تبیین مولفه¬های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز از فرم (مورد پژوهی: موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی)

محورهای موضوعی : معماری

رویا کیهانی ¹ , سروش محمدپور ² , آویده طلایی ^{3 *}

1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران
2 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران
3 - استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه ازاد تهران غرب

تاریخ دریافت : 1403/04/17 تاریخ پذیرش : 1403/06/20 تاریخ انتشار : 1404/03/18

کلید واژه: مولفه‌های بصری فرم, فرم, فرم اشیاء, نظریه دلوز, مجموعه برج آزادی, موزه هنرهای معاصر,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر به تبیین نقش مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم در موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی پرداخته­است. فرآیند ادراک تحت­تاثیر عوامل زیادی است، در ادراک یک بنای معماری مولفه­های شکل­دهنده­ی فرم بنا تاثیر زیاد و به خصوصی دارند؛ این امر به گونه­ای است که حتی می­توان تاثیر این عوامل را در بازدیدکنندگان پیش­بینی و بررسی کرد. این عناصر یکی از عوامل اصلی در افزایش یا کاهش تعداد بازدیدکنندگان در هر بنا می­باشد؛ بنابراین بسیار حائز اهمیت چه برای افزایش گردشگران در بنا و چه برای معماران می­باشد. البته بخش عظیمی از ادراک محیط از طریق بینایی و ادراکات بصری به دست می­آید؛ به بیان ساده­تر درک محیط توسط فرآیندی پیچیده بین مغز و چشم اتفاق می­افتد که از سویی دیگر تناسبات و زیبایی­های بصری بر روی افزایش ادراک فرم بر انسان­ها، در بناهای معماری نقش مستقیم می­گذارد. لذا در این پژوهش به تاثیر عوامل و مولفه­های بصری بر فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز پرداخته شده­است تا مولفه­های بصری بر ادارک را در دو بنای موفق معماری معاصر ایران را دریافت و در اختیار دیگر پژوهشگران و معماران قرار داد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع آمیخته و دلفی می­باشد. جمع­آوری اطلاعات نیز از طریق مطالعات کتابخانه­ای، بازدید میدانی و پرسشنامه­ صورت گرفته­است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که عواملی همچون شرایط لایه­های کارکردی، زیبایی­شناختی، اجتماعی-فرهنگی، زیست­محیطی، اقتصادی و سیاسی در تببین مولفه­های بصری فرم نقش مهمی دارند. مهم­ترین مولفه­ها در مجموعه­ی برج آزادی شامل تناسب فرم و فضا؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا می­باشد و مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در موزه­ی هنرهای معاصر شامل خلق حرکت؛ هماهنگی، کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم می­باشد.

چکیده انگلیسی:

This study examines the impact of visual components and object forms on architectural perception, focusing on the Museum of Contemporary Arts and the Azadi Tower in Iran through Deleuze’s theory of form. The physical form of architecture substantially shapes visitors’ experiences, influencing not only their perception but also the site’s attractiveness and the frequency of its visitors—an important insight for both architects and tourism professionals. Gilles Deleuze, a post-structuralist philosopher, emphasizes the sensory experience of built environments. His conceptual approach focuses on becoming, mediation, and rhizome, describing architecture as a dynamic process, encouraging interaction and diversity. He analyzes form through six systemic layers: functional, aesthetic, socio-cultural, environmental, economic-political, and temporal, each contributing uniquely to perception and meaning. The research employed a mixed-methods approach—library study, field observation, questionnaires, interviews, and the Delphi method. Results reveal notable alignment between Deleuze’s theoretical categories and observed visual elements in the two case studies: Becoming: representing transformation, fluidity, ambiguity, and continuity. Mediation: highlighting dynamic relationships, interspaces, movement, depth, elegance, and atmosphere. Rhizome: emphasizing multiplicity, flexibility, non-linear connection, and metamorphosis. These themes are further detailed in six practical layers: integration of structure and function, proportion, cultural pluralism, environmental responsiveness, historical uniqueness, and attention to contemporary societal conditions. Analysis shows that the Azadi Tower is especially strong in balancing form and space, historical reference, integration, and environmental adaptation. The Museum of Contemporary Arts is noted for its movement, harmony, complexity, flexibility, and cultural depth. In both cases, more than 70% of respondents recognized these features as crucial, underscoring the practical and theoretical relevance of Deleuze’s perspective in interpreting and designing contemporary Iranian architectural landmarks.

منابع و مأخذ:

1. آرنهایم، رودولف. (1392). پویه‌شناسی صور معماری نیروهای ادراک بصری (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: سمت.
2. اداندیس، دونیس. (1392). مبادی سواد بصری (ترجمه: مسعود سپهر). تهران: سروش دانش.
3. اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1392). حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی. تهران: علم معمار.
4. اردلانی، حسین، سلیمی، همایون، اکبری، مجید و گودرزی، حجت. (1394). تجسم احساس در اندیشه‌ی ژیل دلوز؛ بررسی نقاشی‌های فرانسیس بیکن. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 16، 89-104.
5. الکساندر، کریستوفر. (1381). معماری و راز جاودانگی (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: بهشتی.
6. امرایی، بابک. (1393). تحلیل بینانشانه‌ای روابط فرم و فضا. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 19(4)، 13-22.
7. امیری پویا، فائزه، افضلیان، خسرو، اعتصام، ایرج و طبسی، محسن. (1401). خوانش اندیشه‌های نوسنت‌گرایی در معماری معاصر ایران بر مبنای هرمنوتیک فلسفی هایدگر (با بررسی اندیشه‌های حسین شیخ زین‌الدین). دوفصلنامه علمی معماری، شهرسازی و هنر فضای زیست، 2(2)، 73-92.
8. بارت، رولان. (1370). عناصر نشانه‌شناسی (ترجمه: مجید محمدی). تهران: بین‌المللی الهدی.
9. بانی‌مسعود، امیر. (1394). معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.
10. ترزیدیس، کوستاس. (1393). فرم بیانگر: رهیافتی مفهومی به معماری رایانه‌ای (ترجمه: کاوه بذرافکن). مشهد: کتابکده کسری.
11. جمالی، مریم. (1394). مقدمه‌ای بر مفهوم فرم و فرمالیسم در هنر مدرن. چستارهای فلسفی، 11(28)، 47-64.
12. خوشاب، فاطمه و اسلامی، سید یحیی. (1402). تعامل تصویر، حرکت و زمان در معماری و سینما با توجه به نظریات ژیل دلوز. هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، 28(1)، 81-94.
13. دلوز، ژیل. (1390). ترجیح می‌دهم که نه. بارتابی محرر و سه جستار فلسفی (ترجمه: شهریار وقفی‌پور). تهران: نیکان.
14. دلوز، ژیل. (1392). سینما 1: حرکت-تصویر (ترجمه: مازیار اسلامی). تهران: مینوی خرد.
15. دهقان، کیان. (1399). تأثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 25(2)، 75-86.
16. ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1400). تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم (از سال 1385 تا کنون). دوفصلنامه اندیشه معماری، 6(11)، 1-21.
17. ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1401). نقش ذهنیت در بازنمود لایه‌های آثار معماری معاصر ایران با نگاهی به اندیشه‌ی فرم نشانه‌دار دلوز. نشریه علمی باغ‌نظر، 19(117)، 91-104.
18. رئیسی، ایمان. (1394). نظر بازی: جستارهای نظریه معماری. مشهد: کتابکده کسری.
19. سلیمانی الموتی، مهتاب و اردلانی، حسین. (1400). میانجی‌ها و ناممکن‌های دلوزی؛ سوژه، معماری و فضا؛ از ساختارمندی تا ساختارشکنی آیزنمن. فصلنامه علمی و شهرسازی صفه، 32(99)، 61-75.
20. طلایی، آویده، حبیب، فرح و مختاباد امریی، سیدمصطفی. (1397). تدوین مدل مفهومی نشانه‌شناسی بازار سنتی ایران. مجله علمی-پژوهشی جستارهای زبانی، 9(3)، 15-36.
21. علینژاد مجیدی، سحر، شالی امینی، وحید، ایرانی بهبهانی، هما و ضیمران، محمد. (1398). چگونگی بازتاب جلوه‌های میان‌متنی در بازخوانش معماری معاصر ایران. معماری و شهرسازی ایران، 10(17)، 49-68.
22. فرجی، میترا و ابراهیم‌زاده نوایی، فاطمه. (1397). بررسی نقش مولفه‌های بصری فرم بر ادراک و تأثیر آن بر ایجاد انگیزش افراد. هویت شهر، 14(41)، 47-58.
23. قبادیان، وحید. (1393). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
24. لنگ، جان. (1390). آفرینش نظریه معماری (نقش علوم رفتاری در طراحی محیط) (ترجمه: علیرضا عینی‌فر). تهران: تهران.
25. محمودی، امیرسعید و باستانی، مهیار. (1397). روش‌های خلق ایده و کانسپت در فرایند طراحی معماری. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 31(2)، 33-44.
26. ورمقانی، حسنا. (1402). بازتفسیر مراتب محصوریت در هزارتوی خانه‌های تاریخی کاشان (خانه عامری‌ها) بر پایه معرفت‌شناختی ریزوماتیک ژیل دلوز. نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، 14(2)، 67-81.
27. وی کی چینگ، فرانسیس. (1370). معماری، فرم، فضا، نظم (ترجمه: زهره قراگوزلو). تهران: تهران.

