activities and lived experiences.
In this study, a qualitative ethnographic approach and the method of autoethnography were employed. To gain a deeper understanding of women’s lifestyles, life stories and narratives of activities carried out within the residential space were collected. After examining the demographic characteristics of participants, an effort was made to select women with similar household structures, marital status, age, education, and income levels. Ultimately, 35 women were purposefully chosen from prominent high-rise complexes. Participants were instructed to report their daily life experiences in a narrative format resembling storytelling. Following the extraction of daily activity patterns, individual and semi-structured interviews were conducted with the participants. For organizing the qualitative data, a coding technique was applied using thematic analysis and Braun and Clarke’s six-phase framework.
The summary of women’s preferences living in these communities reveals several broad, often overlapping, categories shaped by their diverse lifestyles and priorities. These categories include preferences associated with a busy lifestyle (requiring efficient and quiet spaces for work), family-oriented living (needing large, multifunctional spaces for family activities), solitude-seeking (prioritizing privacy and tranquility), community-centered living (desiring spaces for social interaction), cohabitation with pets (needing safe and dedicated areas for animals), and nature-oriented tendencies (valuing connection with green spaces and natural elements). The diverse range of women’s lifestyles in high-rise gated communities necessitates design and planning at the scale of private units, semi-public spaces, and public areas in such a way that it allows the flexibility needed to accommodate diverse lifestyles. The variety in the needs and priorities of residents highlights the importance of designing spaces that can simultaneously address various aspects of daily life, from personal and professional activities to social needs and connection with nature, across different levels.
بانی مسعود، امیر. (۱۳۹۹). معماری معاصر در ایران از سال ۱۳۰۴ تا کنون. مشهد: کتابکده کسری.
روستایی، شهریور، و فرخی صومعه، مینا، و قربانی، رسول. (۱۴۰۱). تحلیلی بر سبک زندگی مسکونی و الگوی سکونت شهری با تأکید بر رضایت، انتخاب و ترجیح (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز). نشریه علمی جغرافیا و برنامه-ریزی، ۲۶(۸۲)، ۱۱۳-۱۲۴.
زارع شهامتی، مهسا، و صحراگرد منفرد، ندا، و یزدانفر، سید عباس. (۱۴۰۲). شناسایی و اولویت¬بندی راهکارهای مسکن انعطاف¬پذیر منطبق با سبک زندگی (مطالعه موردی: استان تهران). هویت شهر، ۷(۵۳)، ۴۹-۶۲.
عزیزی، محمدمهدی، و ملک محمدنژاد، صارم. (۱۳۸۶). بررسی تطبیقی دو الگوی مجتمع¬های مسکونی (متعارف و بلندمرتبه) مطالعه موردی: مجتمع¬های مسکونی نور (سئول) و اسکان تهران. هنرهای زیبا، ۱۲(۴)، ۲۷-۳۸.
عنبری، سارا، و یزدانفر، سید عباس، و قدوسی فر، سید هادی و شاهچراغی،آزاده . (1403). بررسی ترجیحات زنان در فضای عمومی مجتمع های مسکونی محصور - مطالعه موردی مجتمع مسکونی آتی ساز. توسعه پایدار شهری، 16(5) ۲1-40.
عینیفر، علیرضا. (۱۳۸۴). محدوده مجتمع¬های مسکونی و تداوم کالبدی شهر. مطالعه موردی تهران، (۱۵)، ۲۸-۳۵.
کامل نیا، حامد، و کریمانی، فرهاد. (۱۳۹۷). نیازسنجی فیزیکی - کالبدی کاربران ساختمان¬های بلندمرتبه مسکونی، مورد مطالعاتی: منطقه ۹ شهرداری شهر مشهد. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، ۱۱(۲۵)، ۱۳۷-۱۴۸.
کلانتری، عبدالحسین، و تسلیمی تهرانی، رضا. (۱۳۹۳). تمایزات جامعه¬شناختی و جغرافیایی سبک زندگی در شهر تهران. مطالعات جامعهشناختی، ۲۰(۲)، ۱۷۲-۱۹۳.
مهدوی کنی، محمد سعید. (۱۳۸۷). مفهوم سبک زندگی و گستره آن در علوم اجتماعی. تحقیقات فرهنگی ایران، (۱)، ۱۹۹-۲۳۰.
Ahmad, N., Omar, A., & Ramayah, T. (2010). Consumer lifestyles and online shopping continuance intention. Business Strategy Series, 11(4), 227–243. https://doi.org/10.1108/17515631011065934
Akmal Farraz, M., Barus, L. S., Khoirunurrofik, & Adianto, J. (2021). Analysis of Gen Y lifestyle based on life cycle on housing preferences in Depok City. In ICSDEMS 2019: Proceedings of the International Conference on Sustainable Design, Engineering, Management and Sciences (pp. 109–117). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-15-7322-3_11
Darab, S., Hartman, Y., & Holdsworth, L. (2018). What women want: Single older women and their housing preferences. Housing Studies, 33(4), 525–543. https://doi.org/10.1080/02673037.2017.1362506
de Jong, P. A., van Hattum, P., Rouwendal, J., & Brouwer, A. E. (2018). ‘The older adult’ doesn’t exist: Using values to differentiate older adults in the Dutch housing market. Housing Studies, 33(7), 1014–1037. https://doi.org/10.1080/02673037.2017.1396112
Jansen, S. J. (2012). What is the worth of values in guiding residential preferences and choices? Journal of Housing and the Built Environment, 27(3), 273–300. https://doi.org/10.1007/s10901-011-9252-8
Jansen, S. J., Coolen, H. C., & Goetgeluk, R. W. (Eds.). (2011). The measurement and analysis of housing preference and choice. Springer Science & Business Media. https://doi.org/10.1007/978-90-481-8894-9
Kam, K. J., Lim, A. S. H., Al-Obaidi, K. M., & Lim, T. S. (2018). Evaluating housing needs and preferences of generation Y in Malaysia. Planning Practice & Research, 33(2), 172–185. https://doi.org/10.1080/02697459.2018.1437633
Kim, S. K. (2006). The gated community: Residents’ crime experience and perception of safety behind gates and fences in the urban area [Unpublished doctoral dissertation]. Texas A&M University.
Kwon, H. J., Lee, H. J., & Beamish, J. O. (2016). US boomers’ lifestyle and residential preferences for later life. Journal of Asian Architecture and Building Engineering, 15(2), 255–262. https://doi.org/10.3130/jaabe.15.255
Lufkin, S., Thomas, M., Kaufmann, V., & Rey, E. (2018). Linking spatial characteristics to residential lifestyles. Articulo – Journal of Urban Research, Special issue 8. https://doi.org/10.4000/articulo.3740
Ouwehand, A., & Doff, W. (2011, July). What is the use of lifestyle research in housing? A case study from the Netherlands [Paper presentation]. 23rd Conference of the European Network for Housing Research (ENHR), Toulouse, France.
