تبیین مولفه¬های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز از فرم (مورد پژوهی: موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی)

محورهای موضوعی : معماری

رویا کیهانی ¹ , سروش محمدپور ² , آویده طلایی ^{3 *}

1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران
2 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران
3 - استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه ازاد تهران غرب

تاریخ دریافت : 1403/04/17 تاریخ پذیرش : 1403/06/20 تاریخ انتشار : 1404/03/18

کلید واژه: مولفه‌های بصری فرم, فرم, فرم اشیاء, نظریه دلوز, مجموعه برج آزادی, موزه هنرهای معاصر,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر به تبیین نقش مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم در موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی پرداخته­است. فرآیند ادراک تحت­تاثیر عوامل زیادی است، در ادراک یک بنای معماری مولفه­های شکل­دهنده­ی فرم بنا تاثیر زیاد و به خصوصی دارند؛ این امر به گونه­ای است که حتی می­توان تاثیر این عوامل را در بازدیدکنندگان پیش­بینی و بررسی کرد. این عناصر یکی از عوامل اصلی در افزایش یا کاهش تعداد بازدیدکنندگان در هر بنا می­باشد؛ بنابراین بسیار حائز اهمیت چه برای افزایش گردشگران در بنا و چه برای معماران می­باشد. البته بخش عظیمی از ادراک محیط از طریق بینایی و ادراکات بصری به دست می­آید؛ به بیان ساده­تر درک محیط توسط فرآیندی پیچیده بین مغز و چشم اتفاق می­افتد که از سویی دیگر تناسبات و زیبایی­های بصری بر روی افزایش ادراک فرم بر انسان­ها، در بناهای معماری نقش مستقیم می­گذارد. لذا در این پژوهش به تاثیر عوامل و مولفه­های بصری بر فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز پرداخته شده­است تا مولفه­های بصری بر ادارک را در دو بنای موفق معماری معاصر ایران را دریافت و در اختیار دیگر پژوهشگران و معماران قرار داد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع آمیخته و دلفی می­باشد. جمع­آوری اطلاعات نیز از طریق مطالعات کتابخانه­ای، بازدید میدانی و پرسشنامه­ صورت گرفته­است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که عواملی همچون شرایط لایه­های کارکردی، زیبایی­شناختی، اجتماعی-فرهنگی، زیست­محیطی، اقتصادی و سیاسی در تببین مولفه­های بصری فرم نقش مهمی دارند. مهم­ترین مولفه­ها در مجموعه­ی برج آزادی شامل تناسب فرم و فضا؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا می­باشد و مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در موزه­ی هنرهای معاصر شامل خلق حرکت؛ هماهنگی، کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم می­باشد.

چکیده انگلیسی:

This study examines the impact of visual components and object forms on architectural perception, focusing on the Museum of Contemporary Arts and the Azadi Tower in Iran through Deleuze’s theory of form. The physical form of architecture substantially shapes visitors’ experiences, influencing not only their perception but also the site’s attractiveness and the frequency of its visitors—an important insight for both architects and tourism professionals. Gilles Deleuze, a post-structuralist philosopher, emphasizes the sensory experience of built environments. His conceptual approach focuses on becoming, mediation, and rhizome, describing architecture as a dynamic process, encouraging interaction and diversity. He analyzes form through six systemic layers: functional, aesthetic, socio-cultural, environmental, economic-political, and temporal, each contributing uniquely to perception and meaning. The research employed a mixed-methods approach—library study, field observation, questionnaires, interviews, and the Delphi method. Results reveal notable alignment between Deleuze’s theoretical categories and observed visual elements in the two case studies: Becoming: representing transformation, fluidity, ambiguity, and continuity. Mediation: highlighting dynamic relationships, interspaces, movement, depth, elegance, and atmosphere. Rhizome: emphasizing multiplicity, flexibility, non-linear connection, and metamorphosis. These themes are further detailed in six practical layers: integration of structure and function, proportion, cultural pluralism, environmental responsiveness, historical uniqueness, and attention to contemporary societal conditions. Analysis shows that the Azadi Tower is especially strong in balancing form and space, historical reference, integration, and environmental adaptation. The Museum of Contemporary Arts is noted for its movement, harmony, complexity, flexibility, and cultural depth. In both cases, more than 70% of respondents recognized these features as crucial, underscoring the practical and theoretical relevance of Deleuze’s perspective in interpreting and designing contemporary Iranian architectural landmarks.