متن کامل:



طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال سوم، شمارة اول، بهار 1404، صص 31-14

eISSN: 3060-6608

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله :        17/04/1403

 

تاریخ پذیرش مقاله :        20/06/1403

 

رویا کیهانی 1

سروش محمدپور1

آویده طلایی2 (نویسنده مسئول)

چکیده

 

 

 

پژوهش حاضر به تبیین نقش مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم در موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی پرداخته­است. فرآیند ادراک تحت­تاثیر عوامل زیادی است، در ادراک یک بنای معماری مولفه­های شکل­دهنده­ی فرم بنا تاثیر زیاد و به خصوصی دارند؛ این امر به گونه­ای است که حتی می­توان تاثیر این عوامل را در بازدیدکنندگان پیش­بینی و بررسی کرد. این عناصر یکی از عوامل اصلی در افزایش یا کاهش تعداد بازدیدکنندگان در هر بنا می­باشد؛ بنابراین بسیار حائز اهمیت چه برای افزایش گردشگران در بنا و چه برای معماران می­باشد. البته بخش عظیمی از ادراک محیط از طریق بینایی و ادراکات بصری به دست می­آید؛ به بیان ساده­تر درک محیط توسط فرآیندی پیچیده بین مغز و چشم اتفاق می­افتد که از سویی دیگر تناسبات و زیبایی­های بصری بر روی افزایش ادراک فرم بر انسان­ها، در بناهای معماری نقش مستقیم می­گذارد. لذا در این پژوهش به تاثیر عوامل و مولفه­های بصری بر فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز پرداخته شده­است تا مولفه­های بصری بر ادارک را در دو بنای موفق معماری معاصر ایران را دریافت و در اختیار دیگر پژوهشگران و معماران قرار داد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع آمیخته و دلفی می­باشد. جمع­آوری اطلاعات نیز از طریق مطالعات کتابخانه­ای، بازدید میدانی و پرسشنامه­ صورت گرفته­است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که عواملی همچون شرایط لایه­های کارکردی، زیبایی­شناختی، اجتماعی-فرهنگی، زیست­محیطی، اقتصادی و سیاسی در تببین مولفه­های بصری فرم نقش مهمی دارند. مهم­ترین مولفه­ها در مجموعه­ی برج آزادی شامل تناسب فرم و فضا؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا می­باشد و مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در موزه­ی هنرهای معاصر شامل خلق حرکت؛ هماهنگی، کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم می­باشد.

 

 

 

کلمات کلیدی: مولفه‌های بصری فرم، فرم، فرم اشیاء، نظریه دلوز، مجموعه برج آزادی، موزه هنرهای معاصر

 1- گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران.

2- استادیار گروه معماری دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. ([e-mail])

 

تمام مقالات تحت لیسانس CC-BY و Creative Commons منتشر می شود.

 

 

 

 

1-مقدمه

معماری به مثابه­ی یک اثر، بازتابنده­ی اندیشه­ها و ارزش­هایی است که برای درک و دریافت معانی آن می­توان از عوامل متعددی مدد جست. از سویی دیگر در طول تاریخ هنر، فلاسفه و نظریه­پردازان در تلاش بوده­اند که مفهوم فرم را تبیین کنند. از دهه­ی 80 میلادی به بعد، صورت و فرم آثار معماری تغییرات شگرفی را به خود دیده­است؛ این امر معلول نوع نگرش انسان به هنر است. ژیل دلوز]1[ به روشی خاص به بیان مفهوم فرم پرداخته­است. وی با استمداد از مقولات پیرس]2[، فرم را نوعی فعلیت و جدال می­داند که از طریق مخالف یا متضاد بودن میان دو چیز به وجود می­آید.

ژیل دلوز با عقیده بر اینکه محیط واقعی نوعی فعلیت می­باشد، مفاهیم معماری را تحت­تاثیر قرار می­دهد. این مفاهیم در معماری به معنای الهام­گرفتن طراح در ایده­یابی از مولفه­های پس­زمینه­ی مفاهیم و ویژگی­های معماری سنتی و سپس انتخاب از میان لایه­های آن و در نهایت خلق اثر است. بنابراین با توجه به مولفه­های مطرح­شده در اندیشه­ی وی می­توان به نحوه­ی تجلی فرم و شکل­گیری انواع آن به عنوان ابزاری مهم در معناسازی از لایه­های درونی معماری استناد نمود.

خوانش اثر با در نظرگرفتن لایه­های متنیِ مرتبط و مؤثر بر تاثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء، یکی از مواردی است که در حوزه نقد معماری معاصر ایران کمتر بدان پرداخته­ شده­است. از طرفی دیگر در طول تاریخ، مفهوم فرم در هنر و معماری تعاریف مختلفی برگرفته از الگوواره­های فکری، فلسفی و فرهنگی حاکم بر هر دوره به خود اختصاص داده است. از اواسط قرن بیستم توجه به چگونگی شکل­گیری اثر هنری و خوانش آن به شیوه­ای متفاوت نسبت به قبل و با توجه به لایه­های مختلف مؤثر در پیدایش هنر شکل گرفت. با توجه به مؤلفه­های مطرح­شده در اندیشه­ی دلوز ضرورت دارد به نحوه­ی تجلی فرم و شکل­گیری انواع آن به­عنوان ابزارى مهم در معناسازی از لایه­های درونى معمارى استناد و پژوهش نمود.