Veal, A. J. (1993). The concept of lifestyle: A review. Leisure Studies, 12(4), 233–252. https://doi.org/10.1080/02614369300390231
Zarrabi, M., Yazdanfar, S. A., & Hosseini, S. B. (2021a). Systematic review of research trends in lifestyle and housing. International Journal of Architecture and Urban Development, 11(4), 5–16. https://doi.org/10.30495/ijaud.2021.23351
Zarrabi, M., Yazdanfar, S. A., & Hosseini, S. B. (2021b). COVID-19 and healthy home preferences: The case of apartment residents in Tehran. Journal of Building Engineering, 35, 102021. https://doi.org/10.1016/j.jobe.2020.102021
Zarrabi, M., Yazdanfar, S. A., & Hosseini, S. B. (2022). Usage of lifestyle in housing studies: A systematic review paper. Journal of Housing and the Built Environment, 37(2), 575–594. https://doi.org/10.1007/s10901-021-09873-1
طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال سوم، شمارة دوم، تابستان 1404، صص 37-25
|
DOI:
تاریخ دریافت مقاله : 08/11/1403
|
تاریخ پذیرش مقاله : 21/01/1404
|
سارا عنبری1
سید عباس یزدانفر2 (نویسنده مسئول)
سید هادی قدوسی فر3
آزاده شاهچراغی4
چکیده |
سبک زندگی به‌عنوان مجموعه‌ای از فعالیتها و الگوهای رفتاری، نقشی کلیدی در شکل‌گیری نیازها و ترجیحات افراد در محیط‌های مسکونی ایفا میکند. مطالعه این مفهوم میتواند به طراحی و برنامهریزی فضایی محیط‌های مسکونی کمک کرده و زندگی ساکنان را با نیازهای واقعی آنها همسو کند. ازآنجاکه زنان نیمی از جمعیت جامعه را تشکیل میدهند و نقش قابل‌توجهی در مدیریت خانه و خانواده دارند، شناخت سبک زندگی آنان از اهمیت بسیاری برخوردار است. این موضوع میتواند بینش‌هایی درباره تأثیر محیط مسکونی بر سلامت جسمی و روانی زنان ارائه دهد و همچنین به طراحی فضاهایی منجر شود که نیازهای متفاوت آنها را بهتر برآورده کند. بااین‌حال، سبک زندگی زنان و ارتباط آن با طراحی مسکن، در مطالعات گذشته کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. هدف این پژوهش، بررسی سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه محصور بوده است که با تحلیل فعالیتهای روزمره، الگوهای سبک زندگی آنها را مشخص کرده و ترجیحات مسکونی مرتبط با هر سبک را دستهبندی کرده است. استفاده از روش خود مردم‌نگاری و تحلیل کیفی داده‌ها از طریق کدگذاری و استخراج مضامین اصلی، ابزارهای اصلی این پژوهش برای درک عمیق‌تر از این موضوع بوده است .جمعبندی ترجیحات زنان ساکن در مجتمعهای مسکونی محصور وجود چند دستهبندی کلی را نشان میدهد که بر اساس سبک زندگی و اولویتهای متفاوت آنان شکل‌گرفته‌اند. این دسته‌بندی‌ها شامل ترجیحات مرتبط با سبک زندگی پرمشغله، خانواده محور، خلوت طلب، اجتماع‌محور، همزیستی با حیوانات خانگی و طبیعت‌گرا است. دامنه متنوعی از سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه ایجاب میکند که طراحی و برنامهریزی در مقیاسهای واحدهای خصوصی، فضای نیمه عمومی و عمومی به‌گونه‌ای انجام شود که انعطاف‌پذیری لازم برای پاسخگویی به سبکهای زندگی متنوع را دارا باشد. تنوع در نیازها و اولویتهای ساکنان، بر اهمیت طراحی فضاهایی تأکید میکند که بتوانند بهصورت هم‌زمان جنبههای گوناگون زندگی روزمره را، از فعالیتهای شخصی و حرفه‌ای گرفته تا نیازهای اجتماعی و ارتباط با طبیعت، در سطوح مختلف پاسخگو باشد.
کلمات کلیدی: سبک زندگی زنان، ترجیحات مسکن، مجتمعهای مسکونی محصور، رفتار مسکن
۱- مقدمه و بیان مسئله
رشد سریع شهرها در ایران از اوایل قرن چهاردهم، الگوی مسکن را دستخوش تغییرات عمده‌ای کرد و مفاهیمی مانند آپارتمان‌نشینی و مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه به بخشی جدایی‌ناپذیر از ساختار شهری تبدیل شدند (عزیزی و ملک محمدنژاد، ۱۳۸۶: ۲۹)، این روند به‌ویژه از دهه ۱۳۳۰، هم‌زمان با سیاست‌های توسعه‌ای، شدت گرفت و در دهه‌های بعد، با همکاری شرکتهای خارجی و ورود سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی، ساخت این نوع مجتمع‌ها افزایش یافت (بانی مسعود، ۱۳۹۹: ۱۱۹ ؛ عینیفر، ۱۳۸۴: ۳۰). بااین‌حال، توسعه مجموعههای بلندمرتبه اغلب بدون مطالعات کافی در زمینه زندگی روزمره ساکنان و تأثیر آن بر نیازهای آنها انجام شده است. در این میان، سبک زندگی افراد نقش مهمی در نحوه تعامل آنها با محیط مسکونی دارد. محیط‌های مسکونی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که سبکهای زندگی متنوع افراد و خانواده‌ها را در بر گیرند و ساکنان نباید مجبور به تطبیق سبک زندگی خود با محیط شوند، بلکه محیط باید پذیرای افراد و خانواده‌هایی با سبک‌ها و خواسته‌های مختلف باشد (Lufkin et al., 2018: 5). در نتیجه در طراحی و برنامهریزی سلسله‌مراتب فضایی مجتمعهای مسکونی نظیر فضای خصوصی، فضای نیمه عمومی و فضای عمومی (تصویر شماره ۱) درنظرداشتن نیازها و ترجیحات گروههای جمعیتی مختلف لازمه پژوهش است. یکی از گروههای کلیدی در این زمینه، زنان هستند که وظایف متعددی را در خانواده و جامعه بر عهده دارند. سبک زندگی آنها نقش مهمی در نحوه استفاده از فضاهای مسکونی ایفا میکند و میتواند معیارهای مشخصی برای طراحی بهینه این فضاها ارائه دهد. بااین‌حال، مرور پیشینه پژوهش نشان میدهد که مطالعات اندکی به بررسی نیازها و ترجیحات مبتنی بر سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی پرداختهاند. با توجه به این خلأ پژوهشی، مطالعه حاضر با هدف شناخت سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه محصور، به بررسی نیازها و ترجیحات آنان پرداخت. این پژوهش با تحلیل سبکهای زندگی متنوع زنان، پیشنهادهایی برای بهبود طراحی و برنامهریزی در مقیاسهای مختلف مجتمعهای مسکونی ارائه میدهد که میتواند به افزایش کیفیت زندگی این گروه منجر شود.
