سنجش کمی عدالت فضایی خدمات شهری در شهرهای اسلامی از طریق تحلیل‌های مکانی- فضایی (نمونه موردی: شهر سبزوار)

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

هادی رضایی راد ¹ , سیده زهرا اکبریان ²

1 - استادیار گروه مهندسی شهرسازی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
2 - گروه مهندسی شهرسازی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/03 تاریخ پذیرش : 1402/10/04 تاریخ انتشار : 1402/10/01

کلید واژه: شهر سبزوار, کیفیت توزیع خدمات, رضایت مندی ساکنین, عدالت فضایی خدمات شهری,

چکیده مقاله :

یکی از مهمترین پیامدهای رشد شتاب زده‌ی شهرها و توسعه‌ی فیزیکی بدون برنامه‌ریزی آن‌ها در دهه‌های اخیر، برهم خوردن نظام توزیع مراکز خدمات شهری و بوجود آمدن نابرابری اجتماعی شهروندان از برخورداری باکیفیت از این خدمات بوده است. بنابراین چگونگی و کیفیت توزیع خدمات شهری می‌تواند نقش بسزایی در جابجایی فضایی جمعیت و تغییرات جمعیتی در مناطق مختلف شهری داشته باشد. یکی از شاخصه‌های شهر اسلامی عدالت اجتماعی در ارائه خدمات و همچنین یکی از معیارهای اصلی توسعه‌ی پایدار شهری توزیع متوازن جمعیت در سطح شهر و بافت‌های میانی متروک است، که این موضوع اهمیت ویژه‌ی سنجش کیفیت توزیع خدمات شهری را نشان می‌دهد. یکی از بهترین ابزارهای سنجش و تحلیل عدالت فضایی خدمات شهری، ارزیابی میزان رضایتمندی ساکنین از کیفیت خدمات ارائه‌شده می‌باشد. در این مقاله سعی بر این است تا عدالت فضایی خدمات شهری در شهرهای اسلامی از طریق تحلیل‌های مکانی- فضایی خدمات شهری در شهر سبزوار بر اساس پرسشنامه‌‌های تکمیل‌شده توسط ساکنین، موردسنجش و تحلیل قرار گیرد. بر این اساس از طریق پرسشنامه میزان رضایت از کیفیت توزیع 10 کاربری خدماتی از ساکنین مورد سؤال واقع شد. در ادامه باکمی کردن میزان رضایتمندی ساکنین با استفاده از روش تحلیل عاملی عدالت فضایی خدمات شهری مورد ارزیابی قرارگرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، در قسمت بالایی شهر (شهرک توحید) و قسمت‌هایی از بافت‌های میانی مرکزی شهر و حاشیه‌ی جنوب شرقی و غرب محدوده‌ی شهر از کمترین میزان رضایتمندی برخوردار می‌باشند. همچنین شمال غربی هسته‌ی اصلی شهر و پهنه‌هایی از شرق محدوده از کیفیت بالا و رضایتمندی مطلوبی بهره می‌برند.

چکیده انگلیسی:

One of the most important consequences of the rapid growth of cities and their unplanned physical development in recent decades has been disruption of the distribution system of municipal service centers and The emergence of social inequality of citizens of having these services in high quality. So kind and quality of distribution of municipal services can have an effective role in Spatial movement of population and the changes of population in different urban areas including middle urban areas. One of the features of the Islamic city is social justice in service providing and also one of the main criteria for sustainable urban development is balanced distribution of population in city and abandoned middle tissues. This issue shows the importance of measuring the quality of municipal services distribution. One of the best tools for measuring and analyzing the spatial justice of municipal services is to assess the level of residents’ satisfaction with the quality of services provided.

In this research, the spatial justice of urban services in Islamic cities is evaluated and analyzed through spatial analysis of municipal services in Sabzevar city based on questionnaires completed by residents. The level of satisfaction with the quality of distribution of different municipal services from the residents has been questioned. Then, by quantifying the level of residents' satisfaction, using the method of factor analysis of spatial justice in municipal services have been evaluated. The results of the research show that in the upper part of the city (Tohid town) and parts of the middle central textures of the city center and southeastern and western scope of the city have the lowest level of satisfaction. Also, the northwest of the main core of the city and a zone of the east of the area utilized high quality and good satisfaction.