بنابراین هدف اصلی در این پژوهش تبیین مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم است؛ که این نظریه در دو بنای مهم معماری در تهران که موزه­ی هنرهای معاصر و مجموعه­ی آزادی هستند؛ بررسی شده­است.

 

2-پرسش­های تحقیق و فرضیه تحقیق

برای پاسخگویی به هدف اصلی پژوهش نیاز است به پرسش­های 1-مولفه­های بصری در فرم چه عواملی هستند و چه تاثیری در شکل­گیری فرم اشیاء دارند؟، 2-مولفه­ها و شاخصه­های نظریه­ی دلوز از فرم چیست و چند درصد در مجموعه برج آزادی و موزه هنرهای معاصر بازتاب یافته­است؟؛ پاسخ داد.

با توجه به این که پژوهش حاضر از نوع آمیخته می­باشد؛ بنابراین فرضیه­ی اصلی پژوهش این است که مهم­ترین مولفه­ی بازتاب­یافته در موزه هنرهای معاصر از نظر دلوز خلق حرکت و روابط کارکردی بین اجزاء می­باشد. همچنین مهم­ترین مولفه­ی بازتاب­یافته در مجموعه برج آزادی از نظر دلوز تناسب میان فرم و فضا، پیوستگی بین اجزاء معماری و اتمسفر بالای فضا می­باشد؛ که فرض می­شود درصد بالاتری نسبت به سایر مولفه­ها به خود اختصاص خواهندداد.

 

3-پیشینه پژوهش

برای پیشینه­ی پژوهش دو امر مهم می­باشد 1-مولفه­ی بصری فرم و فرم از جهت معنا، 2-نظریه دلوز از فرم. در جدول شماره 1، پیشینه پژوهش به طور کامل بیان شده­است.

 

 

 

 

 

جدول 1: پیشینه پژوهش

ردیف	عنوان	نویسنده	سال	بررسی ملاحظات انجام­شده	نتیجه	روش تحقیق
1	بررسی نقش مولفه­های بصری فرم بر ادراک و تاثیر آن بر ایجاد انگیزش افراد	میترا فرجی و فاطمه ابراهیم­زاده نوایی	1397	در این پژوهش مولفه­های ادراک بصری فرم با تکیه بر نظریات آرنهایم، اداندیس و گروتر دسته­بندی شده و محرک­های بصری فرمی با توجه به نظریات دونیس اداندیس گردآوری شده و به روش AHP با نظریات بیست خبره در زمینه معماری مقایسه شده­است.	هر پدیده اى داراى دو جنبه است: جنبه ساختارى ساده و فارغ از تعلقات فرهنگى و اجتماعى قابل شناسایى است، درحالى که جنبه ادراکى نه تنها پیچیده است بلکه متاثر از مناسبات فرهنگ هر قوم و تحت­تاثیر عوامل متعدد اجتماعى و فردى است.	کاربردی پیمایشی و توصیفی
2	تحلیل بینانشانه­ای روابط فرم و فضا	بابک امرایی	1393	در این پژوهش یکی از شاخصه­های نوین و پرکاربرد بینامتینت، «نقد بینانشانه­ای» را به کار برده­است و به یک شناخت نظام­مند از فضا و روابط فرم و فضا، استفاده کرده­است.	بر مبنای تحلیل بینانشانه­ای، چهار نظام نشانه­ای در فضا وجود دارند که عبارت­اند از رمزگان ابعاد فیزیکی، رمزگان بصری، رمزگان معنایی و رمزگان بعد پنهان.	تحلیلی-توصیفی
3	تاثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء	کیان دهقان و قاسم مطلبی	1399	این پژوهش به بررسی فرم شئ در چرخه عمر خود در مواجهه با خواست­ها و نیازهای کاربردی و نیازهای انسان می­پردازد. انسان به دلیل استفاده و فرم­دادن به شئ به وسیله­ی قابلیت­های بالقوه خود با انسان ارتباط برقرار می­کند.	ارتباط بین مورفولوژی شئ و همسازی آن با سایر مولفه­ها قابل استفاده است. این مدل در رابطه با شناخت پویایی یک شئ توضیح می­دهد که چرا و چه زمانی شئ در یک مرحله باقی می­ماند یا از یک مرحله به مرحله­ی دیگر توسعه می­یابد.	تحلیلی-توصیفی
4	تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم )از سال 1385 تا کنون(	مهرنوش ذوقی تونکابنی، مریم ارمغان و مهرداد متین	1401	در این پژوهش معماری به مثابه­ی یک متن بازتابنده­ی اندیشه­هایی است که برای درک و دریافت معانی آن می­توان از نشانه­شناسی مدد جست.	با به­کارگیری لایه­های متن به صورت صریح و آشکار، فرم بزرگ از انواع فرم دلوزی محقق می­گردد. با حذف و کسر بخشی از رمزگان در طرح و معناسازی به صورت ضمنی، فرم کوچک خلق می­شود.	تحلیلی-توصیفی نشانه­شناسی
5	تعامل تصویر، حرکت و زمان در معماری و سینما با توجه به نظریات ژیل دلوز	فاطمه خوشاب و سید یحیی اسلامی	1402	در این پژوهش به مقوله­ی بین رشته­ای سینما در معماری پرداخته­است تا مولفه­های تصویر، حرکت و زمان را بر اساس آرای ژیل دلوز بررسی کند.	تصاویر با یکدیگر در حال کنش و واکنش هستند که در بستری از زمان رخ می­دهند و باعث پیدایش مفاهیمی از قبیل زمان-تصویر و حرکت-تصویر می­گردند.	کیفی-تحلیلی رویکرد فلسفی
6	نقش ذهنیت طراح در بازنمود لایه­های آثار معماری معاصر ایران با نگاهی به اندیشه فرم نشانه­دار دلوز	مهرنوش ذوقی تونکابنی، مریم ارمغان و مهرداد متین	1401	این پژوهش به بررسی شیوه­های طراحی معماران حرفه­ای ایران، شناسایی مولفه­های پس­زمینه تاثیرگذار بر آن و شناخت نحوه­ی بهره­گیری از لایه­های متن معماری در خلق اثر است.	معماران ایران در ایده­پردازی از مفاهیم و ویژگی­های معماری گذشته، الهام و سپس با بیانی نو از لایه­های مختلف معماری به ویژه لایه تاویلی و زیبایی­شناختی، درک عمیقی از مفاهیم گذشته در معماری امروز را بازتاب می­کند.	کیفی رویکرد نشانه­شناسی لایه­ای
7	میانجی­ها و ناممکن­های دلوزی سوژه، معماری و فضا از ساختارمندی تا ساختارشکنی آیزنمن	مهتاب سلیمانی الموتی و حسین اردلانی	1400	در این پژوهش ویژگی­های مشترک میانجی­ها و ناممکن­ها در اندیشه­ی دلوز و معماری آیزنمن بررسی شده­است و با این فصل مشترک معماری وی بیان و تحلیل می­شود.	میانجی­ها بنا به حرکت و جنبش دائمی­شان، تجسم هستی­شناسی ناممکن­ها را، که زیربنای این­همانی و هویاتی درونی هستند، شروع می­کنند و پایان می­بخشنمد.	توصیفی-تحلیلی
8	بازتعریف مراتب محصوریت در هزارتوی خانه­های تاریخی کاشان (خانه عامری­ها) بر پایه معرفت­شناختی ریزوماتیک ژیل دلوز	حسنا ورمقانی	1402	این مقاله به دنبال بررسی شیوه­های دستیابی به تنوعی از عرصه­های محصور در سازمان­های فضایی خانه­های کاشان و بازتعریف مراتب محصورت آنها است.	رویکردهای کالبدی/فضایی متعدد در تطابق با فضای کالبدی ریزومی شامل سیالیت، انعطاف­پذیری، کثرت فضاها و نیز تنوع و تعدد درجات محصوریت موثر است.	توصیفی-تحلیلی استدلال منطقی