تصویر ۱. سلسله‌مراتب فضا در مجتمعهای مسکونی
(مأخذ: Kim, 2006, 25)
۲- پرسشهای پژوهش
در راستای موضوع پژوهش حاضر که باهدف شناسایی سبک زندگی زنان انجام شده است پرسشهای زیر مطرح شد:
o سبکهای مختلف زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه محصور چگونه طبقه بندی میشوند؟
o نیازها و ترجیحات زنان در این مجموعه ها چگونه تعریف میشود؟
۳- پیشینه و مبانی نظری پژوهش
۱-۳- تعریف مفهوم سبک زندگی
سبک زندگی حوزه موردعلاقه محققان در رشتههای متعددی از جمله جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، بازاریابی، علوم محیطی و غیره بوده است. در نتیجه، تعاریف سبک زندگی در بین رشتهها متفاوت است و ممکن است از یک ویژگی محدود تا طیف وسیعی از رفتار و متغیرهای روان‌شناختی و اجتماعی متفاوت باشد. مایکلسون و رید1 (۱۹۷۴) بیان کردند که اکثر تعاریف هدف از سبک زندگی را فراهم‌کردن زمینهای میدانند که در آن بتوان رفتار یا ترجیحات یک یا چند بازیگر را از نظر ثبات، انسجام و هدفمندی عمل درک کرد (Jansen, Coolen & Goetgeluk, 2011: 182). ویل2 (۱۹۹۳: ۲۴۷) به دنبال تعریفی دقیق از سبک زندگی با بررسی این مفهوم در حوزههای مختلف این تعریف را ارائه میدهد: "سبک زندگی الگوی متمایزی از رفتار شخصی و اجتماعی بوده که مشخصه یک فرد یا یک گروه است." از پژوهشگران ایرانی که به بررسی مفهوم سبک زندگی و تعریف آن پرداختهاند میتوان از مهدوی کنی (۱۳۸۷: ۲۲۸) نام برد. او سبک زندگی را " الگوی همگرا یا مجموعه منظمی از رفتارهای درونی و بیرونی، وضعهای اجتماعی و داراییها که فرد یا گروه بر مبنای پارهای از تمایلات و ترجیحها و در تعامل با شرایط محیطی خود ابداع و یا انتخاب میکند" تعریف نموده است. تعاریف فوق نشان میدهند که سبک زندگی نه‌تنها به‌عنوان الگوی رفتارهای فردی و اجتماعی، بلکه به‌عنوان ابزاری برای درک و تحلیل رفتارها و ترجیحات افراد و گروهها به کار میرود. باتوجه‌به اهمیت و تأثیر گسترده سبک زندگی بر جنبههای مختلف زندگی انسان، بررسی و شناخت این مفهوم میتواند به توسعه راهبردهای مؤثر در زمینههای مختلف از جمله مسکن منجر شود.
۲-۳- استفاده از مفهوم سبک زندگی در حوزه ترجیحات مسکن
ادغام مطالعات سبک زندگی در تحقیقات مسکن، اهداف و کاربردهای متفاوتی را برای بررسی فراهم میآورد. یکی از کاربردهای مفهوم سبک زندگی در حوزه مسکن، مطالعات ترجیحات مسکن است (Zarrabi, Yazdanfar & Hosseini , 2022: 578; Zarrabi, Yazdanfar & Hosseini, 2021a: 10). به طور سنتی، به‌منظور پیشبینی ترجیحات مسکن از ویژگیهای اجتماعی - جمعیتی مانند سن، تحصیلات و درآمد استفاده میشد. بااین‌حال، برخی از مطالعات نشان دادند که افراد با ویژگیهای پس‌زمینه‌ای یکسان ممکن است ترجیحات و الگوهای رفتاری کاملاً متفاوتی داشته باشند، درحالی‌که سایر افراد با خصوصیات متفاوت بر روی متغیرهای زمینهای یکسان، میتوانند ترجیحات مشابهی داشته باشند (Ouwehand & Doff, 2011: 2). براین‌اساس، برخی از محققان پیشنهاد کردند که ویژگیهای سنتی اجتماعی - جمعیتی دیگر به‌تنهایی برای توضیح و پیشبینی اولویت‌ها برای محیط ساخته شده و توسعه سیاست‌های مسکن کافی نیستند؛ بنابراین، به‌کارگیری مفهوم سبک زندگی در بسیاری از تحقیقات مسکن به‌عنوان واسطهای بین ترجمه ویژگیهای اجتماعی - جمعیتی و تعیین ترجیحات مصرف‌کننده به‌منظور به‌دست‌آوردن پیشبینی تقاضای مسکن و انتخابهای مصرفکنندگان، موردتوجه قرار گرفت (Jansen et al., 2011: 178). برای درک ترجیحات در مطالعات مسکن، لازم است مفهوم سبک زندگی بهصورت عملیاتی تعریف شود. سبک زندگی را میتوان از جنبههای مختلفی مانند فعالیتها، نگرش‌ها، علایق و دیدگاه‌ها مورد بررسی قرار داد. رایج‌ترین روش‌های عملیاتیسازی این مفهوم شامل مواردی همچون تمرکز صرف بر رفتار (مانند الگوهای خرید)، استفاده از متغیرهای پنهان (مانند نگرش‌ها و دیدگاه‌ها)، ترکیبی از متغیرهای رفتاری و پنهان، ترکیب ویژگیهای اجتماعی-جمعیتی، و ادغام این ویژگی‌ها با سایر متغیرها است .(Jansen, 2012).مرور نظام‌مند مطالعات مرتبط با سبک زندگی و مسکن نشان میدهد که در پژوهشهای بینالمللی، ویژگیهای اجتماعی-جمعیتی و متغیرهای رفتاری از عوامل کلیدی در عملیاتیسازی سبک زندگی محسوب میشوند، درحالی‌که مطالعات داخلی کمتر به عوامل جمعیتشناختی پرداختهاند (Zarrabi et al., 2021a). ازآنجاکه فعالیتها بازتابی از بعد رفتاری سبک زندگی هستند(Ahmad et al., 2010) ، مطالعه فعالیتهای افراد میتواند یکی از روش‌های مؤثر برای درک سبک زندگی و شناسایی ترجیحات آنان باشد. بر این اساس، در پژوهش حاضر سبک زندگی بر پایه ترکیبی از ویژگیهای اجتماعی-جمعیتی و متغیرهای رفتاری تعریف شده است.
۲- مروری بر پژوهشهای ترجیحات مسکن
در مطالعات بینالمللی رویکرد ترجیحات مسکونی در بازاریابی و مسکن باکیفیت به‌ویژه در برنامهریزی مسکن استفاده میشود. این مقالات مسکن را باتوجه‌به سبک زندگی ساکنان ارزیابی میکنند (Zarrabi et al., 2021a: 580) و به پنج دسته اصلی بررسی موقعیت و امکانات ترجیحی، بررسی عوامل اقتصادی مرتبط با مسکن، بررسی ترجیحات مرتبط با طراحی و معماری، ترجیحات مرتبط با عوامل اجتماعی – فرهنگی و بررسی ترجیحات گروههای جمعیتی تقسیم میشوند. تحقیقات ترجیحی مسکن در زمینه گروههای جمعیتی به بررسی چالشها و نیازهای منحصر به فرد گروههای مختلف جمعیتی یا نسلی متمرکز بوده و در برخی از این پژوهشها به دستهبندی سبکهای زندگی افراد و شناسایی ترجیحات هر گروه پرداخته شده است (عنبری و همکاران، 1403: 23). جدول شماره 1 جمعبندی برخی از مطالعات انجام شده ترجیحات گروههای جمعیتی را نشان میدهد.