منابع و مأخذ:

1. آرنهایم، رودولف. (1392). پویه‌شناسی صور معماری نیروهای ادراک بصری (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: سمت.
2. اداندیس، دونیس. (1392). مبادی سواد بصری (ترجمه: مسعود سپهر). تهران: سروش دانش.
3. اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1392). حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی. تهران: علم معمار.
4. اردلانی، حسین، سلیمی، همایون، اکبری، مجید و گودرزی، حجت. (1394). تجسم احساس در اندیشه‌ی ژیل دلوز؛ بررسی نقاشی‌های فرانسیس بیکن. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 16، 89-104.
5. الکساندر، کریستوفر. (1381). معماری و راز جاودانگی (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: بهشتی.
6. امرایی، بابک. (1393). تحلیل بینانشانه‌ای روابط فرم و فضا. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 19(4)، 13-22.
7. امیری پویا، فائزه، افضلیان، خسرو، اعتصام، ایرج و طبسی، محسن. (1401). خوانش اندیشه‌های نوسنت‌گرایی در معماری معاصر ایران بر مبنای هرمنوتیک فلسفی هایدگر (با بررسی اندیشه‌های حسین شیخ زین‌الدین). دوفصلنامه علمی معماری، شهرسازی و هنر فضای زیست، 2(2)، 73-92.
8. بارت، رولان. (1370). عناصر نشانه‌شناسی (ترجمه: مجید محمدی). تهران: بین‌المللی الهدی.
9. بانی‌مسعود، امیر. (1394). معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.
10. ترزیدیس، کوستاس. (1393). فرم بیانگر: رهیافتی مفهومی به معماری رایانه‌ای (ترجمه: کاوه بذرافکن). مشهد: کتابکده کسری.
11. جمالی، مریم. (1394). مقدمه‌ای بر مفهوم فرم و فرمالیسم در هنر مدرن. چستارهای فلسفی، 11(28)، 47-64.
12. خوشاب، فاطمه و اسلامی، سید یحیی. (1402). تعامل تصویر، حرکت و زمان در معماری و سینما با توجه به نظریات ژیل دلوز. هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، 28(1)، 81-94.
13. دلوز، ژیل. (1390). ترجیح می‌دهم که نه. بارتابی محرر و سه جستار فلسفی (ترجمه: شهریار وقفی‌پور). تهران: نیکان.
14. دلوز، ژیل. (1392). سینما 1: حرکت-تصویر (ترجمه: مازیار اسلامی). تهران: مینوی خرد.
15. دهقان، کیان. (1399). تأثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 25(2)، 75-86.
16. ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1400). تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم (از سال 1385 تا کنون). دوفصلنامه اندیشه معماری، 6(11)، 1-21.
17. ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1401). نقش ذهنیت در بازنمود لایه‌های آثار معماری معاصر ایران با نگاهی به اندیشه‌ی فرم نشانه‌دار دلوز. نشریه علمی باغ‌نظر، 19(117)، 91-104.
18. رئیسی، ایمان. (1394). نظر بازی: جستارهای نظریه معماری. مشهد: کتابکده کسری.
19. سلیمانی الموتی، مهتاب و اردلانی، حسین. (1400). میانجی‌ها و ناممکن‌های دلوزی؛ سوژه، معماری و فضا؛ از ساختارمندی تا ساختارشکنی آیزنمن. فصلنامه علمی و شهرسازی صفه، 32(99)، 61-75.
20. طلایی، آویده، حبیب، فرح و مختاباد امریی، سیدمصطفی. (1397). تدوین مدل مفهومی نشانه‌شناسی بازار سنتی ایران. مجله علمی-پژوهشی جستارهای زبانی، 9(3)، 15-36.
21. علینژاد مجیدی، سحر، شالی امینی، وحید، ایرانی بهبهانی، هما و ضیمران، محمد. (1398). چگونگی بازتاب جلوه‌های میان‌متنی در بازخوانش معماری معاصر ایران. معماری و شهرسازی ایران، 10(17)، 49-68.
22. فرجی، میترا و ابراهیم‌زاده نوایی، فاطمه. (1397). بررسی نقش مولفه‌های بصری فرم بر ادراک و تأثیر آن بر ایجاد انگیزش افراد. هویت شهر، 14(41)، 47-58.
23. قبادیان، وحید. (1393). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
24. لنگ، جان. (1390). آفرینش نظریه معماری (نقش علوم رفتاری در طراحی محیط) (ترجمه: علیرضا عینی‌فر). تهران: تهران.
25. محمودی، امیرسعید و باستانی، مهیار. (1397). روش‌های خلق ایده و کانسپت در فرایند طراحی معماری. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 31(2)، 33-44.
26. ورمقانی، حسنا. (1402). بازتفسیر مراتب محصوریت در هزارتوی خانه‌های تاریخی کاشان (خانه عامری‌ها) بر پایه معرفت‌شناختی ریزوماتیک ژیل دلوز. نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، 14(2)، 67-81.
27. وی کی چینگ، فرانسیس. (1370). معماری، فرم، فضا، نظم (ترجمه: زهره قراگوزلو). تهران: تهران.