با توجه به پیشینه­ی پژوهش­های انجام­شده می­توان دریافت کرد که عمده­ی پژوهش­های پیشین درباره­ی فرم، معنای فرم و نحوه­ی ادراک فرم بحث کرده­اند و پژوهشی بر پایه­ی نظریه­ی دلوز از فرم، به بررسی بناهای شاخص معماری ایران نپرداخته­است؛ بنابراین پژوهش حاضر پژوهشی جدید در مبحث بررسی فرم بر اساس نظریه­ی ژیل دلوز می­باشد.

 

4-روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش از نوع آمیخته، ترکیبی از کمی و کیفی می­باشد. در قسمت بررسی متون گذشته و شناخت مولفه­های تاثیرگذار بر ادراک بازدیدکنندگان از روش کیفی و سپس در تحلیل و ارزش­گذاری هر یک از مولفه­ها از رویکرد کمی استفاده شده­است. همچنين با توجه به چارچوب نظری پژوهش كه مولفه­های بصری در فرم اشیاء است، مرور مبانی پايه و فلسفی امری ضروری برای شناخت ماهيت اين نوع فضاهاست. در نتيجه با توجه به سنت كيفی تحقيق، پارادایم تفسيری و روش نمونه موردی استفاده شده است. ابزار اين روش، مرور اسناد، تصاوير، پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده است كه نمونه مدنظر پژوهش مجموعه برج آزادی و موزه هنرهای معاصر می­باشد. همچنين در قسمت تبیین مولفه­های بصری فرم بر ادراک بازدیدکنندگان روش پژوهش كمی می­باشد؛ كه کیفیت مولفه­های تاثیرگذار در قالب پرسشنامه از بازدیدکنندگان مجموعه برج آزادی و موزه هنرهای معاصر مورد پرسش قرار گرفته­است؛ که حجم نمونه در اين پژوهش 100 نفر می­باشد. همچنین برای تحلیل و تبیین درست­تر مولفه­های بصری فرم بر ادراک و تاثیر آن بر احساس، از مصاحبه­ در این پژوهش استفاده شده­است؛ که حجم نمونه در این بخش 10 نفر دکتری معماری می­باشد. در آخر با كنار هم قرار دادن تاريخ رويدادها، با تفسير عقلی، يا ديگر شيوه­های بحث منطقی می­توان نقش مولفه­های بصری فرم بر ادارک و تاثیر آن بر معماری موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی را با استدلال منطقی به هم پيوند زد. در واقع پارادايم پژوهش تفسيری(پديدارشناسی)، راهبرد اصلی پژوهش استدلال منطقی و تدابير و فنون پژوهش استفاده از اسناد و تحليل می باشد. در شکل 1، ساختار کلی پژوهش به ترتیب گام­ها بیان شده­است.

 

شکل 1: ساختار پژوهش

با توجه به روش تحقیق ذکرشده؛ از 100 نفر، حدود 40 عدد پرسش­ درباره­ی درصد بازتاب مولفه­های دلوز از فرم، در مجموعه­ی برج آزای و موزه هنرهای معاصر به صورت جداگانه و همراه با تصویر نمونه­ موردی، پرسیده ­شده­است. پاسخ­دهندگان، درصد بازتاب هریک از مولفه­ها را در چهار دسته­ی 100-70 درصد، 70-50 درصد، 50-30 درصد و زیر 30 درصد انتخاب کردند. سوالات پرسشنامه به صورت خلاصه در جدول 2، ذکر شده­است.

جدول 2: سوالات پرسشنامه

رديف	سوالات
1	به نظر شما مولفه­­ی سیالیت و پویایی در فضا به چه میزان در (نام نمونه موردی) مشاهده می­شود؟
2	به نظر شما به چه میزان در (نام نمونه موردی) دارای ابهام و ایهام در فضا است؟
3	به نظر شما به چه میزان در فضای (نام نمونه موردی) تضاد مشاهده می­شود؟
4	به نظر شما به چه میزان پیوستگی بین اجزای معماری در (نام نمونه موردی) مشاهده می­شود؟
5	به نظر شما دیالکتیک و روابط بین لایه­های درونی محیط به چه میزان در (نام نمونه موردی) بازتاب یافته­است؟
6	به نظر شما در (نام نمونه موردی) چند درصد فضای بینابینی و مرز مشترک وجود دارد؟
7	به نظر شما معمار (نام نمونه موردی) به چه میزانی در طراحی به خلق حرکت فکر کرده­است؟
8	به نظر شما ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم به چه میزان در (نام نمونه موردی) مشهود است؟
9	به نظر شما فضای (نام نمونه موردی) به چه میزان انعطاف­پذیر است؟
10	به نظر شما در (نام نمونه موردی) چند درصد ساختار و اتمسفر بالای فضا وجود دارد؟
11	به نظر شما چند درصد کثرت­گرایی در (نام نمونه موردی) وجود دارد؟
12	به نظر شما در طراحی (نام نمونه موردی) به چه میزان به وجود فولد و هزارتو توجه شده­است؟
13	به نظر شما در (نام نمونه موردی) چند درصد دگردیسی (تغییر، تکامل و دگرگونی) وجود دارد؟
14	به نظر شما  تا چه میزان هماهنگی میان کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی در (نام نمونه موردی) مشاهده می­شود؟
15	به نظر شما از نظر زیبایی­شناختی، تا چند درصد تناسب میان فرم و فضا در (نام نمونه موردی) نمایان است؟
16	به نظر شما از نظر اجتماعی-فرهنگی، تا چه میزان رابطه بین بافت، فرهنگ و تکثر اندیشه­ها در (نام نمونه موردی) بازتاب یافته­است؟

5-چارچوب نظری پژوهش

در این قسمت در بخش اول برای درک ادارک مولفه­های بصری فرم، به مفهوم فرم و فضا پرداخته شده­است؛ سپس عوامل موثر بر ادراک به تفکیک نام برده و توضیح داده شده­است. در بخش دوم به نظریه­ی ژیل دلوز پرداخته­شده و سه مقوله­ی صیرورت، میانجی­ها و ریزوم که اصلی­ترین مباحث مطرح شده­ی دلوز می­باشد؛ مورد بررسی قرار گرفته­است. سپس نشانه­شناسی معماری و فرم دلوزی واکاوی شده­است؛ تا در نهایت در قسمت تحلیل­ داده­ها مولفه­های فرم از منظر دلوز طبقه­بندی شود.