جدول ۱. جمعبندی مطالعات ترجیحی مسکن گروههای جمعیتی
نام و سال انتشار | هدف | روش | مولفه های مورد بررسی | یافتهها (ترجیحات مسکن) |
اکمال فراز و همکاران (2021) | تحلیل سبک زندگی نسل وای نسبت به ترجیحات مسکن در شهر دپوک اندونزی | پرسشنامه با ابزارهای آماری رایانه ای مدل سازی معادلات ساختاری | فعالیت ها (اوقات فراغت)، ارتباطات اجتماعی، نوع مالکیت، سطح درامد، عامل جمعیت شناختی (سن، تحصیلات، وضعیت تاهل)، نظرات | شناسایی شش گروه سبک زندگی: جامعه‌مدار، سنتی‌محور، گرایش‌گرایان، پرستیژ اجتماعی و زندگی سبز |
داراب و همکاران (2018) | بررسی ترجیحات مسکن زنان سالمند تنها و غیر مالک در استرالیا | مصاحبه کیفی و کدگذاری | عامل جمعیت شناختی ( سن، جنسیت، تحصیلات، درامد)، مالکیت | امنیت تصدی در مسکن مقرون به صرفه، استقلال و حریم خصوصی، داشتن فضای سبز شخصی، وجود فضای اضافی برای خانواده و حیوانات، حضور شبکه حمایت اجتماعی، مسکن های کوچک، طرح مالکیت اشتراکی بین دولت و افراد |
دی یونگ و همکاران (2018) | شناسایی ناهمگونی در ترجیحات مسکن سالمندان شهر گرونینگن هلند | استفاده از تجزیه و تحلیل طبقه پنهان | فعالیت ها (اوقات فراغت)، عامل جمعیت شناختی ( سن، ساختار خانوار، تحصیلات)، ارزشها، نوع مالکیت | تقسیم ترجیحات سالمندان به 5 خوشه اصلی با ارزشهای متفاوت نسبت به مسکن |
کم و همکاران (2018) | ارزیابی نیازها و ترجیحات مسکن نسل وای در مالزی | جمع آوری داده ها از طریق پیمایش کمی و ارزیابی نتایج از طریق نرم افزار SPSS | فعالیت ها (اوقات فراغت)، عامل جمعیت شناختی ( سن)، ارزشها | طول عمر ساختمان، مفاهیم سبز، محله محصور و محافظت شده، نظافت محله، مسافت طی شده تا محل کار، نزدیکی به رستورانها |
کوان و همکاران (2016) | بررسی سبک زندگی بومرهای آمریکا و ترجیحات مسکن آینده | نظر سنجی از طریق اینترنت و مدل سازی معادلات ساختاری | فعالیتها ( رفتار جابه جایی به سرکار، ورزشکردن در خانه، فعالیتهای خارج از خانه)، روابط اجتماعی، نوع مالکیت، عامل جمعیت شناختی ( سن، جنسیت، تحصیلات، وضعیت تاهل و درامد)، | شناسایی چهار گروه سبک زندگی : سبک زندگی زیبا و دلنشین، سبک زندگی اقتصادی، سبک زندگی فعال، سبک زندگی خانواده محور شناسایی چهار اولویت مسکن آینده: مسکن حمایتی، آپارتمان اجاره ای، زندگی در مسکن شهری، زندگی در مسکن روستایی و یا اطراف شهر |
از پژوهشهای داخلی در زمینه ترجیحات مسکن میتوان به نیازسنجی فیزیکی - کالبدی ساکنان در ساختمانهای بلندمرتبه مشهد اشاره کرد. این مطالعه نشان میدهد که امکاناتی همچون مارکت، باغ و فضاهای سبز عمومی و مجموعههای ورزشی در اولویت ترجیحی ساکنان قرار دارد (کامل نیا و کریمانی، ۱۳۹۷: ۱۴۶). زارع شهامتی، صحراگرد منفرد و یزدانفر (۱۴۰۲: ۹۵) در پژوهشی راهکارهای مسکن انعطافپذیر منطبق با سبک زندگی ساکنان تهران را شناسایی و اولویتبندی کردند. وجود فضای خام، فضای چند عملکردی، تقسیمپذیری و تجمیعپذیری به ترتیب از اولویتهای ترجیحی ساکنان در این تحقیق بودهاند. ضرابی، یزدانفر و حسینی (b2021: 7) باتوجه‌به همه‌گیری ویروس کرونا در سالهای اخیر به شناسایی ترجیحات و اولویتهای ساکنان آپارتمان‌های شهر تهران جهت انتخاب خانه‌های سالم پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد که متغیرهای مرتبط با سلامت روان مانند نور طبیعی، چشم‌انداز، آکوستیک و فضاهای باز یا نیمه‌باز از اهمیت ویژهای در ترجیحات افراد برخوردارند که نشان‌دهنده اهمیت خانه برای گذراندن دوره قرنطینه و پیشگیری از آسیب روانی ناشی از ماندن در خانه است. در تحقیق دیگری محققان در پی شناسایی ترجیحات مسکن ساکنان شهر تبریز، چهار الگوی سکونت شهر محور، طبیعت‌محور، اجتماع‌محور و سودمحور را باتوجه‌به سبک زندگی آنان طبقهبندی کرده و عواملی همچون ایمنی، دسترسی، تفریح و سرگرمی، ویژگیهای کالبدی مسکن، اقتصاد، مراکز آموزشی و روابط اجتماعی را از جمله عوامل تأثیرگذار در انتخاب مسکن افراد گزارش دادند (روستایی، فرخی صومعه و قربانی، ۱۴۰۱: ۱۱۳).
بررسی پیشینه تحقیقات ترجیحی مسکن نشان میدهد که این تحقیقات کمتر به بررسی ترجیحات گروههای جمعیتی پرداخته اند و عامل جمعیتشناختی نیز در مطالعات داخلی حضور ضعیفی داشته است. در نتیجه در مطالعه حاضر با استفاده از ترکیب ویژگیهای اجتماعی - جمعیتی و شناخت فعالیتهای مسکن زنان به شناسایی ترجیحات ویژگیهای مسکن در مقیاسهای مختلف مجتمعهای مسکونی پرداخته شد.
۳- روش تحقیق
این پژوهش در دسته پژوهشهای کاربردی قرار داشته و باتوجه‌به موضوع آن، از رویکرد کیفی مردم‌نگاری و روش خود مردم‌نگاری استفاده گردید و برای دستیابی به درکی عمیق‌تر از سبک زندگی و شیوه زیست زنان، داستان‌های زندگی و روایت فعالیتهای انجام‌شده در فضای مسکونی گردآوری شدند. مطالعات جامعهشناختی نشان میدهد که ساکنان مناطق مختلف تهران، باتوجه‌به توزیع سرمایه‌های اقتصادی و فرهنگی، دارای طبقات اجتماعی و سبکهای زندگی متفاوتی هستند (کلانتری و تهرانی، ۱۳۹۳: ۱۸۷). در نتیجه برای دستیابی به جامعهای که افراد در آن از یکپارچگی بیشتری برخوردار باشند؛ مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه شاخص شامل مجتمعهای آتیساز، شاه گلی، هرمزان، ماهان و مهستان واقع در شمال غرب تهران و منطقه ۲ شهرداری که به‌عنوان یکی از مناطق با دارابودن بیشترین تعداد مجتمعهای مسکونی است برای انجام پژوهش انتخاب گردید. طرح تحقیق به ساکنان مجموعهها اطلاع‌رسانی شد و افرادی که تمایل به مشارکت در پژوهش را داشتند، اعلام آمادگی کردند. پس از بررسی مشخصات جمعیتشناختی شرکتکنندگان، سعی شد از انواع زنان به لحاظ ساختار خانوار، وضعیت تأهل، سن، تحصیلات و میزان درآمد مشابه استفاده شود و در نهایت ۳۵ نفر از زنان بهصورت هدفمند انتخاب شدند. به شرکتکنندگان توضیح داده شد که در ارائه گزارش فعالیتهای زندگی روزمره خود را در قالبی داستانگونه نگارش کنند. پس از استخراج الگوی فعالیتهای روزانه از گزارش‌های دریافتی، برای تکمیل اطلاعات و پیشگیری از برداشت‌های نادرست، مصاحبه‌های فردی و نیمه‌ساختاریافته‌ای با شرکتکنندگان صورت گرفت. این مصاحبه‌ها به بررسی نحوه انجام فعالیتها، مشکلات مربوط به آنها، نظرات و علاقه‌مندی‌های آنان نسبت به مقیاسهای مختلف مجتمعهای مسکونی اختصاص داشت. برای سازمان‌دهی داده‌های کیفی از تکنیک کدگذاری با روش تحلیل تماتیک و چهارچوب شش‌مرحله‌ای براون و کلارک3 (۲۰۰۶) استفاده شد. تصویر شماره 2 مراحل انجام روش پژوهش را نشان میدهد.