منابع و مأخذ:

آقابابايي، محبوبه .(1388). تحليل فضايي ايستگاه‌ها و خدمات آتش نشاني شهر خميني شهر، پايان‌نامه كارشناسي ارشد ، دانشگاه اصفهان.
احمدی، محمد، و شمسی پور، علی اکبر. (1399). تحلیل توزیع خدمات عمومی با رویکرد عدالت فضایی (مطالعه موردی: شهر بجنورد). پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، 8 (1). 73-98.
اسدی محل چالی, مسعود, شجاری, مرتضی. 1394. مفهوم عدالت در حکمت اســلامی و حق به شهر از دیدگاه اســلامی. هفت شهر،4(شماره 49 و50 ). 146-164.
ایمانی‌جاجرمی، حسین .(1381). بررسی نقش سازمانهای غیردولتی در توسعه‌ی شهری؛ مشارکت در ارائه خدمات شهری. تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور.
بمانیان، محمد رضا . (1393). معنا و مفهوم شناسی شهر ایرانی اسلامی؛ مبانی نظری و مصداق ها. شهر پایدار، 1(1). 69-88.
بهرامی عین القاضی، وحید، و تقوی، سیدمحمدعلی. (1397). پدیدارشناسی راهبردهای امام علی (ع) برای تحقق عدالت در جامعه (مطالعه موردی نهج البلاغه). انسان پژوهی دینی، 15(39)، 65-82.
پوراحمد, احمد وخلیجی, محمد علی. (1393). قابلیت سنجی تحلیل خدمات شهری با استفاده از تکنیک VIKOR (مطالعه موردی شهر بناب) . برنامه ریزی فضاییی،4(2)،16-1
پورمحمدی, مرضیه, بحرینی, سیدحسین, داود پور, زهره. 1398. شهر اسلامی: تخیل یا واقعیت. دانش شهرسازی،3 (2). 33-47.
جوانشیری، مژده ، ثقۀ الاسلامی، عمیدالاسلام. (1396). بررسی مفهوم عدالت در شهر اسلامی با تأکید بر مسکن. كنگره ملي معماري و عمران شهري. تربت جام. 2 و 3 اسفند.
حیدری ارجلو، تارا، مشکسار، پریسا و قنبری، فاطمه. (1402). ارزیابی میزان رضایت شهروندان از عملکرد مدیریت شهری در حوزه خدمات شهری (مطالعه موردی منطقه 2 شهرداری شیراز). فصلنامه آینده پژوهی شهری،3(2)،114-88.
خیرالدین، رضا. (1392). پویشی در ترجمان فضایی - کالبدی مفهوم اسلامی عدالت با تحلیل کارتوگرافیک تعادل فضایی در نواحی 112 گانه کلانشهر تهران. پژوهش های معماری اسلامی، 1(1)، 43-57.
داداش پور, هاشم, رستمی, فرامرز. (1390). بررسی و تحلیل نحوه‌ی توزیع خدمات عمومی شهری از دیدگاه عدالت فضایی (مطالعه‌ی موردی: شهر یاسوج ).جغرافیاوتوسعه ناحیه ای، 9 (1).
داداش پور هاشم، علیزاده بهرام و رستمی فرامرز. تبیین چارچوب مفهومی عدالت فضایی در برنامه ریزی شهر ی با محوریت مفهوم عدالت در مکتب اسلام.(1394). نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی، ۵ (۱) ،۷۵-84
دانش نظافت، علیرضا، مولایی هشجین، نصراله و معتمدی مهر، اکبر(1395). مقایسه تطبیقی توسعه یافتگی مناطق شهری رشت با استفاده از روش های ارزیابی چند شاخصه. مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 11(34)، 16-1.
ربانی خوراسگانی، علی و کیان پور، مسعود. 1390. ارزیابی تاثیر محلی خدمات شهری از دید شهروندان ساکن در مناطق مختلف شهر اصفهان، مجله مطالعات شهری، 1(1)، 99-124.
رحیمی, لیلا, نقی زاده, محمد. 1395. تجلی عدالت اجتماعی در ساختار شهر اسلامی (محله). هویت شهر،10 (2). 13-20.
رضایی‌راد، هادی و رفیعیان، مجتبی . (1391). سنجش فضایی کیفیت مسكن در شهر سبزوار با استفاده از روش تحلیل عاملی، نشریه علمی- پژوهشی نامه‌ی معماری و شهرسازی، شماره 8، 95-109.
سرور, رحیم, عشقی چهاربرج, علی, علوی, سعیده. (1396). تحلیل فضایی عدالت اجتماعی در بهره‌مندی از خدمات عمومی شهری، مطالعه موردی: حوزه‌های 16 گانه شهر اردبیل. فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش های بوم شناسی شهری، 8 (16)، 23-36.
صفایی‌پور, مسعود, سعیدی, جعفر. (1396). تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی‌ - اسلامی. اسلام و مطالعات اجتماعی، 5(شماره 3 (پیاپی 19))، 95-125.
صفری، کرم، عبداله زاده طرف، اکبر، موسوی، میرسعید، و فرامرزی اصل، مهسا. (1400). ارزیابی معیار عدالت فضایی در توزیع مکانی خدمات درمانی-بهداشتی شهرهای ایرانی-اسلامی؛ مطالعه موردی ارومیه. تحقیقات جغرافیایی، 36(3 (پیاپی 141) )، 341-355.