§       1-5-ادراک مولفه­های بصری فرم

1-1-5-فرم و فضا

تعريف مشخصي براي فرم وجود ندارد؛ اما فرم براي توصيف مفهومي ذهني به كار مي­رود كه نمي­توان آن را مانند يك پديده­ي مشخص تعريف كرد. در شكل 2، تعاريف متفاوتي از فرم بيان شده­است.

 

شكل 2: تعريف فرم

فرم سيرتحول شگرفي را طي كرده­است؛ در جدول 3، نظريه­ها، تعاريف و سيرتحول فرم بر اساس زمان طبقه­بندي شده­است.

جدول 3: سيرتحول فرم (ذوقی تنکابنی، 1401، 11)

	نظريه	تعریف	مفهوم کانونی فرم
دوران مدرن	فرماليسم]3[	اهمیت­یافتن ساختار و نظریات معرفت­شناسی کانت	ساختار
	ايده­آليسم ]4[	روانشناسی ادراک و تاکید بر فرافکنی احساس بدنی محیط فهم معماری به عنوان تجسم و تجلی امری پیشینی (ایده) دریافت­شده توسط معمار مبتنی بر آراء هگل	فضا ایده
	پراگماتيسم ]5[	اهمیت­یافتن تعامل و سازگاری با محیط طبیعی و انسانی در شکل­گیری پدیده، اهمیت تجربه در کسب معرفت	نسبت تعاملی (ساختار)
دوران پسامدرن	نشانه­شناسی ]6[	پساساختارگرایی (بازی آزاد دال، معنای متکثر و تعویق بی­پایان معنا)	معنا
	پدیدارشناسی ]7[	مورد توجه قراردادن مسئله کنش متقابل میان کالبد و محیط اطراف آن حواس (دیداری، لامسه، بویایی و شنیداری) اندام غریزی درک و دریافت معنای معماری	معنا، قابلیت و کالبد، رویداد
	مارکسیسم ]8[	بررسی نسبت میان منازعات طبقاتی و معماری آشکارساختن واقعیات تاریخی، اتفاقات پنهان و اصلاحات وحدت­بخش معماری	معنا، اهمیت ساختار در نسبت با فرآیند خلق اثر
	روانشناسی محیط	شناخت روانشناسانه­ی رفتارهای انسان در محیط کالبدی	قابلیت، کالبد-رویداد

واژه­ي فضا براي دلالت بر مفهومي به كار مي­رود كه به مراتب ذهني­تر و پيچيده­تر از مفهوم ارجاعي فرم است. زماني كه از فرم چيزي صحبت مي­شود، آن چيز وجود دارد؛ لذا مرجع فرم قابل تصور است. اما زماني كه در مورد فضا صحبت مي­شود، مرجع مشخص نيست (امرايي، 1393، 30). انواع مختلفي از فضا وجود دارد كه در شكل 3، به آنها اشاره شده­است.

 

شكل 3: انواع فضا

2-1-5-عوامل موثر بر ادراک

ادارك چندبعدي و چندكيفيتي مي­باشد؛ صدا، بو و حس لامسه از ديگر جنبه­هاي مهم در ادراك مي­باشند. ويژگي­هاي ديداري فرمي و نمادين تنها جنبه­ي زيبايي­شناسي نيستند؛ بلكه عوامل مربوط به محرك (محيط) و و عوامل مربوط به فرد نيز جايگاهي ويژه در مقوله­ي ادارك دارند (فرجي و همكاران، 1397، 100).

هر فردي در فضا و محيط، احساس متفاوتي را تجربه مي­كند؛ بنابراين نمي­توان اظهار كرد كه چه فرم و چه الگويي براي مردم جذاب است؛ بلكه لذت­بردن از الگوها و متغييرهاي آنها با ويژگي­هاي فردي هر شخصي به صورت جداگانه معنا مي­يابد. از منظر دلوز از جلوه­هاي بصري هر فرمي، برداشت­هاي متفاوتي شده­است و اين امر به ميزان زيادي با احساسات و ادراكات هر فرد معني مي­يابد. جلوه­هاي بصري تاثيرهاي متفاوتي روي درك فرم معماري مي­گذارند و مراحل متفاوتي را طي مي­كند كه در شكل 4، به آن اشاره شده­است.

 

شكل 4: مراحل درك فرم معماري

طيف تناسبات متفاوت يك فرم مي­تواند مي­تواند تفسيرهاي متنوعي را توليد كند. شكل­هاي باريك، نازك و بلند، جذابيت و ظرافت را نمايش مي­دهند؛ در حاليكه شكل­هاي كروي و گرد، گرمي و آسايش را نشان مي­دهند. به علاوه همان فرم كج­شده به بيرون، ترس يا نگراني را نمايش مي­دهد (ترزيديس، 1393، 27).

2-5-نظریه ژيل دلوز 

ژیل دلوز فیلسوفی پساساختارگرا می­باشد و نظریاتش رویکردی پست­مدرن دارد. دلوز تجربه­گرایی را برای اولین بار مطرح می­کند و برای این امر وامدارد نظریات فیلسوفانی همچون فروید ]9[، نیچه ]10[ و مارکس ]11[ می­باشد. از نظر وی احساس در هنگام مواجهه با بنا جایگاه ویژه­ای دارد؛ به همین دلیل است که رویکرد فکری وی به سمت پست­مدرن است. دلوز در بنیان فلسفی­اش از مفاهیمی همچون صیرورت، میانجی­ها، ریزوم، میل، سازمان­گریزی، تفاوت و تکرار صحبت می­کند؛ اما در لايه­هاي سيستمي خوانش وي از فرم به مقوله­هايي همچون لايه­هاي كاركردي، زيبايي­شناختي، اجتماعي-فرهنگي، زيست­محيطي، اقتصادي-سياسي و زمان اشاره دارد.

1-2-5-صیرورت از منظر دلوز

بر اساس دیدگاه دلوز، فیلسوفی به نام کولبروک صیرورت را نیرویی درون خود می­پندارد؛ از نظر وی صیرورت به هر امری که فعلیت یافته­است محدود نمی­شود بلکه به واسطه­ی درکی که از نیروهای بالقوه­ای که در هر فعلیتی بیان می­شود، به سوی جلو حرکت می­کند (اردلانی و همکاران، 1394 ، 3). در شکل 5، به صورت کامل مولفه­های صیرورت در فرم بیان شده­است.

 

شکل 5: مفهوم صیرورت از منظر دلوز

2-2-5-مفهوم میانجی­ها از منظر دلوز

بعد از مفهوم صیرورت، مهم­ترین بحث از منظر دلوز میانجی­ها می­باشد. میانجی­ها نقش میانجی­گری و میانه­ای بین بالقوه و بالفعل بودن هر امری را دارند. علاقه­ی دلوز به مرزهای مشترک میان دو یا چند فضاست. در اندیشه­ی او ردپایی از نیروی بالفعل و انفعالاتی که توسط نیروها در میانه­ی دو حریم به فعالیت مشغول می­شوند، به چشم می­خورد؛ میانه­هایی که به معنای محافظه­کاری نیستند (سلیمانی الموتی، 1400، 14). در شکل 6 به طور مفصل­تر به بررسی شاخصه­های میانجی­ها پرداخته شده­است.