تصویر 2. مراحل انجام روش پژوهش
۱-۴- مشخصات شرکتکنندگان
بنا بر مشخصات جمعیتشناختی، در این پژوهش، ۳۵ نفر از زنان در بازه سنی ۲۵-۷۰ سال شرکت داشتند. ۷۴ درصد زنان دارای تحصیلات دانشگاهی، ۶۶ درصد شاغل، ۶۶ درصد متأهل و ۶۰ درصد از افراد مالک بودند. ساختارهای متفاوت خانوادگی شامل خانوار تکنفره، زوج، زوج با حضور فرزند/فرزندان، والد تک با حضور فرزند، خانوار چند نسلی در گزارشها شناسایی شد. جدول شماره 2 اطلاعات جمعیتشناختی شرکتکنندگان را نشان میدهد.
جدول 2. مشخصات جمعیتشناختی شرکتکنندگان
مشخصات دموگرافیک | فراوانی | درصد | مشخصات دموگرافیک | فراوانی | درصد | ||
سن | ۳۴-۲۵ | ۹ | ۷/۲۵ | نوع خانوار | خانوار تکنفره | ۸ | ۸/۲۲ |
۴۴-۳۵ | ۷ | ۲۰ | تک والد با حضور فرزند/فرزندان | ۳ | ۶/۸ | ||
۵۴-۴۵ | ۶ | ۱/۱۷ | زوج | ۹ | ۷/۲۵ | ||
۶۴-۵۵ | ۸ | ۹/۲۲ | زوج با حضور فرزند/فرزندان | ۱۲ | ۳/۳۴ | ||
۶۵ -۷۰ | ۵ | ۳/۱۴ | خانوار چند نسلی | ۳ | ۶/۸ | ||
اندازه خانوار | ۱ | ۸ | ۹/۲۲ | تحصیلات | دیپلم | ۹ | ۷/۲۵ |
۲ | ۱۱ | ۳/۳۱ | لیسانس | ۱۲ | ۳/۳۴ | ||
۳ | ۸ | ۹/۲۲ | کارشناس ارشد | ۹ | ۷/۲۵ | ||
۴ | ۸ | ۹/۲۲ | دکتری | ۵ | ۳/۱۴ | ||
وضعیت اشتغال | شاغل در خانه | ۱۰ | ۶/۲۸ | وضعیت تملک | مالک | ۲۱ | ۶۰ |
شاغل در بیرون | ۱۳ | ۱/۳۷ | مستأجر | ۱۴ | ۴۰ | ||
غیرشاغل | ۱۲ | ۳/۳۴ | |||||
مجموع | ۳۵ | ۱۰۰ | مجموع | ۳۵ | ۱۰۰ | ||
۳-۴- نیازها و ترجیحات زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه
بر اساس تجزیهوتحلیل روایتهای شخصی افراد در محیط مسکونی و مصاحبه با آنها، تعداد ۳۴۲ کد اولیه استخراج شد. پس از تحلیل کدهای اولیه ۴۵ مقوله فرعی شناسایی گردید و در نهایت مقولههای فرعی به ۶ دسته اصلی تقسیم شدند. این دسته‌بندی‌ها شامل ترجیحات مرتبط با سبک زندگی پرمشغله، خانواده محور، خلوت طلب، اجتماع‌محور، همزیستی با حیوانات خانگی و طبیعت‌گرا است. این دسته‌بندی‌ها بهصورت کاملاً مجزا از یکدیگر نیستند و امکان همپوشانی و ادغام میان آنها وجود دارد. برای مثال، فردی ممکن است هم‌زمان ترجیحاتی مرتبط با طبیعت‌گرایی و خلوت‌طلبی داشته باشد یا نیازهای خاصی از سبک زندگی پرمشغله و اجتماع‌محور را در محیط مسکونی خود جست‌وجو کند. جدول شماره 3نمونهای از تولید کدهای اولیه و جدول شماره 4 دستهبندی مقولات اصلی و فرعی را نشان میدهد.
جدول 3. نمونهای از تولید کدهای اولیه
عبارت معنایی | کد اولیه |
" صرفاً این مدلی نیستم که جای خاصی و برای قدم‌زدن داشته باشم اگر مسیرا شلوغ باشه از مسیرای خلوت‌تر رد میشم... یا ببینم کسی از همسایه‌ها از دور تو مسیرم و تو مود حرف‌زدن نباشم مسیرم و عوض می‌کنم." | ترجیح استفاده از مسیرهای خلوت، استفاده از مسیرهای متنوع، اجتناب از برخورد با افراد آشنا |
" خیلی وقتا با یکی از همسایه‌ها تو لابی میشینیم که با هم صحبت کنیم اما لابی کوچیکه و رفت‌وآمد توش زیاده و نمیشه زیاد نشست اونجا چون جا کمه." | نشستن و صحبت‌کردن با همسایه در لابی، کمبود فضای کافی جهت تعاملات اجتماعی، محدودیت در استفاده از لابی به‌عنوان فضای تعاملی، تمایل برقراری ارتباط اجتماعی با سایرین |
" سطل خاک گربم رو داخل بالکن گذاشتم یه توریم زدم که یه موقع سقوط نکنه... معمولاً روی لبه جان‌پناه میشینه و پرنده‌ها و بیرون و تماشا می کنه." | استفاده از بالکن برای مسائل بهداشتی حیوان خانگی، استفاده حفاظ برای ایجاد ایمنی، استفاده از بالکن برای سرگرمی حیوانات |
جدول 4. دستهبندی مقولات اصلی و فرعی
مقولات ترجیحات مسکن (تمهای اصلی) | زیر مقولات ترجیحات مسکن (تمهای فرعی) | |
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی پر مشغله | فضای داخلی | نیاز به آشپزخانههای کوچک/متوسط و کارآمد، فضای کاری مستقل و کارآمد در خانه، تدابیر صوتی برای حفظ آرامش در زمان کار و استراحت |
فضای نیمه عمومی | وجود فضای فراغتی متنوع، وجود فضای کار اشتراکی، مدیریت ازدحام و شلوغی در فضای ترددی | |
فضای عمومی | دسترسی آسان به امکانات مرتبط با فعالیتهای ضروری، وجود مراکز نگهداری کودکان | |
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی خانواده محور | فضای داخلی | نیاز به آشپزخانههای بزرگ و مجهز، درنظرگرفتن انجام فعالیتهای مشترک در طراحی فضا، حفظ ارتباطات اجتماعی میان اعضای خانواده/نظارت بر کودکان در ساماندهی فضا، اتاقها و سرویسهای بهداشتی مناسب برای مراقبت از کودکان و سالمندان، وجود فضای کافی جهت ذخیره‌سازی وسایل |
فضای نیمه عمومی | فضای کار اشتراکی، وجود فضا برای برگزاری میهمانی و جشنهای خصوصی، وجود فضای بازی کودکان | |
فضای عمومی | مکان‌هایی برای برگزاری رویدادهای اجتماعی، فضاهای سبز برای استراحت، مسیرهای مناسب برای پیاده‌روی و فعالیتهای مرتبط با سالمندان و کودکان، ایمنی و امنیت فضا برای فعالیتهای بیرونی | |
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی خلوت طلب | فضای داخلی | تدابیر صوتی برای حفظ آرامش در زمان استراحت و کار |
فضای نیمه عمومی | مدیریت ازدحام و شلوغی در فضای ترددی، وجود فضای پیش ورودی برای واحدها | |
فضای عمومی | وجود مسیرهای فرعی در کنار مسیرهای اصلی، درنظرداشتن فضای خصوصی برای نشستن و استراحت‌کردن | |