فرجی آرپناهی، زهرا، ابراهیمی فر، جلال، عبدالهی آرپناهی، معصومه، ابراهیمی فر، عیسی، و عبدالهی آرپناهی، زینب. (1399). تحقق رویکرد عدالت اجتماعی از دیدگاه قرآن کریم و روایات. علوم اسلامی انسانی، 6(22)، 19-26.
کلانتری، عبدالحسین و بخشی زاده، خسن. 1399. معیار‌های عدالت اجتماعی در شهر اسلامی. فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، 1(پیاپی 18)، 9-30.
محمدی, چنور ، سعدی، داوری و سیده الهام. (1400). سنجش و تحلیل عدالت فضایی کاربری‌های خدمات شهری (مطالعه موردی: محلات منطقه دو شهر اردبیل. آمایش محیط،14(53)،66-43
ملک‌شاهی, دکتر غلامرضا و وکیلی, صاحبه. (1396). بررسی توزیع خدمات عمومی بر‌اساس عدالت اجتماعی (مورد شناسی: شهر سقز. جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 7(25)، 147-170.
مهندسین مشاور پردار از. (1388). طرح توسعه و عمران (جامع) شهر و حوزه نفوذ سبزوار. جلد اول: بررسی و شناخت وضع موجود شهر، تهران.
میرغلامی مرتضی، کی نژاد محمدعلی، علیزاده بهرام. (1396). ارزیابی طرح جامع شهر تبریز از منظر تحقق ‌پذیری عدالت اسلامی. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ۳ (۲) ،۶۱-۴۷.
نقی‌زاده ، محمد. (1394). الگو، مبانی، ارکان، صفات و اصول شهر اسلامی. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ۱ (۱) ،63-80.
ولدبیگی سیوان، حبیبیان هما.(1394). بررسی مقایسه‌ای نظریه‌های شهرسازی حمایتی و مشارکتی با تأکید بر مفهوم عدالت اجتماعی. مطالعات محیطی هفت حصار، ۴ (۱۴)، ۳۴-۲۵.
Alrobaee, T. R. (2021). Measuring spatial justice indices in the traditional islamic cities by using gis, an-najaf holy city, Iraq A case study. Journal of Geoinformatics & Environmental Research, 2(1), 01-13.
Daniere, A.G ., and Takahashi,L.M.(1999). poverty and Access: Differences and Commonalties across Slum Communities in Bangkok. Habit at intl. 23(2).
Ghaderi Hajat, M., Tasouj, M. A., & Shoeibi, M. (2022). Spatial Distribution of Urban Services from the Spatial Justice Perspective: Case Study of Tehran. Economy of Regions, 18(3).
GHOUCHANİ, M., Mohammad, T. A. J. İ., & ARABİ, N. (2023). Using Spatial Justice in Urban Planning with The Systemic Thinking Approach. Gazi University Journal of Science, 36(2), 482-493.
Hayaty, H ., and Monikhi, F. (2015). Investigating the characteristics and principles of Islamic city based on Islamic literatures. International Journal of Humanities and Cultural Studies (IJHCS). 933-954.
Jamalinezhad, M. Talakesh, S.M. & Khalifeh Soltani , S.H.(2011). Islamic Principles and Culture Applied to Improve Life Quality in Islamic Cities .Asia Pacific International Conference on Environment-Behaviour Studies, Salamis Bay Conti Resort Hotel, Famagusta, North Cyprus, 7-9 December 2011.
Pirhayati, M., Torkjazi, M., Tazikeh Lemeski, I., Karimi, M. (2018). Recognition of the Physical Structure and Characteristics of Islamic City. International Journal of Advanced Studies in Humanities and Social Science, 7(4), 341-352.
Razavian, M.T., Nia, J.T., & Golchini, S. (2020). SOCIAL AND CULTURAL STRUCTURE OF AN IRANIAN-ISLAMIC CITY AND ITS COMPARATIVE COMPARISON TO SANA’A CITY. Journal of critical reviews.
Tsou, Ko-Wan,Yu-Ting Hung,and Yao-Lin Chang. (2005). An accessibility-based integrated measure of relative spatial equity in urban public facilities, Cities, 22(6).
Uwayezu, Ernest, and Walter T. De Vries. (2018). Indicators for Measuring Spatial Justice and Land Tenure Security for Poor and Low Income Urban Dwellers, Land , 7(3), 1-34.