 

شکل 6: مفهوم میانجی­ها از منظر دلوز

بنابراین از منظر دلوز میانجی­ها در حال خلق و آفریدن هستند؛ بر این اساس امری به نام سوژه و ابژه در معماری فضاها قابل پیش­بینی نمی­باشد و روابط نامتعینی دارد. میانجی­ها به دلیل اینکه انرژی هستند و در فضا و اتمسفر وجود دارند، همیشه در حال حرکت­اند و به صورتی سیال و پویا در حال رفت­وبرگشت می­باشند.

3-2-5-مفهوم ریزوم از منظر دلوز

ژیل دلوز در کتاب هزار فلات برای تبیین فلسفه­ی کثرت­گرای خود، مفهوم ریزوم را به کار گرفته­است (دلوز، 1390، 50) فضای ریزومیک فضایی چهل­تکه، انبوه، متکثر و بس­گانه، غیرپایگان و بس­ارتباطی و فضای سیال تغییرات همیشگی است و همواره در میانه و بینابین جا دارد. نقطه­ی پایان فضای ریزومی، آغاز راه تازه است؛ در واقع نمی­توان آغاز و پایانی برای آن متصور شد (ورمقانی، 1402، 204). در شکل 7، مولفه­های اساسی در درک ریزوم بیان شده­است.

 

شکل 7: مولفه­های تاثیرگذار در ریزوم از منظر دلوز

اصلی­ترین امر در خصوص ریزوم، اتصال و ناهمگونی در فضا است. بر این اساس فضاهای متعدد و گوناگون با یکدیگر پیوند یافته و گویی یک کل واحد را تشکیل می­دهند. ارتباطات متنوع در فضا موجب ایجاد پیوند ناهمسان و تنوع می­گردد. ریزوم دارای هشت مولفه­ی اصلی کثرت، گسست نادلالتگر، نقشه­نگاری، فولد، شدن، مجموعه، قلمروزدایی و بازقلمروسازی و در نهایت تفاوت می­باشد. در شکل 8، این هشت مولفه­ی ذکر شده به صورت کامل توضیح داده شده­است.

 

شکل 8: مفهوم ریزوم از منظر دلوز

3-5-نشانه­شناسی در معماری

با فراموش­شدن انديشه­هاي مدرنيسم و فاصله­گرفتن معماران از طراحي­هايي كه بر مبناي كاركرد هستند، مفهوم ادراك و دريافت طرح جايگاه ويژه­اي پيدا كرد و نشانه­شناسي به عنوان يكي از روش­هاي تحليل متن به عنوان روشي براي دريافت معاني آشكار و پنهان اثر مورد توجه قرارگرفت. معماري مي­بايست بر روند توليد معنا از طريق بيان و سازماندهي فضا تمركز كند، چراكه اشكال فضايي بخشي از زندگي اجتماعي است كه معناي آنها به ارزش­هاي فرهنگي بستگي دارد (ذوقي تنكابني و همكاران، 1401، 8). در شكل 9، طبقه­بندي نشانه­شناسي به طور مفصل بيان شده­است.

 

شكل 9: نشانه شناسي معماري

4-5-محيط متعين (فرم دلوزي)

دلوز در كتاب سينما يك (تصوير-حركت) سه­گونه حركت-تصوير (تاثر-تصوير، كنش-تصوير و ادراك-تصوير) را متباين و هر كدام را با يكي از مقولات پيرس مرتبط و با نظام نشانه­شناختي وي مشخص مي­كند. دلوز، مقوله­ي دوم پيرس كه به يك ارتباط واقعي ميان ابژه و نشانه اشاره دارد با كنش-تصوير منطبق و محيط تعين­يافته مي­نامد. وضع دوم در جايي وجود دارد كه في­نفسه دو چيز، آنچه حاصل نسبت يك چيز با چيز دوم است. وضع دوم پيكرهايي است كه در فضا-زمان­هاي معين، محيط جغرافيايي و اجتماعي تحقق مي­يابند و كنش-تصوير زاده مي­شود. هنگامي كه نيروها (كيفيات و قدرت­ها) در حالات چيزها فعليت يافته­اند، مي­توان وارد قلمرو كنش-تصوير شد (ذوقي تنكابني و همكاران، 1400، 155).

از نظر دلوز سه نوع فرم وجود دارد؛ 1-فرم بزرگ (فرم نشانه­دار)، 2-فرم كوچك (فرم كنشي) و 3-استحاله­ي فرم. جدول 4، به بررسي ويژگي­ها، توضيحات و زيرمجموعه­هاي هر يك از اين سه نوع فرم از منظر دلوز پرداخته­ شده­است.

جدول 4: انواع فرم از نظر دلوز (ذوقي تنكابني و همكاران، 1400، 158)

انواع فرم دلوزي	انواع	تبيين	مولفه	تبيين
	فرم بزرگ	-نيروهاي محيط، ذهن خالق اثر را به چالش مي­كشند. -طراح در خلق اثرش با استمداد از نيروهاي محيط به طور صريح و آشكارا شيوه­ي جديدي را تبيين مي­نمايد.	تك نشانه	-مجموعه­اي از نيروهاي تعين­يافته در محيط كه به موقعيت خاص زماني و مكاني اشاره دارند.
			دو جمله­اي	-توجه طراح به نيروهاي محيط و انتخاب از ميان آنها در خلق اثر جهت هماهنگي طرح با محيط (دلالت صريح).
	فرم كوچك	-ذهن خالق با كسر يا دگرگوني بخشي از رمزگان، وضع دوم (فرم جديد) مي­سازد. -موقعيت به تدريج پديدار و توسط مخاطب درك مي­گردد. -از اثر، معنا يا معاني متعدد استنتاج مي­شود.	نمايه	-فقدان: ذهن معمار موقعيتي جديد از طريق كسر يا دگرگوني بخشي از رمزگان مي­سازد كه براي درك اثر مخاطب مي­بايست از آن استدلال و استنتاج نمايد. -ابهام: طراح با كسر يا دگرگوني بخشي از رمزگان در اثر ابهام ايجاد مي­كند (دلالت ضمني).
	استحاله فرم	-فرم در حال فرم­زايي با استفاده از هر دو فرم بزرگ و كوچك. -اثر، در هر مرحله جنبه­اي از موقعيت را نمايان مي­سازد. هريك از موقعيت­ها نشانگر لحظه­اي معين از مفهوم و ايده­ي طراحي است و با موقعيت­هاي ديگر پيوند خورده تا پيشرفت نوعي آگاهي و ايده­پردازي را شكل دهد كه برابر با كل موقعيت نمايان­شده باشد.	پيكره	-نحوه تغيير موقعيت­ها در طرح كه مي­تواند از فرم بزرگ به سمت فرم كوچك يا برعكس حركت نمايد. -پيكره متشكل از تك نشانه­ها، نمايه ابهام و استنتاج (دلالت صريح به همراه دلالت ضمني).
			برداشت و ايجاد آگاهي	فرم از بين داده­هاي واقعي، كدهايي را انتخاب مي­نمايد كه در ذهن بيننده منجر به يك آگاهي اوليه شده و در موقعيت­هاي مختلف اين آگاهي را گسترده­تر نموده و در نهايت وي را به آن برداشت ذهني موردنظر مي­رساند.