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی اجتماع‌محور | فضای داخلی | ظرفیت پذیری فضای داخلی جهت برگزاری مراسمها، حفظ ارتباطات اجتماعی میان اعضای خانواده در ساماندهی فضا |
فضای نیمه عمومی | وجود بالکن یا حیاط روی بام برای تعامل، امکان تعامل در شرایط متفاوت جوی، ظرفیت پذیری فضای لابی جهت تعاملات، وجود فضا برای برگزاری میهمانی و جشنهای خصوصی | |
فضای عمومی | فضاهای سازمان‌یافته برای رویدادهای اجتماعی، مکانهای ملاقات در اطراف برجها، وجود مسیرهای پیاده‌روی و فضای جمعی برای نشستن | |
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی همزیستی با حیوانات خانگی | فضای داخلی | تمهیدات برای جلوگیری از انتقال صدای حیوانات خانگی، نیاز به تأمین محیط ایمن و مناسب حیوانات، کنترل دسترسی حیوانات به فضاهای مختلف خانه، وجود فضای مکمل برای نگهداری و بهداشت حیوانات |
فضای نیمه عمومی | مدیریت تردد حیوانات خانگی بدون ایجاد مزاحمت برای سایرین | |
فضای عمومی | وجود مسیرهای مشخص و ایمن برای تردد حیوانات، وجود فضاهای سرپوشیده جهت تردد در تابستان و زمستان، وجود فضایی محصور و اختصاصی برای سگها | |
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی طبیعت‌گرا | فضای داخلی | علاقه به بهرهگیری از عناصر طبیعی در فضای داخلی، تمایل به تماشای پدیدههای و مناظر طبیعی |
فضای نیمه عمومی | دسترسی به مناظر طبیعی از طریق فضای نیمه عمومی، تلفیق طبیعت با فضای مشترک | |
فضای عمومی | علاقه به حضور در فضای سبز، دسترسی به فضای باز با پوشش گیاهی متنوع، تعامل با حیوانات داخل محوطه، نیاز به تعبیه فضاهای مشخص برای غذادادن به حیوانات داخل محوطه | |
در ادامه به تشریح ترجیحات متنوع زنان پرداخته شده است.
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی پرمشغله: این گروه از زنان که شغل یا فعالیتهای حرفهایشان در اولویت قرار دارد، معمولاً نیازمند فضاهای مسکونی و طراحیهایی هستند که با سبک زندگی سریع و نیازهای خاص آنها هماهنگ باشد. گروهی از این دسته ممکن است زمان بیشتری را بیرون از خانه سپری و گروهی دیگر ممکن است در خانه مشغول به کار باشند و برای انجام کارهای روزمره مانند آشپزی یا نظافت زمان محدودی داشته باشند. این دسته از زنان در مقیاس فضای داخلی نیازمند فضایی سازمان‌یافته و کارآمد هستند که انجام وظایف روزمره، استراحت و مدیریت خانه را تسهیل کند. طراحی آشپزخانههای کوچک و درعین‌حال کارآمد، داشتن فضای کار کاربردی، تدابیر و تمهیدات صوتی جهت حفظ آرامش در زمان استراحت و کار از اولویتهای ترجیحی این زنان است. در مقیاس فضای نیمه عمومی و عمومی، این زنان به محیط‌هایی با دسترسی آسان برای انجام فعالیتهای ضروری و امکانات متنوع فراغتی نیاز دارند که فرصت‌هایی برای استراحت، مدیریت زمان و انجام سریع امور روزمره را فراهم آورد. طراحی فضاهایی برای پشتیبانی از فعالیتهای کاری، نظیر فضای کار اشتراکی و دسترسی آسان به حمل‌ونقل عمومی، مراکز نگهداری کودکان از جمله این موارد محسوب میشود.
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی خانواده محور: این گروه از زنان که بیشتر در بستر خانواده فعالیت میکنند و وظایف خانه‌داری و مراقبتی بیشتری بر عهده دارند، در مقیاس واحد شخصی به فضاهایی نیاز دارند که انجام فعالیتهای روزمره، مراقبتی و خانگی را برای آنان تسهیل کند. آشپزخانههای بزرگ و مجهز، فضاهایی برای فعالیتهای مشترک خانوادگی، اتاقها و سرویسهای بهداشتی مناسب برای مراقبت از سالمندان و کودکان، طراحی داخلی که ارتباط اجتماعی با اعضای خانواده و نظارت بر کودکان را در حین انجام کارهای خانگی ممکن سازد، وجود فضای کافی جهت ذخیره‌سازی وسایل از جمله نیازهای اساسی این گروه است. علاوه بر پشتیبانی و آسان‌سازی فعالیتهای خانگی این دسته از زنان به دنبال محیط مسکونی هستند که نیازهای سایر اعضای خانواده را پشتیبانی نماید. دسترسی به امکانات متنوع شامل فضای بازی برای کودکان، فضاهای برگزاری میهمانیهای خصوصی، فضای کار اشتراکی در فضای نیمه عمومی و مکان‌هایی برای برگزاری رویدادهای اجتماعی، فضاهای سبز برای استراحت، مسیرهای مناسب برای پیاده‌روی و فعالیتهای مرتبط با سالمندان و کودکان، ایمنی و امنیت فضا برای فعالیتهای بیرونی، از جمله نیازمندهای آنها در فضای عمومی از اولویتهای ترجیحی آنان بوده است.
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی خلوت طلب: این دسته از زنان در مجتمعهای مسکونی محصور، بیشتر تمایل دارند که مرزهای حریم خصوصی خود را حفظ کنند و ارتباط محدودی با همسایگان و افراد غریبه داشته باشند. فضای خصوصی داخل واحدهای مسکونی برای این افراد اهمیت زیادی دارد، زیرا آن را محلی برای آرامش، تمرکز و انجام فعالیتهای فردی میدانند. در مقیاس فضای نیمه عمومی سکوت و خلوت بودن راهروها و وجود فضای پیش ورودی/نیمه‌خصوصی برای واحدها دارای اهمیت است. همچنین، این زنان ترجیح میدهند در فضاهای باز به فعالیتهای انفرادی بپردازند، بدون این‌که احساس مزاحمت کرده یا تحت نظارت دیگران باشند در نتیجه وجود مسیرهای فرعی در کنار مسیرهای اصلی، درنظرداشتن فضای خصوصی برای نشستن و استراحت‌کردن در بخش محوطه از جمله مواردی هستند که میتوانند به ترجیحات این افراد کمک کنند.
