بررسی درزمانی فرآیندهای حذف واجی در گونه‌های زبانی استان کرمان: رویکرد واج‌شناسی زایشی
محورهای موضوعی : زبان شناسی، گویش شناسی، فرهنگ عامه،ادبیات فارسی
محمد حسن‌شاهی راویز
1
,
پریا رزمدیده
2
*
1 - دانشجوی دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
2 - دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان، دانشکدۀ ایرانشناسی دکتر حسین تجدد
کلید واژه: واج‌شناسی زایشی, فرآیند حذف, تحول درزمانی, گونه‌های زبانی کرمان, فارسی میانه,
چکیده مقاله :
این پژوهش به بررسی درزمانی فرآیندهای حذف واجی در دوازده گونه زبانی استان کرمان شامل بافت، بردسیر، بم، رابر، رفسنجان، زرند، سیرجان، شهربابک، کرمان، گلباف، گوغر و رودبار جنوبی در چارچوب واج‌شناسی زایشی می‌پردازد. با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد درزمانی-مقایسه‌ای، داده‌ها از منابع تاریخی متون فارسی میانه و نمونه‌های میدانی گردآوری و بر اساس اصول واج‌شناسی زایشی تحلیل شدند. یافته‌ها نشان می‌دهد فرآیند حذف واجی در این گونه‌ها پدیده‌ای غیرتصادفی و تابع قواعد واجی نظام‌مند بوده که عمدتاً در محیط‌های آوایی مشخص رخ می‌دهد. حذف همخوان پایانی به‌ویژه در جایگاه پساواکه‌ای به عنوان پربسامدترین الگو شناسایی شد. همچنین حذف در خوشه‌های همخوانی پایانی و آغازی از الگوهای قابل پیش‌بینی پیروی می‌کند. نتایج مؤید تعامل نظام‌مند میان حذف و سایر فرآیندهای واجی بوده و ظرفیت تبیینی چارچوب زایشی در تحلیل تحولات واجی این گونه‌ها را تأیید می‌نماید. این مطالعه با پرکردن خلأ پژوهشی موجود، نقش کانونی محدودیت‌های واج‌آرایی را در تحول تاریخی نظام آوایی این گونه‌ها برجسته می‌سازد.
|
This study conducts a diachronic analysis of phonological deletion processes in twelve linguistic varieties of Kerman Province, Iran—specifically Bāft, Bardsīr, Bam, Rābor, Rafsanjān, Zarand, Sīrjān, Shahrebābak, Kerman, Golbāf, Gowghar, and Rūdbār-e Jonūbī—within the theoretical framework of Generative Phonology. Employing a descriptive-analytical methodology and diachronic-comparative approach, data were collected from historical Middle Persian texts and field samples, then analyzed according to generative phonological principles. Findings indicate that phonological deletion in these varieties constitutes a non-random phenomenon governed by systematic phonological rules, primarily constrained by specific phonetic environments. Crucially, word-final consonant deletion—particularly in post-vocalic positions—emerged as the most frequent pattern. Furthermore, deletion in both word-final and word-initial consonant clusters adheres to predictable configurations. Results confirm systematic interactions between deletion and other phonological processes while validating the explanatory capacity of the generative framework for modeling phonological evolution in these varieties. By addressing a significant research gap, this study underscores the pivotal role of phonotactic constraints in the historical development of these varieties' sound systems. |
آموزگار، ژاله، و تفضلی، احمد (۱۳۹۳). زبان پهلوی، ادبیات و دستور آن (چاپ هفتم). تهران: انتشارات معین.
اورانسکی، یوسیف م. (۱۳۸۶). زبان‌های ایرانی (علی‌اشرف صادقی، مترجم). چاپ دوم. تهران: انتشارات سخن.
بابک، علی (۱۳۷۵). بررسی زبان‌شناختی گویش زرند. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
بروغنی، فاطمه (۱۳۸۳). بررسی واج‌شناختی گویش سبزواری [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
برومند سعید، جواد (۱۳۷۰). واژه‌نامه گویش بردسیر. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
بیجن‌خان، محمود (۱۳۸۴). واج‌شناسی: نظریه بهینگی. تهران: انتشارات سمت.
پرمون، یدالله (۱۳۸۰). نظام آوایی فارسی محاوره معیار امروز: رویکردی زایشی، وزنی (عروضی)، و واژگانی [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
تفضلی، احمد (۱۳۷۸). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام (ژاله آموزگار، ویراستار). چاپ سوم. تهران: سخن.
حسن شاهی، محمد (1400). نمونه ای از پسین شدگی واکه ای در گویش حومه انار، نهمین کنفرانس بین المللی مطالعات زبان، ادبیات، فرهنگ و تاریخ.