6-بحث و یافته­ها

موضوع اصلی این پژوهش بررسی و تبیین مولفه­های بصری فرم بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم می­باشد. برای بررسی کیفیت مولفه­ها دو نمونه­ی موردی انتخاب­شد؛ که عبارت­اند از مجموعه برج آزادی و موزه­ی هنرهای معاصر، دلیل انتخاب این دو بنا این است که هر دو بنا 1-از نظر معناشناختی، مخاطب را به بازی فراخوانده و وادار به معناسازی می­نمایند، 2-واجد زبانی نو هستند و فقط به دنبال تکرار تاریخ معماری ایران نبوده و در پی تقلید از غرب نمی­باشند و 3-جریان فکری و نگرشی ویژه در فرآیند طراحی را نمایش می­دهند. در جدول 5، به معماری و شاخص­های شکل­گیری این دو بنا پرداخته­ می­شود.

جدول 5: معماری مجموعه برج آزادی و موزه­ی هنرهای معاصر

نام بنا	سال ساخت	نام معمار	تصویر	توضیحات
مجموعه برج آزادی	1349	حسین امانت		برج آزادی، به عنوان نماد «ایرانِ مدرن» و برای یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران در میانه یکی از میدان‌های اصلی غرب تهران به نام میدان شهیاد سابق و آزادی کنونی طراحی و ساخته شد. معماری برج، تلفیقی از معماری هخامنشی، معماری ساسانی و معماری اسلامی است. در فضای زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد.
موزه هنرهای معاصر	1356	کامران دیبا		این موزه شامل جامع‌ترین گنجینه‌های هنر مدرن در خارج از اروپا و آمریکای شمالی است و مالک یکی از ۵ تا ۱۰ مجموعه­ی مهم هنر نوگرا در دنیاست. این موزه دارای کارهای مهمی از جنبش‌های هیجان‌نمایی انتزاعی، پاپ­آرت، مینیمالیسم، مفهومی و فوتورئالیسم است. در گنجینه­ی دائمی موزه بیش از ۳۰۰۰ اثر ارزشمند از نخبگان هنرهای تجسمی نگهداری می‌شود که نزدیک به ۴۰۰ عدد از آن‌ها، دارای ارزش استثنایی هستند.

همچنین با توجه به مطالب بیان­شده در قسمت مبانی­نظری، می­توان دریافت که از نظر دلوز صیرورت در فرم دارای عدم قطعیت، عدم تعین، غیرساکن و ناایستا بودن در فضا (سیالیت و پویایی)، ابهام و ایهام در فضا و پیوستگی می­باشد. همچنین وجود میانجی در فرم با دیالکتیک و روابط لایه­های درونی محیط، وجود مرز مشترک بین فضاها، نمایان بودن سوژه و ابژه، حضور سیال و وجود دیسیپلینی برای دنبال­کردن یک حرکت خلاقانه در فضا در راستای خلق حرکت، وجود ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم، انعطاف­پذیری، وجود فضای بینابینی و اتمسفر بالا در فضا معنا می­یابد. به علاوه وجود مفهوم ریزوم در فرم دارای عواملی همچون سیالیت، انعطاف­پذیری، غیرخطی­بودن فرم، کثرت­گرایی، گسست نادلالتگر (ایجاد مسیر جدید با شکست و خردشدگی)، نقشه­نگاری (دارای نقشه­ای پویا با ارتباط فضایی جدید)، فولد (هزارتو)، شُدَن (ایجاد دگردیسی)، مجموعه (با گسترش و تکثیر متصل­شدن)، قلمروزدایی و بازقلمرو­سازی (ایجاد رابطه­ی جدید و مخالفت با سکون در فضا)، تفاوت (دوری از تکرار) می­باشد. همچنین از نظر دلوز لایه­های سیستمی نیز در ادراک فرم موثرند؛ لایه­های سیستمی دارای 1-لایه­ی کارکردی که دارای ساختار معماری، کالبدی، فضایی، مصالح و روابط کارکردی است. 2-زیبایی­شناختی که حجم، فرم، فضا، تناسبات و روح­مکان از مولفه­های مهم آن است. 3- خصوصیات اجتماعی-فرهنگی که رابطه با بافت، روابط درون فرهنگی و توجه به تکثر اندیشه­ها از شاخصه­های آن است. 4-عوامل زیست­محیطی که اقلیم و بوم نقش مهمی را در ادراک آن ایفا می­کنند. 5-عوامل اقتصادی و سیاسی که روابط درون سیاسی (توجه به تاریخ معماری سنتی) و وجود مصالح با رویکرد اقتصادی در این بخش مهم است و در آخر 6-لایه زمان که توجه به شرایط روز جامعه و نگاه جهانی از عوامل اصلی در ادراک آن هستند. در شکل 10، مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم جمع­آوری شده­است.

 

شکل 10: مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز از فرم

سپس مولفه­های شکل 10 در اختیار 10 نفر از متخصصین معمار که دارای مدرک دکتری هستند؛ قرار گرفت و مصاحبه و پرسشنامه از آنها صورت گرفت؛ تا صحت مولفه­ها از نظر آنها تایید یا رد گردد. نتایج پرسشنامه از متخصصین در شکل 11، مشاهده می­شود.

              

شکل 11: نتایج صحت مولفه­های فرم از نظر دلوز

بنابراین با توجه به شکل 11 می­توان نتیجه گرفت که مولفه­های استخراج‌شده و جمع‌آوری شده در شکل 10، صحیح هستند.

7-نتیجه­گیری

مولفه­های بصری فرم همپوشانی بالایی با مولفه­ها و شاخصه­های نظریه دلوز از فرم دارند؛ این مولفه­ها از نظر آراء دلوز به سه بخش اصلی صیرورت، میانجی و ریزوم تقسیم­بندی می­شوند. صیرورت دارای شاخصه­هایی همچون سیالیت و پویایی در فضا، ابهام و ایهام در فضا، وجود تضاد در فضا و پیوستگی بین اجزاء معماری می­باشد. میانجی دارای مولفه­هایی همچون دیالکتیک روابط لایه­های درونی محیط، وجود مرز مشترک و فضای بینابینی، حضور سیال، خلق حرکت، ظرافت بصری و عمق مفاهیم، انعطاف­پذیری و ساختار و اتمسفر بالا در فضا می­باشد. ریزوم دارای شاخصه­هایی همچون سیالیت، انعطاف­پذیری، کثرت­گرایی، گسست نادلالتگر، فولد و دگردیسی می­باشد. از نظر دلوز مولفه­های دیگری همچون لایه­ی کارکردی که شامل هماهنگی کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی است؛ لایه­ی زیبایی­شناختی که وجود تناسب بین فرم و فضا است؛ لایه­ی اجتماعی-فرهنگی که رابطه­ی همزمان بین بافت، فرهنگ و توجه به تکثر اندیشه­ها در آن مهم است؛ لایه­ی زیست­محیطی که توجه به اقلیم و بوم در آن حائز اهمیت است؛ لایه­ی اقتصادی و سیاسی که توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا را مورد توجه قرار می­دهد و در نهایت لایه­ی زمان که توجه به شرایط روز جامعه و جهان را مورد بررسی قرار می­دهد؛ در شکل­گیری فرم تاثیر به سزایی دارند.