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی اجتماع‌محور: این دسته شامل زنانی است که نیازمندیهای اجتماعی و حضور در شبکه‌های حمایتی اجتماعی به دلیل فراغت از کار و وظایف خانوادگی برایشان اهمیت بیشتری دارد. اغلب، زنان میان‌سال بیوه یا افرادی که آشیانه خالی دارند (فرزندانشان مستقل شده‌اند)، در این گروه قرار می‌گیرند. ایجاد فضاهایی برای تعاملات اجتماعی و حمایت عاطفی همسایگان از جمله اولویتهای مهم این گروه است. اهمیت ارتباطات همسایگی در این دسته از افراد بیشتر معطوف به فضای نیمه عمومی و فضای عمومی مجتمعهای مسکونی است. در مقیاس فضای نیمه عمومی این زنان به فضاهایی نیاز دارند که امکان تعاملات اجتماعی نزدیک‌تر و غیررسمی را در زمان‌ها و شرایط متفاوت جوی فراهم کند. لابی‌های مجهز به فضای جمعی، بالکنها یا حیاط روی بام برای گفت‌وگو و تعامل با همسایگان میتوانند به نیازهای آنان پاسخ دهند .در مقیاس فضای عمومی این گروه به محیط‌هایی با امکانات متنوع اجتماعی و تفریحی نیاز دارند که امکان ارتباطات گسترده‌تر با جامعه را فراهم آورد. فضاهای سبز مشترک برای پیاده‌روی یا ورزش با دوستان و خانواده، آلاچیق‌ها برای گفتگو و استراحت، کافه‌های کوچک برای برقراری تعاملات اجتماعی و فضاهای سازمان‌یافته برای رویدادهای اجتماعی از جمله این نیازها هستند. این گروه از زنان به دنبال محیط‌هایی هستند که علاوه بر تأمین نیازهای ضروری، فرصت‌هایی برای تقویت ارتباطات اجتماعی، مشارکت در فعالیتهای جمعی و تجربه حس تعلق به جامعه را فراهم آورند.
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی همزیستی با حیوانات خانگی: حضور حیوانات در محیط مسکونی در زندگی معاصر قابل توجه بوده و سبک زندگی جدیدی را در زندگی آپارتمان نشینی قابل تعریف کرده است. این سبک زندگی، بر پایه همزیستی و ایجاد محیطی هماهنگ برای انسان و حیوان شکل گرفته و نشان‌دهنده علاقه به زندگی با حیوانات و نقش آنها در بهبود کیفیت زیستی انسان است. ترجیحات این دسته از زنان به طور قابل توجهی تحت تأثیر مراقبت و نگهداری از حیوانات خانگی قرار دارد. در این سبک زندگی، زنان معمولاً به دنبال محیط‌ها و شرایطی هستند که نه تنها برای خودشان، بلکه برای حیوانات خانگی‌شان نیز مناسب و راحت باشد. این نیازمندیها بر اساس یافتهها در سه مقیاس طراحی داخلی، فضای نیمه عمومی و فضای عمومی مجتمعهای مسکونی قابل بررسی هستند.
ترجیحات مرتبط با سبک زندگی طبیعت‌گرا: زنان این دسته شامل افرادی هستند که به تعامل و ارتباط با طبیعت علاقه‌مندند. این افراد به بهرهگیری از طبیعت در فضای داخلی و تماشای پدیدهها و مناظر طبیعی تمایل داشته و نقش چشم‌انداز بازشوها و بالکنها در مقیاس فضای داخلی و نیمه عمومی را برجسته میکنند. در مقیاس فضای عمومی، این افراد علاقه دارند در فضاهای سبز قدم بزنند، با حیوانات موجود در محوطه تعامل داشته باشند و به آنها غذا بدهند. دسترسی به فضاهای باز با پوشش‌های گیاهی متنوع، حضور در فضای سبز و درنظرداشتن حیوانات در طراحی فضای عمومی از نیازمندیهای این گروه عنوان شده است.
۵- نتیجه‌گیری
بسیاری از مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه در تهران در پاسخ به کمبود زمین و تقاضای فزاینده مسکن ناشی از رشد سریع جمعیت شهری طراحی و اجرا شده‌اند. بااین‌حال، این ساخت‌وسازها غالباً بدون توجه کافی به تنوع سبکهای زندگی و نیازهای متفاوت ساکنان صورت‌گرفته است. پژوهش حاضر باهدف بررسی و شناسایی نیازها و ترجیحات مبتنی بر سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی محصور آتیساز، شاه گلی، هرمزان، ماهان و مهستان انجام شد. یافتهها نشان دادند که ترجیحات زنان در این مجموعهها به طور مستقیم تحت‌تأثیر سبک زندگی و اولویتهای افراد قرار داشته و میتوان این ترجیحات را در قالب دسته‌بندی‌های کلی ترجیحات مرتبط با سبک زندگی پرمشغله، خانواده محور، خلوت طلب، اجتماع‌محور، همزیستی با حیوانات خانگی و طبیعت‌گرا شناسایی کرد. هرچند این دسته‌بندی‌ها به طور کامل از یکدیگر مجزا نیستند و امکان همپوشانی میان آنها وجود دارد، اما شناسایی نیازهای خاص هر گروه میتواند به طراحی محیط‌های مسکونی سازگارتر با خواسته‌ها و سبکهای زندگی گوناگون کمک کند. بخشی از یافتههای پژوهش حاضر در راستای تایید مقاله داراب و همکاران (2018) در رابطه با اهمیت حریم خصوصی برای زنان، داشتن فضای سبز شخصی و لزوم توجه به علاقمندی برخی از زنان در نگهداری حیوانات خانگی در محیط مسکونی است. اهمیت حضور در فضای سبز عمومی و وجود مراکز خرید برای خریدهای روزمره (کامل نیا و کریمانی، ۱۳۹۷)، اهمیت دسترسی به فعالیتهای مرتبط با تفریح و سرگرمی ساکنان، تسهیل برقراری روابط اجتماعی (روستایی، فرخی صومعه و قربانی، ۱۴۰۱)، توجه به مناظر و چشم انداز ضرابی و همکاران b)2021) از دیگر یافتههای پژوهشهای پیشین بوده که در ترجیحات مسکونی زنان نیز مشاهده شد. دامنه متنوعی از سبک زندگی زنان در مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه ایجاب میکند که طراحی و برنامهریزی در مقیاسهای واحدهای خصوصی، فضای نیمه عمومی و عمومی به‌گونه‌ای انجام شود که انعطاف‌پذیری لازم برای پاسخگویی به سبکهای زندگی متنوع را دارا باشد. تنوع در نیازها و اولویتهای ساکنان، بر اهمیت طراحی فضاهایی تأکید میکند که بتوانند بهصورت هم‌زمان جنبههای گوناگون زندگی روزمره را، از فعالیتهای شخصی و حرفه‌ای گرفته تا نیازهای اجتماعی و ارتباط با طبیعت، در سطوح مختلف پاسخگو باشد. بر اساس گزارشها، مشخص شد که عدم توجه به این تنوع میتواند منجر به کاهش کیفیت زندگی و ایجاد شکاف میان نیازهای واقعی ساکنان و امکانات محیط مسکونی شود. این امر تأکید میکند که برنامهریزی و طراحی چنین محیط‌هایی باید رویکردی جامع‌نگر و کاربر‌محور را در پیش گرفته و به شکل‌گیری فضاهایی متناسب با سبکهای زندگی مختلف کمک کند.