خلیل‌زاده، امیر (۱۳۷۹). تجزیه و تحلیل فرایندهای واجی در نظام واکه‌ای گویش سلماس بر اساس نظریه واج‌شناسی زایشی [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه تهران، تهران.
رزمدیده، پریا (۱۳۹۰). بررسی "تضعیف" و "تقویت" در گونه‌های زبانی استان کرمان: با رویکرد زایشی [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
رزمدیده، پریا (۱۳۹۶). فرآیندهای واجی در گونه‌های زبانی استان کرمان. کرمان: بنیاد ایرانشناسی (شعبه کرمان‌شناسی) با همکاری انتشارات ولی.
رضایی، علی (۱۳۸۶). بررسی ساخت واجی گویش مازندرانی منطقه سوادکوه بر پایه واج‌شناسی زایشی [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
سجادی، سیدمهدی، و کامبوزیا، عالیه کرد زعفرانلو (۱۳۹۳). فرآیندهای واجی همخوانی در واژه‌های مشترک بین زبان فارسی و زبان هورامی (گویش هورامان تخت). فصلنامه مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران، ۱(۴)، ۳۷–۱۰۰.
سورن، پیتر آرنولد مایکل (۱۳۸۸). مکاتب زبان‌شناسی نوین در غرب (علی‌محمد حقشناس، مترجم). چاپ اول. تهران: سمت.
شریفی، گوهر (۱۳۸۷). بررسی نظام آوایی گونه اقلید در چارچوب واج‌شناسی زایشی [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
صرافی، محمد (۱۳۷۵). فرهنگ گویش کرمانی. تهران: انتشارات سروش.
کامبوزیا، عالیه کرد زعفرانلو (۱۳۸۵). واج‌شناسی: رویکردهای قاعده‌بنیاد. تهران: سمت.
کامبوزیا، عالیه کرد زعفرانلو، و شعبانی، منصور (۱۳۸۶). برخی از فرآیندهای واجی در گویش گیلکی رودسر. مجله زبان و زبان‌شناسی، ۳(۵)، ۲۱–۳۸.
کرباسی، شهرام (۱۳۷۴). ساخت آوایی فارسی اصفهانی (در چارچوب واج‌شناسی زایشی) [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
مشکوه‌الدینی، مهدی (۱۳۷۴). ساخت آوایی زبان (چاپ سوم). مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
مطلبی، محمد (۱۳۸۵). بررسی گویش رودباری (کرمان) [رساله دکتری]. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
مکنزی، دیوید نیل (۱۳۹۰). فرهنگ کوچک زبان پهلوی (مهشید میرفخرایی، مترجم). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مولایی، حامد (۱۳۹۳). آثار واجی و واژگانی باقی‌مانده فارسی میانه در گونه کرمانی [طرح پژوهشی]. پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، کرمان.
نقش‌بندی، شهرام (۱۳۷۵). نظام آوایی گویش هورامی (گونه پاوه) از دیدگاه واج‌شناسی زایشی و واج‌شناسی جزء‌مستقل [پایان‌نامه کارشناسی ارشد]. دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
نیکنفس دهقانی، اسلام (۱۳۷۷). بررسی گویش جیرفت و کهنوج. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
Anderson, S. R. (1985). Phonology in the twentieth century: Theories of rules and theories of representations. Chicago: University of Chicago Press.
Baerquest, D. A. (2001). Phonological analysis: A functional approach (2nd ed.). Texas: SIL International.
Carr, P. (1993). Phonology: An introduction (1st ed.). Red Globe Press. https://doi.org/10.1007/978-1-349-22849-2
Chomsky, N. (1957). Logical structure of linguistic theory. Chicago: University of Chicago Press.
Chomsky, N., & Halle, M. (1968). The sound pattern of English. New York: Harper & Row.
Deegan, M. (1990). Categorical grammar, generative phonology and the morphology of Old English. Literary and Linguistic Computing, 5(1), 70–76.
Goldsmith, J. A. (2008). Generative phonology in the late 1940s. Phonology, 25(1), 37–59.
Henning, W. B. (1942). An astronomical chapter of the Bundahishn. Journal of the Royal Asiatic Society, 229–246.
Jakobson, R., & Halle, M. (1956). Fundamentals of language. The Hague: Mouton.
Jensen, J. T. (1993). English phonology. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
Katamba, F. (1989). An introduction to phonology. London: Longman.
Kenstowicz, M. (1994). Phonology in generative grammar. Oxford: Blackwell.
Kenstowicz, M., & Kisseberth, C. (1979). Generative phonology. San Diego: Academic Press.
McCarthy, J. (1988). Feature geometry and dependency: A review. Phonetica, 45, 84–108.
Odden, D. (2005). Introducing phonology. New York: Cambridge University Press.