درصد بازتاب هر یک از مولفه­های فرم از نظر دلوز در مجموعه­ی برج آزادی و موزه­ی هنرهای معاصر، در شکل­های 12 و 13، جمع­آوری و تحلیل شده­است. با توجه به شکل 12، می­توان دریافت که مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در مجموعه­ی برج آزادی به ترتیب شامل تناسب بین فرم و فضا؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ هماهنگی کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم؛ توجه به اقلیم و بوم؛ پیوستگی بین اجزای معماری؛ رابطه­ی همزمان بین بافت، فرهنگ و توجه به تکثر اندیشه­ها؛ توجه به شرایط روز جامعه ایران؛ ساختار و اتمسفر بالای فضا و در نهایت دیالکتیک لایه­های درونی محیط می­باشد؛ که از نظر اکثر افراد (50 نفر به بالا) درصد بازتاب این مولفه­ها بین 100-70 درصد می­باشد.

شکل 12: نتیجه­ی پرسشنامه از 100 نفر درباره­ی مولفه­های فرم از نظر دلوز در مجموعه برج آزادی

با توجه به شکل 13، می­توان دریافت که مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در موزه­ی هنرهای معاصر به ترتیب شامل خلق حرکت؛ هماهنگی، کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم؛ سیالیت و پویایی در فضا؛ تناسب میان فرم و فضا؛ انعطاف­پذیری؛ فولد و هزارتو؛ رابطه بین بافت و فرهنگ و در نهایت ساختار و اتمسفر بالای فضا می­باشد؛ که از نظر اکثر افراد (45 نفر به بالا) درصد بازتاب این مولفه­ها بین 100-70 درصد می­باشد.

 

شکل 13: نتیجه­ی پرسشنامه از 100 نفر درباره­ی مولفه­های فرم از نظر دلوز در موزه هنرهای معاصر

8-پی­نوشت

]1[ Gilles Deleuze                        ]2[ Charles Sanders Peirce                       ]3[ Formalism

]4[ Idealism                                   ]5[ Pragmatism                                           ]6[ Semiotics

]7[ Phenomenology                      ]8[ Marxism                                                ]9[ Sigmund Freud

]10[ Friedrich Nietzsche              ]11[ Max Weber  

9-ماخذ

1.       آرنهایم، رودولف. (1392). پویه‌شناسی صور معماری نیروهای ادراک بصری (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: سمت.

2.       اداندیس، دونیس. (1392). مبادی سواد بصری (ترجمه: مسعود سپهر). تهران: سروش دانش.

3.       اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1392). حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی. تهران: علم معمار.

4.       اردلانی، حسین، سلیمی، همایون، اکبری، مجید و گودرزی، حجت. (1394). تجسم احساس در اندیشه‌ی ژیل دلوز؛ بررسی نقاشی‌های فرانسیس بیکن. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 16، 89-104.

5.       الکساندر، کریستوفر. (1381). معماری و راز جاودانگی (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: بهشتی.

6.       امرایی، بابک. (1393). تحلیل بینانشانه‌ای روابط فرم و فضا. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 19(4)، 13-22.

7.       امیری پویا، فائزه، افضلیان، خسرو، اعتصام، ایرج و طبسی، محسن. (1401). خوانش اندیشه‌های نوسنت‌گرایی در معماری معاصر ایران بر مبنای هرمنوتیک فلسفی هایدگر (با بررسی اندیشه‌های حسین شیخ زین‌الدین). دوفصلنامه علمی معماری، شهرسازی و هنر فضای زیست، 2(2)، 73-92.

8.       بارت، رولان. (1370). عناصر نشانه‌شناسی (ترجمه: مجید محمدی). تهران: بین‌المللی الهدی.

9.       بانی‌مسعود، امیر. (1394). معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.

10.       ترزیدیس، کوستاس. (1393). فرم بیانگر: رهیافتی مفهومی به معماری رایانه‌ای (ترجمه: کاوه بذرافکن). مشهد: کتابکده کسری.

11.       جمالی، مریم. (1394). مقدمه‌ای بر مفهوم فرم و فرمالیسم در هنر مدرن. چستارهای فلسفی، 11(28)، 47-64.

12.       خوشاب، فاطمه و اسلامی، سید یحیی. (1402). تعامل تصویر، حرکت و زمان در معماری و سینما با توجه به نظریات ژیل دلوز. هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، 28(1)، 81-94.

13.       دلوز، ژیل. (1390). ترجیح می‌دهم که نه. بارتابی محرر و سه جستار فلسفی (ترجمه: شهریار وقفی‌پور). تهران: نیکان.

14.       دلوز، ژیل. (1392). سینما 1: حرکت-تصویر (ترجمه: مازیار اسلامی). تهران: مینوی خرد.

15.       دهقان، کیان. (1399). تأثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 25(2)، 75-86.

16.       ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1400). تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم (از سال 1385 تا کنون). دوفصلنامه اندیشه معماری، 6(11)، 1-21.

17.       ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1401). نقش ذهنیت در بازنمود لایه‌های آثار معماری معاصر ایران با نگاهی به اندیشه‌ی فرم نشانه‌دار دلوز. نشریه علمی باغ‌نظر، 19(117)، 91-104.

18.       رئیسی، ایمان. (1394). نظر بازی: جستارهای نظریه معماری. مشهد: کتابکده کسری.

19.       سلیمانی الموتی، مهتاب و اردلانی، حسین. (1400). میانجی‌ها و ناممکن‌های دلوزی؛ سوژه، معماری و فضا؛ از ساختارمندی تا ساختارشکنی آیزنمن. فصلنامه علمی و شهرسازی صفه، 32(99)، 61-75.

20.       طلایی، آویده، حبیب، فرح و مختاباد امریی، سیدمصطفی. (1397). تدوین مدل مفهومی نشانه‌شناسی بازار سنتی ایران. مجله علمی-پژوهشی جستارهای زبانی، 9(3)، 15-36.

21.       علینژاد مجیدی، سحر، شالی امینی، وحید، ایرانی بهبهانی، هما و ضیمران، محمد. (1398). چگونگی بازتاب جلوه‌های میان‌متنی در بازخوانش معماری معاصر ایران. معماری و شهرسازی ایران، 10(17)، 49-68.

22.       فرجی، میترا و ابراهیم‌زاده نوایی، فاطمه. (1397). بررسی نقش مولفه‌های بصری فرم بر ادراک و تأثیر آن بر ایجاد انگیزش افراد. هویت شهر، 14(41)، 47-58.

23.       قبادیان، وحید. (1393). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: پژوهش‌های فرهنگی.

24.       لنگ، جان. (1390). آفرینش نظریه معماری (نقش علوم رفتاری در طراحی محیط) (ترجمه: علیرضا عینی‌فر). تهران: تهران.

25.       محمودی، امیرسعید و باستانی، مهیار. (1397). روش‌های خلق ایده و کانسپت در فرایند طراحی معماری. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 31(2)، 33-44.

26.       ورمقانی، حسنا. (1402). بازتفسیر مراتب محصوریت در هزارتوی خانه‌های تاریخی کاشان (خانه عامری‌ها) بر پایه معرفت‌شناختی ریزوماتیک ژیل دلوز. نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، 14(2)، 67-81.

27.       وی کی چینگ، فرانسیس. (1370). معماری، فرم، فضا، نظم (ترجمه: زهره قراگوزلو). تهران: تهران.