۵- منابع
بانی مسعود، امیر. (۱۳۹۹). معماری معاصر در ایران از سال ۱۳۰۴ تا کنون. مشهد: کتابکده کسری.
روستایی، شهریور، و فرخی صومعه، مینا، و قربانی، رسول. (۱۴۰۱). تحلیلی بر سبک زندگی مسکونی و الگوی سکونت شهری با تأکید بر رضایت، انتخاب و ترجیح (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز). نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، ۲۶(۸۲)، ۱۱۳-۱۲۴.
زارع شهامتی، مهسا، و صحراگرد منفرد، ندا، و یزدانفر، سید عباس. (۱۴۰۲). شناسایی و اولویتبندی راهکارهای مسکن انعطافپذیر منطبق با سبک زندگی (مطالعه موردی: استان تهران). هویت شهر، ۷(۵۳)، ۴۹-۶۲.
عزیزی، محمدمهدی، و ملک محمدنژاد، صارم. (۱۳۸۶). بررسی تطبیقی دو الگوی مجتمعهای مسکونی (متعارف و بلندمرتبه) مطالعه موردی: مجتمعهای مسکونی نور (سئول) و اسکان تهران. هنرهای زیبا، ۱۲(۴)، ۲۷-۳۸.
عنبری، سارا، و یزدانفر، سید عباس، و قدوسی فر، سید هادی و شاهچراغی،آزاده . (1403). بررسی ترجیحات زنان در فضای عمومی مجتمع های مسکونی محصور - مطالعه موردی مجتمع مسکونی آتی ساز. توسعه پایدار شهری، 16(5) ۲1-40.
عینیفر، علیرضا. (۱۳۸۴). محدوده مجتمعهای مسکونی و تداوم کالبدی شهر. مطالعه موردی تهران، (۱۵)، ۲۸-۳۵.
کامل نیا، حامد، و کریمانی، فرهاد. (۱۳۹۷). نیازسنجی فیزیکی - کالبدی کاربران ساختمانهای بلندمرتبه مسکونی، مورد مطالعاتی: منطقه ۹ شهرداری شهر مشهد. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، ۱۱(۲۵)، ۱۳۷-۱۴۸.
کلانتری، عبدالحسین، و تسلیمی تهرانی، رضا. (۱۳۹۳). تمایزات جامعهشناختی و جغرافیایی سبک زندگی در شهر تهران. مطالعات جامعهشناختی، ۲۰(۲)، ۱۷۲-۱۹۳.
مهدوی کنی، محمد سعید. (۱۳۸۷). مفهوم سبک زندگی و گستره آن در علوم اجتماعی. تحقیقات فرهنگی ایران، (۱)، ۱۹۹-۲۳۰.
Ahmad, N., Omar, A., & Ramayah, T. (2010). Consumer lifestyles and online shopping continuance intention. Business Strategy Series, 11(4), 227–243. https://doi.org/10.1108/17515631011065934
Akmal Farraz, M., Barus, L. S., Khoirunurrofik, & Adianto, J. (2021). Analysis of Gen Y lifestyle based on life cycle on housing preferences in Depok City. In ICSDEMS 2019: Proceedings of the International Conference on Sustainable Design, Engineering, Management and Sciences (pp. 109–117). Springer Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-15-7322-3_11
Darab, S., Hartman, Y., & Holdsworth, L. (2018). What women want: Single older women and their housing preferences. Housing Studies, 33(4), 525–543. https://doi.org/10.1080/02673037.2017.1362506
de Jong, P. A., van Hattum, P., Rouwendal, J., & Brouwer, A. E. (2018). ‘The older adult’ doesn’t exist: Using values to differentiate older adults in the Dutch housing market. Housing Studies, 33(7), 1014–1037. https://doi.org/10.1080/02673037.2017.1396112
Jansen, S. J. (2012). What is the worth of values in guiding residential preferences and choices? Journal of Housing and the Built Environment, 27(3), 273–300. https://doi.org/10.1007/s10901-011-9252-8
Jansen, S. J., Coolen, H. C., & Goetgeluk, R. W. (Eds.). (2011). The measurement and analysis of housing preference and choice. Springer Science & Business Media. https://doi.org/10.1007/978-90-481-8894-9
Kam, K. J., Lim, A. S. H., Al-Obaidi, K. M., & Lim, T. S. (2018). Evaluating housing needs and preferences of generation Y in Malaysia. Planning Practice & Research, 33(2), 172–185. https://doi.org/10.1080/02697459.2018.1437633
Kim, S. K. (2006). The gated community: Residents’ crime experience and perception of safety behind gates and fences in the urban area [Unpublished doctoral dissertation]. Texas A&M University.
Kwon, H. J., Lee, H. J., & Beamish, J. O. (2016). US boomers’ lifestyle and residential preferences for later life. Journal of Asian Architecture and Building Engineering, 15(2), 255–262. https://doi.org/10.3130/jaabe.15.255
Lufkin, S., Thomas, M., Kaufmann, V., & Rey, E. (2018). Linking spatial characteristics to residential lifestyles. Articulo – Journal of Urban Research, Special issue 8. https://doi.org/10.4000/articulo.3740
Ouwehand, A., & Doff, W. (2011, July). What is the use of lifestyle research in housing? A case study from the Netherlands [Paper presentation]. 23rd Conference of the European Network for Housing Research (ENHR), Toulouse, France.
Veal, A. J. (1993). The concept of lifestyle: A review. Leisure Studies, 12(4), 233–252. https://doi.org/10.1080/02614369300390231
Zarrabi, M., Yazdanfar, S. A., & Hosseini, S. B. (2021a). Systematic review of research trends in lifestyle and housing. International Journal of Architecture and Urban Development, 11(4), 5–16. https://doi.org/10.30495/ijaud.2021.23351
Zarrabi, M., Yazdanfar, S. A., & Hosseini, S. B. (2021b). COVID-19 and healthy home preferences: The case of apartment residents in Tehran. Journal of Building Engineering, 35, 102021. https://doi.org/10.1016/j.jobe.2020.102021
Zarrabi, M., Yazdanfar, S. A., & Hosseini, S. B. (2022). Usage of lifestyle in housing studies: A systematic review paper. Journal of Housing and the Built Environment, 37(2), 575–594. https://doi.org/10.1007/s10901-021-09873-1
6- پی نوشتها
این مقاله مستخرج از رساله دکتری سارا عنبری با عنوان «راهبردهای طراحی مجتمعهای مسکونی مبتنی بر سبک زندگی در شهر تهران» است که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب در حال انجام میباشد.
1- دانشجوی دکتری، معماری، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2- دانشیار، معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران؛ (پست الکترونیک :(Yazdanfar@iust.ac.ir
3- استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران؛ ایران.
4- دانشیار، معماری، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
[1] Michelson & Reed
[2] Veal
[3] Braun & Clarke